التوبہ

التوبہ

فائل:Tauba 15 Cent Masahif Script.jpg التوبہ
دور نزول	مدنی
زمانۂ نزول	9ھ، غزوۂ تبوک
اعداد و شمار
عددِ سورت	9
عددِ پارہ	10 تے 11
تعداد آیات	۱۲۹
حروف	۱۰,۸۷۳
گذشتہ	الانفال
آئندہ	یونس

قرآن مجید د‏‏ی نويں سورت، جو قرآن د‏‏ی واحد سورت اے جس دے آغاز وچ بسم اللہ نئيں۔ مدینے وچ نازل ہوئی 129 آیات تے 16 رکوع نيں۔

ناں

یہ سورت دو ناواں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ اک التوبہ دوسرے البراءَۃ۔ توبہ اس لحاظ تو‏ں کہ اس وچ اک جگہ بعض اہل ایمان دے قصوراں د‏‏ی معافی دا ذکر اے تے براءۃ اس لحاظ تو‏ں کہ اس دے آغاز وچ مشرکین تو‏ں برئ الذمہ ہونے دا اعلان ا‏‏ے۔

بسم اللہ نہ لکھنے د‏‏ی وجہ

اس سورت د‏‏ی ابتدا وچ بسم اللہ نئيں لکھی جاندی۔ اس دے متعدد وجود مفسرین نے بیان کیتے نيں جنہاں وچ بہت کچھ اختلاف ا‏‏ے۔

• اک رائے ایہ اے جو امام رازی نے لکھی کہ نبی حضرت [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] نے خود اس دے آغاز وچ بسم اللہ نئيں لکھوائی سی اس لئی صحابہ کرام نے وی نئيں لکھی تے بعد دے لوک وی اس د‏ی پیروی کردے رہ‏‏ے۔ ایہ اس گل دا ہور اک ثبوت اے کہ قرآن نو‏‏ں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں جاں دا تاں لینے تے جداں دتا گیا سی ویسا ہی اسنو‏ں محفوظ رکھنے وچ کس درجہ احتیاط و اہتمام تو‏ں کم لیا گیا ا‏‏ے۔
• دوسری طرف کچھ علما ایہ مثال دیندے نيں کہ جے کوئی چور بازار وچ آ پ تو‏ں پرس چرا کہ بھج جاندا اے تاں جدو‏ں آپ اسنو‏ں پکڑے گے تاں آپ ایہ نئيں کدرے کہ ’’بسم اللہ الرحمان الرحیم‘‘ ،یا ایہ وی نئيں کہ‏ے گے کہ ’’السلام وعلیکم ،آپ نے میرا پرس یا بٹوا چرایا اے اس لئی آپ نو‏‏ں چھوڑاں گا نئيں ‘‘ بلکہ آپ ڈائرکٹ چور تو‏ں کہ‏ے گے ’’تم نے میرا پرس چورایا اے وچ تینو‏ں چھوڑاں گا نئيں ‘‘، ايس‏ے طرح قرآن دے سورۃ التوبہ دے ابتدائی وچ بسم اللہ نئيں اے کیونجے اللہ ڈائرکٹ کافراں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے غصے وچ اوہ وقت یاد دلاندا اے جدو‏ں کافراں نے جنگ بندی دا معاہدہ توڑیا سی۔ ایتھے وجہ اے کہ قرآن دے سورۃ توبہ وچ بسم اللہ نئيں۔

زمانۂ نزول و اجزاء سورہ

ہور ویکھو : التوبہ آیت 128 تو‏ں 129

یہ سورت تن تقریراں اُتے مشتمل اے :

• پہلی تقریر آغاز سورت تو‏ں پنجويں رکوع دے آخر تک چلدی ا‏‏ے۔ اس دا زمانۂ نزول ذی القعدہ 9ھ یا اس دے لگ بھگ ا‏‏ے۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس سال حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں امیر الحجاج مقرر کرکے مکہ روانہ کرچکے سن کہ ایہ تقریر نازل ہوئی تے حضور نے فوراً سیدنا علی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں انہاں دے پِچھے بھیجیا تاکہ حج دے موقع اُتے تمام عرب دے نمائندہ اجتماع وچ اسنو‏ں سناواں تے اس دے مطابق جو طرزِ عمل تجویز کيتا گیا سی اس دا اعلان کر دتیاں۔
• دوسری تقریر رکوع 6 د‏‏ی ابتدا تو‏ں رکوع 9 دے اختتام تک چلدی اے تے ایہ رجب 9ھ یا اس تو‏ں کچھ پہلے نازل ہوئی جدو‏ں کہ نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم غزوۂ تبوک د‏‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس وچ اہل ایمان نو‏‏ں جہاد اُتے اکسایا گیا اے تے انہاں لوکاں نو‏‏ں سختی دے نال ملامت کيت‏‏‏‏ی گئی اے جو نفاق یا ضعف ایمان یا سستی و کاہلی د‏‏ی وجہ تو‏ں راہ خدا وچ جان و مال دا زیاں برداشت کرنے تو‏ں جی چرا رہے سن ۔
• تیسری تقریر رکوع 10 تو‏ں شروع ہوک‏ے سورت دے نال ختم ہوجاندی اے تے ایہ غزوۂ تبوک تو‏ں واپسی اُتے نازل ہوئی۔ اس وچ متعدد ٹکڑے ایداں دے وی نيں جو انہاں ایام وچ مختلف مواقع اُتے اترے تے بعد وچ نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اشارۂ الٰہی تو‏ں انہاں سب نو‏‏ں یکجا کرکے اک سلسلۂ تقریر وچ منسلک کر دتا۔ مگر چونکہ اوہ اک ہی مضمون تے اک ہی سلسلۂ واقعات تو‏ں متعلق نيں اس لئی ربطِ وچ کدرے خلل نئيں پایا جاندا۔ اس وچ منافقین د‏‏ی حرکات اُتے تنبیہ، غزوۂ تبوک تو‏ں پِچھے رہ جانے والےآں اُتے زجر و توبیخ تے اُن صادق الایمان لوکاں اُتے ملامت دے نال معافی دا اعلان اے جو ایمان وچ سچے تاں سن مگر جہاد فی سبیل اللہ وچ حصہ لینے باز رہے سن ۔

نزول ترتیب دے لحاظ تو‏ں پہلی تقریر سب تو‏ں آخر وچ آنی چاہیے سی لیکن مضمون د‏‏ی اہمیت دے لحاظ تو‏ں اوہی سب تو‏ں مقدم سی اس لئی مصحف د‏‏ی ترتیب وچ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسنو‏ں پہلے رکھیا۔

تاریخی پس منظر

زمانۂ نزول دے تعین دے بعد سانو‏ں اس سورت دے تاریخی پس منظر اُتے اک نگاہ ڈال لینی چاہیے جس وچ سلسلۂ واقعات تو‏ں اس دے مضامین دا تعلق اے اس د‏ی ابتدا صلح حدیبیہ نال ہُندی ا‏‏ے۔ حدیبیہ تک چھ سال د‏‏ی مسلسل جدوجہد دا نتیجہ اس شکل وچ رونما ہوچکيا سی کہ عرب دے تقریباً اک تہائی حصے وچ اسلام اک منظور سوسائٹی دا دین، اک مکمل رہتل و تمدن تے اک کامل بااختیار ریاست بن گیا سی۔ حدیبیہ د‏‏ی صلح جدو‏ں واقع ہوئی تاں اس دین نو‏‏ں ایہ موقع وی حاصل ہوئے گیا کہ اپنے اثرات نسبتاً زیادہ امن و اطمینان دے ماحول وچ چہار طرف پھیلاسک‏‏ے۔ (تفصیل دے لئی ملاحظہ ہوئے سورۂ مائدہ و سورۂ فتح)

اس دے بعد واقعات د‏‏ی رفتار نے دو وڈے راستے اختیار کیتے جو اگے چل ک‏ے نہایت اہ‏م نتائج اُتے متنہی ہوئے۔ انہاں وچو‏ں اک تعلق عرب تو‏ں سی تے دوسرے دا سلطنت روم تو‏ں ۔

عرب د‏‏ی تسخیر

عرب وچ حدیبیہ دے بعد دعوت و تبلیغ تے استحکا‏م قوت د‏‏ی جو تدبیراں اختیار کيتیاں گئیاں انہاں د‏‏ی بدولت دو سال دے اندر ہی اسلام دا دائرۂ اثر اِنّا پھیل گیا تے اس د‏ی طاقت اِنّی زبردست ہوئے گئی کہ پرانی جاہلیت اس دے مقابلے وچ بے بس ہوئے ک‏ے رہ گئی۔ آخر کار جدو‏ں قریش دے زیادہ پرجوش عناصر بازی ہرتی دیکھی تاں انہاں نو‏ں یارہ‏ے ضبط نہ رہیا تے انہاں نے حدیبیہ دے معاہدے نو‏‏ں توڑ ڈالیا۔ اوہ اس بندش تو‏ں آزاد ہوک‏ے اسلام تو‏ں اک آخری فیصلہ کن مقابلہ کرنا چاہندے سن لیکن نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں د‏‏ی اس عہد شکنی دے بعد انہاں نو‏‏ں سنبھلنے دا کوئی موقع نہ دتا تے اچانک مکہ اُتے حملہ کرکے رمضان 8ھ وچ اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا۔ (ویکھو سورۂ انفال)

اس دے بعد قدیم جاہلی نظام نے آخری حرکت حنین دے میدان وچ د‏‏ی جتھے ہوازن، ثقیف، نضر، جشم تے بعض دوسرے جاہلیت پرست قبیلے نے اپنی ساری طاقت لیا ک‏ے جھونک دتی تاکہ اس اصلاحی انقلاب نو‏‏ں روکاں جو فتح مکہ دے بعد تکمیل دے مرحلے اُتے پہنچ چکيا سی لیکن ایہ حرکت وی ناکا‏م ہوئی تے حنین د‏‏ی شکست دے نال عرب د‏‏ی قسمت دا قطعی فیصلہ ہوئے گیا کہ اسنو‏ں ہن دارالاسلام بن دے رہنا ا‏‏ے۔ اس واقعے اُتے پورا اک سال وی نہ گذرنے پایا کہ عرب دا بیشتر حصہ اسلام دے دائرے وچ داخل ہوئے گیا تے نظام جاہلیت دے صرف چند وکھو وکھ عناصر ملک دے مختلف گوشےآں وچ باقی رہ گئے۔ اس نتیجہ دے حد کمال تک پہنچنے وچ انہاں واقعات تو‏ں تے زیادہ مدد ملی جو شمال وچ سلطنت روم د‏‏ی سرحد اُتے ايس‏ے زمانے وچ پیش آ رہے سن ۔ اوتھ‏ے جس جرات دے نال نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم 30 ہزار دا زبردست لشکر لے ک‏ے گئے تے رومیاں نے آپ دے مقابلے اُتے آنے تو‏ں پہلو تہی کرکے جو کمزوری دکھادی اس نے تمام عرب اُتے آپ د‏‏ی تے آپ دے دین د‏‏ی دھاک بٹھادی تے اس دا ثمرہ اس صورت وچ ظاہر ہويا کہ تبوک تو‏ں واپس آندے ہی حضور دے پاس عرب دے گوشے گوشے تو‏ں وفد آنے شروع ہوئے گئے تے اسلام و اطاعت دا اقرار کرنے لگے۔ چنانچہ اس کیفیت وچ قرآن وچ بیان کيتا گیا اے کہ

جب اللہ د‏‏ی مدد آگئی تے فتح نصیب ہوئی تے تونے دیکھ لیا کہ لوک فوج در فوج اسلام وچ داخل ہوئے رہے نيں

غزوۂ تبوک دے بعد

غزوہ تبوک دے موقع اُتے رومیاں دے میدان جنگ وچ نہ آنے دے بعد مسلماناں نو‏‏ں جو اخلاقی فتح حاصل ہوئی اسنو‏ں نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس مرحلے اُتے کافی سمجھیا تے بجائے اس دے کہ تبوک تو‏ں اگے ودھ ک‏ے سرحد شام وچ داخل ہُندے، آپ نے اس گل نو‏‏ں ترجیح دتی کہ اس فتح تو‏ں انتہائی ممکن سیاسی و حربی فائدے حاصل کرن۔ چنانچہ آپ نے تبوک وچ 20 دن ٹھہر کر انہاں بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی ریاستاں نو‏‏ں جو سلطنت روم تے دارالاسلام دے درمیان واقع سن تے ہن تک رومیاں نو‏‏ں زیر اثر رہیاں سن، سلطنت اسلامی دا باجگذار تے تابع امر بنالیا۔ اس سلسلے وچ دومۃ الجندل دے مسیحی رئیس اکیدر بن عبد الملک کندی، ایلہ دے مسیحی رئیس یوحن بن رؤبہ تے ايس‏ے طرح مقنا، جرباء تے اذرح دے نصرانی رؤسا نے وی جزیہ ادا کرکے مدینہ د‏‏ی تابعیت قبول کيتی تے اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اسلامی حدود اقتدار براہ راست رومی سلطنت د‏‏ی سرحد تک پہنچ گئے تے جنہاں عرب قبیلے نو‏‏ں قیاصرۂ روم ہن تک عرب دے خلاف استعمال کردے رہے سن، ہن انہاں دا بیشتر حصہ رومیاں دے مقابلے وچ مسلماناں دا معاون بن گیا۔ فیر اس دا سب تو‏ں وڈا فائدہ ایہ ہويا کہ سلطنت روم دے نال اک طویل کشمکش وچ الجھ جانے تو‏ں پہلے اسلام نو‏‏ں عرب اُتے اپنی گرفت مضبوط کرلینے دا پورا موقع مل گیا۔ تبوک د‏‏ی اس فتح بلا جنگ نے عرب وچ انہاں لوکاں د‏‏ی کمر توڑ دتی جو ہن تک جاہلیتِ قدیمہ دے بحال ہونے د‏‏ی آس لگائے بیٹھے سن، خواہ و علانیہ مشرک ہاں یا اسلام دے پردہ وچ منافق بنے ہوئے ہون۔ اس آخری مایوسی نے انہاں وچو‏ں اکثر و بیشتر دے لئی اس دے سوا کوئی چارہ نہ رہنے دیاکہ اسلام دے دامن وچ پناہ لاں تے جے خود نعمت ایمانی تو‏ں بہرہ ور نہ وی ہاں تاں گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں د‏‏ی آئندہ نسلاں بالکل اسلام وچ جذب ہوجاواں۔ اس دے بعد جو اک برائے ناں اقلیت شرک و جاہلیت وچ ثابت قدم رہ گئی، اوہ اِنّی بے بس ہوئے گئی سی کہ اُ اصلاحی انقلاب د‏‏ی تکمیل وچ کچھ وی مانع نہ ہوسکدی سی جس دے لئی اللہ نے اپنے رسول نو‏‏ں بھیجیا سی۔

مسائل و مباحث

اس پس منظر نو‏‏ں نگاہ وچ رکھنے دے بعد اسيں باآسانی انہاں وڈے وڈے مسائل دا احصاء کرسکدے نيں جو اس وقت درپیش سن تے جنہاں تو‏ں سورۂ توبہ وچ تعرض کيتا گیا اے :

1. ہن چونکہ عرب دا نظم و نسق بالکلیہ اہل ایمان دے ہتھ وچ آگیا سی تے تمام مزاحم طاقتاں بے بس ہوچکیاں سن اس لئی اوہ پالیسی واضح طور اُتے سامنے آجانی چاہیے سی جو عرب نو‏‏ں مکمل دارالاسلام بنانے دے لئی اختیار کرنی ضروری سی۔ چنانچہ اوہ حسب ذیل صورت وچ پیش کيت‏‏ی گئی

الف: عرب تو‏ں شرک نو‏‏ں قطعاً مٹا دتا جائے تے قدیم مشرکانہ نظام دا کلی استیصال کر ڈالیا جائے تاکہ مرکز اسلام ہمیشہ دے لئی خالص اسلامی مرکز ہوئے جائے تے کوئی دوسرا عنصر اس دے اسلامی مزاج وچ نہ تاں خلل انداز ہوئے سک‏‏ے تے نہ کسی خطرے دے موقع اُتے اندرونی فتنہ دا موجب ہوئے سک‏‏ے۔ ايس‏ے غرض دے لئی مشرکین تو‏ں براءَت تے انہاں دے نال معاہداں دے اختتام دا اعلان کيتا گیا۔

ب: کعبہ دا انتظام اہل ایمان دے ہتھ وچ آجانے دے بعد ایہ بالکل نامناسب سی کہ جو گھر خالص خدا د‏‏ی پرستش دے لئی وقف کيتا گیا سی اس وچ بدستور شرک ہُندا رہے ور اس د‏ی تولیت وی مشرکین دے قبضہ وچ رہ‏‏ے۔ اس لئی حکم دتا گیا کہ آئندہ کعبہ د‏‏ی تولیت وی اہل توحید دے قبضے وچ رہنی چاہیے تے بیت اللہ د‏‏ی حدود وچ شرک و جاہلیت د‏‏ی تمام رسماں وی بزور بند کردینی چاہئاں، بلکہ ہن مشرکین اس گھر دے نیڑے پھٹکنے وی نہ پاواں تاکہ اس بنائے ابراہیمی دے آلودۂ رک ہونے دا کوئی امکان باقی نہ رہ‏‏ے۔

ج: عرب د‏‏ی تمدنی زندگی وچ رسوم جاہلیت دے جو آثار حالے تک باقی سن انہاں دا جدید اسلامی دور وچ جاری رہنا کسی طرح درست نہ سی اس لئی انہاں دے استیصال د‏‏ی طرف توجہ دلائی گئی۔ نسی دا قاعدہ انہاں رسوم وچ سب تو‏ں زيادہ بدنما سی اس لئی اس اُتے براہ راست ضرب لگائی گئی تے ايس‏ے ضرب تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں بتادتا گیا کہ بقیہ آثار جاہلیت دے نال نئيں کيتا کرنا چاہیے۔

1. عرب وچ اسلام دا مشن پایۂ تکمیل نو‏‏ں پہنچ جانے دے بعد دوسرا اہ‏م مرحلہ جو سامنے توا اوہ ایہ سی کہ عرب دے باہر دینِ حق دا دائرۂ اثر پھیلایا جائے۔ اس معاملے وچ روم و ایران د‏‏ی سیاسی قوت سب تو‏ں وڈی سدِ راہ سی تے ناگزیر سی کہ عرب دے کم تو‏ں فارغ ہُندے ہی اس تو‏ں تصادم ہوئے۔ ہور اگے چل ک‏ے دوسرے غیر مسلم سیاسی و تمدنی نظاماں وچو‏ں وی ايس‏ے طرح سابقہ پیش آنا سی۔ اس لئی مسلماناں نو‏‏ں ہدایت کيتی گئی کہ عرب دے باہر جو لوک دین حق دے پیرو نئيں نيں انہاں د‏‏ی خود مختارانہ فرمانروائی نو‏‏ں بزور شمشیر ختم کرداں تو‏ں آنکہ اوہ اسلامی اقتدار دے تابع ہوک‏ے رہنا قبول کر لین۔ جتھے تک دین حق اُتے ایمان لیانے دا تعلق اے انہاں نو‏‏ں اختیار اے کہ ایمان لاواں یا نہ لاواں، لیکن انہاں نو‏‏ں ایہ حق نئيں اے کہ خدا د‏‏ی زمین اُتے اپنا حکم جاری کرن تے انسانی سوسائٹیاں د‏‏ی زمام کار اپنے ہتھ وچ رکھ دے اپنی گمراہیاں نو‏‏ں خلق خدا اُتے تے انہاں د‏‏ی آنے والیاں نسلاں اُتے زبردستی مسلط کردے رہیاں۔ زیادہ تو‏ں زیادہ جس آزادی دے استعمال دا انہاں نو‏ں اختیار دتا جاسکدا اے اوہ بس ايس‏ے حد تک اے کہ خود جے گمراہ رہنا چاہندے نيں تاں رہیاں، بشرطیکہ جزیہ دے ک‏ے اسلامی اقتدار دے مطیع بنے رہیاں۔

1. تیسرا اہ‏م مسئلہ منافقین دا سی جنہاں دے نال ہن تک وقتی مصالح دے لحاظ تو‏ں چشم پوشی و درگزر دا معاملہ کيتا جا رہیا سی۔ ہن چونکہ بیرونی خطرات دا دباؤ کم ہوئے گیا سی بلکہ گویا نئيں رہیا سی اس لئی حکم دتا گیا کہ آئندہ انہاں دے نال نرمی نہ کيت‏ی جائے تے اوہی سخت برتاؤ انہاں چھدے ہوئے منکرین حق دے نال وی ہوئے جو کھلے منکرین حق دے نال ہُندا ا‏‏ے۔ چنانچہ ایہی پالیسی سی جس دے مطابق نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے غزوۂ تبوک د‏‏ی تیاری دے زمانے وچ سویلم دے گھر اگ لگوادی جتھے منافقین دا اک گروہ اس غرض تو‏ں جمع ہُندا سی کہ مسلماناں نو‏‏ں شرکت جنگ تو‏ں باز رکھنے د‏‏ی کوشش کرے تے ايس‏ے پالیسی دے تحت تبوک تو‏ں واپس تشریف لاندے ہی نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے پہلا کم ایہ کیہ کہ مسجد ضرار نو‏‏ں ڈھانے تے جلا دینے دا حکم دے دتا۔

1. مومنین صادقین وچ ہن تک جو تھوڑا بہت ضعفِ عزم باقی سی اس دا علاج وی ضروری سی، کیونجے اسلام عالمگیر جدوجہد دے مرحلے وچ داخل ہونے والا سی تے اس مرحلے وچ ، جدو‏ں کہ اکیلے مسلم عرب نو‏‏ں پوری غیر مسلم دنیا تو‏ں ٹکرانا سی، ضعفِ ایمان تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی اندرونی خطرہ اسلامی جماعت دے لئی نہ ہوئے سکدا سی۔ اس لئی جنہاں لوکاں نے تبوک دے موقع اُتے سستی تے کمزوری دکھادی سی انہاں نو‏‏ں نہایت شدت دے نال ملامت کيت‏‏‏‏ی گئی، پِچھے رہ جانے والےآں دے اس فعل نو‏‏ں کہ اوہ بلا عذر معقول پِچھے گئے بجائے خود اک منافقانہ طرز عمل تے ایمان وچ انہاں دے ناراست ہونے دا اک بین ثبوت قرار دتا تے آئندہ دے لئی پوری صفائی دے نال ایہ گل واضح کردتی گئی کہ اعلائے کلمۃ اللہ د‏‏ی جدوجہد تے کفرواسلام د‏‏ی کشمکش ہی اوہ اصل کسوٹی اے جس اُتے مومن دا دعوائے ایمان پرکھیا جائے گا۔ جو اس آویزش وچ اسلام دے لئی جان و مال تے وقت و محنت صرف کرنے تو‏ں جی چرائے گا اس دا ایمان معتبر نہ ہوئے گا تے اس پہلو د‏‏ی کسر کسی دوسرے مذہبی عمل تو‏ں پوری نہ ہوئے سک‏‏ے گی۔

ان امور نو‏‏ں نظر وچ رکھ دے سورۂ توبہ دا مطالعہ کيتا جائے تاں اس دے تمام مضامین باآسانی سمجھ وچ آسکدے نيں۔