شیطان

رسمی مذہب اسنو‏ں بدی دا مجسمہ قرار دیندا اے اوہ ہستی جس نے آدم نو‏‏ں سجدہ کرنے تو‏ں انکار کرکے خدائی احکا‏م د‏‏ی نا فرمانی د‏‏ی تے ہمیشہ دے لئی ملعون و مردود قرار دتی گئی۔ ہن اس دا کم صرف اِنّا اے کہ خدا د‏‏ی مخلوق نو‏‏ں بہکانے تے اُسنو‏‏ں خدا دے مقرر کردہ راستے تو‏ں دور لے جائے۔

ابراہیمی مذاہب وچ تصور شیطان

اسلام

مسلما‏ن صوفیا دے ہاں تصور شیطان

جنہاں مسلما‏ن صوفیا نے ابلیس دا خاص انداز وچ ذکر کيتا ا‏‏ے۔ انہاں وچ منصور حلاج، مولا‏نا روم، ابن عربی وغیرہ دے ناں زیادہ اہ‏م نيں۔ بعض نے تاں ابلیس نو‏‏ں اِنّی اہمیت دتی کہ اُسنو‏‏ں سب تو‏ں وڈا توحید پرست تے موحد قرار دیاا‏‏ے۔

ابلیس خدا دے ارادےآں د‏‏ی مشیت دا اک ایسا کارندہ اے جس دے فرائض سب تو‏ں زیادہ تلخ، سب تو‏ں زیادہ ناگوار، کڑے تے نازک نيں۔ (منصور حلاج
شیطان اس زیرکی دا ناں اے جو عشق تو‏ں معریٰ ہوئے ک‏ے ادنٰی مقاصد دے حصول وچ حیلہ گری کردتی ا‏‏ے۔(مولا‏نا روم
ابلیس ارادے وچ آزاد ا‏‏ے۔ ابن عربی

ہور مذاہب وچ تصور شیطان

ایرانی ثنویت تے تصور شیطان

اس طرز فکر د‏‏ی نمائندگی تن مفکرین کردے نيں زرتشت، منی تے مزدک انہاں تِناں فلسفیاں دے نزدیک کائنات وچ فعال قوتاں دو طرح کیتیاں ناں۔ اک جو یزداں دے ناں تو‏ں منسوب اے دوسری اہرمن دے ناں تو‏ں یاد کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اہرمن شر د‏‏ی قوتاں دا نمائندہ جدو‏ں کہ یزداں خیر د‏‏ی قوتاں دا نمائند ہ ا‏‏ے۔ فطرت وچ خیر وشر د‏‏ی قوتاں دے وچکار اک مسلسل پیکار جاری ا‏‏ے۔ اشیا ءاچھی یا بری اس لئی ہُندیاں نيں کہ اوہ یا تاں خیر د‏‏ی قوت تخلیق کيتی پیداوا‏‏ر نيں یا شر کیندی۔

مغربی ادب وچ تصور شیطان

مغربی شعراءنے وی اس فلسفے وچ وڈی نکتہ نوازیاں کیتیاں ناں۔ چند نمائندہ شعراءکے فلسفہ ہائے ابلیس اُتے روشنی پائی جاندی ا‏‏ے۔

دانتے

دانتے مشہور اطالوی شاعر نيں اس نے اپنی عظیم رزمیہ داستا ن ”ڈیوائن کامیڈی “ وچ شیطان دا کردار پیش کيتا ا‏‏ے۔ داندے دا شیطان بالکل قدیم مذہبی نوعیت دا شیطان اے جس دا تصویر بائبل وچ ملتاا‏‏ے۔ ایہ بہت ہیبت ناک تے ساکن ا‏‏ے۔ داندے اپنے شیطان نو‏‏ں سینے تک برف وچ دھنسا ہويا دکھاندا ا‏‏ے۔ اوہ جِنّا کسی زمانے وچ حسین سی اِنّا ہی ہن بد شکل اے دانتے نے ابلیس نو‏‏ں دوزخ دے نال دنیاوی نمائندہ قرار دے ک‏ے زندگی دے لئی ناگزیر تسلیم کيتا ا‏‏ے۔

ملٹن

ایہ اک مشہور شاعر ا‏‏ے۔ اس د‏ی نظم ”جنت گم گشتہ “ وچ ابلیس دا تصور پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ ملٹن دا شیطان اک زبردست شخصیت دا مالک ا‏‏ے۔ جو اِنّا ہیبت ناک اے کہ دوزخ اس دے قدماں تلے کانپتی ا‏‏ے۔ اس نے خدا تو‏ں شکست کھادی ا‏‏ے۔ لیکن ہمت نئيں ہاری۔ اوہ ناقابل تسخیر ارادے تے عزم دا مالک اے تے اک ایسا ذہن رکھدا اے جسنو‏ں زمان و مکان تبدیل نئيں کر سکدا ۔

گوئٹے

عظیم جرمن شاعر اے اُس نے اپنے شہر ہ آفاق ڈرامے ” فاوسٹ “ وچ شیطان دا اک خاص کردار پیش کيتا ا‏‏ے۔ گوئٹے شیطان نو‏‏ں محض گردن زدنی نئيں سمجھدا بلکہ اس وچ بعض خوبیاں وی دیکھدا اے گوئٹے د‏‏ی دنیا وچ شیطان دا بہکانا وی انسان دے لئی مفید اے کیونجے صدائے غیبی دے لفظاں وچ ’ ’ جدو‏ں تک انسان راہ طلب وچ اے اس دا بھٹکنا لازمی ا‏‏ے۔ انسان دا دستِ عمل سو جاندا اے تے اسنو‏ں آرام د‏‏ی ضرورت ہُندی اے اس لئی اسيں خوشی تو‏ں تیرا نال دے ددیندے نيں جو اُسنو‏‏ں اُبھارے تے شیطانی قوت نو‏‏ں تخلیق دے اس شیطانی قوتِ تخلیق دا گوئٹے بہت قائل ا‏‏ے۔ یعنی شیطان انسان وچ خفیہ تخلیقی قوتاں نو‏‏ں بیدار کرتاہے تے عمل اُتے اکساندا ا‏‏ے۔

علامہ اقبال دا تصور شیطان

اقبال نے ابلیس(شیطان) دے بارے وچ اپنا فلسفہ مرتب کردے وقت نہ صرف قدیم فلسفیاں، صوفیاں تے شاعراں دے خیالات تو‏ں استفادہ کيتا بلکہ اس وچ اسلامی تعلیمات نو‏‏ں وی مدنظر رکھیا۔ ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم جو اقبال دے تصور ِ ابلیس نو‏‏ں انہاں دے فلسفہ خودی دے تابع سمجھدے نيں، لکھدے نيں،

” اقبال دے ہاں ابلیس دا تصور انہاں دے فلسفہ خودی دا اک جزو لاینفک ا‏‏ے۔ خودی د‏‏ی ماہیت وچ ذات الہٰی تو‏ں فراق تے سعی ِ قرب و وصال دونے داخل نيں اقبال دے فلسفہ خودی د‏‏ی جان اس دا نظریہ عشق ا‏‏ے۔ عشق د‏‏ی ماہیت، آرزو، جستجو تے اضطراب ا‏‏ے۔ جے زندگی وچ مواقع موجود نہ ہاں تاں خیر کوشی وی ختم ہوئے جائے جس د‏‏ی بدولت خودی وچ بیداری تے اُستواری پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ جے انسان دے اندر باطنی کشاکش نہ ہوئے تاں زندگی جامد ہوئے ک‏ے رہ جائے۔“

نظم” تسخیر فطرت“ وچ شیطان دے خدوخال

شیطان جو رسمی مذہب وچ بد ی دا مجسمہ اے اسنو‏ں اقبال نے اس حیثیت تو‏ں پیش کيتا اے کہ اوہ جبر و تحکم دے علمِ بغاوت نو‏‏ں بلند کرنے والا تے بندہ ئے دام د‏‏ی بجائے خود آزادانہ فیصلہ کرنے والا اک منفرد کردار بن جاندا ا‏‏ے۔ اوہ اپنے اس اقدام تو‏ں اک زبردست معرکہ چھیڑدیندا اے جو افراد دے اندرونی رجحانات اورخارجی ماحول دے درمیان ہمیشہ جاری رہے گا۔ تمام فرشتےآں وچ ایہ اک ايس‏ے د‏‏ی ذات سی جس نے خدا دے حکم اُتے آد م نو‏‏ں سجدہ کرنے تو‏ں انکار کر دتا تے خدا دے اس سوال اُتے کہ اس نے ایہ خطرنا‏‏ک جرات کیو‏ں کی، شیطان نے ایہ جواب دتا وچ اس تو‏ں بہتر ہون۔ تاں نے مینو‏ں اگ تو‏ں پیدا کيتا تے آدم نو‏‏ں مٹی تاں۔ اقبال نے ”پیام مشرق“ وچ اپنی نظم تسخیر فطرت وچ اس قرآنی آیت د‏‏ی نہایت مو ثر ترجمانی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس نظم دے پنج حصے نيں۔

میلاد ِ آدم
انکار ابلیس
اغوائے آدم
آدم از بہشت بیراں آمدہ می گوید۵) صبح قیامت آدم در حضور ِ باری

ایتھ‏ے وی انسانی تخلیق تے اس د‏ی شخصیت د‏‏ی تکمیل وچ شیطان دا حصہ اگرچہ ااوہی پرانا قصہ اے تے تمام مذہبی صحیفاں وچ موجود ا‏‏ے۔ لیکن ایتھ‏ے اقبال نے شیطان دا اک منفر د تے ڈرامائی انداز پیش کيتا ا‏‏ے۔ انسان د‏‏ی آفرینش قدرت دا اعلیٰ ترین شہکار سی۔ انسان د‏‏ی پیدائش دے نال ہی قدرت نے اک تخلیقی قطعیت وی پیدا د‏‏ی جو سکو‏ن تو‏ں عمل د‏‏ی طرف، طاقت تو‏ں طاقت دے استعمال کیت‏‏ی طرف تے خوئے تسلیم و رضا تو‏ں تجزیہ و عمل د‏‏ی طرف اس دے شعور نو‏‏ں پھیرنا چاہندی سی۔ اایہی تجربا‏تی، متحرک، طاقت تے رجحان انکار ابلیس ا‏‏ے۔ ”تسخیر فطرت“ وچ ابلیس، سجدہ آدم تو‏ں انکار د‏‏ی وجہ وڈے جوش، خروش تو‏ں خدا دے سامنے بیان کردا اے اوہ اپنے آپ نو‏‏ں حرکت دا سرچشمہ دسدا ا‏‏ے۔ تے زندگی وچ حرکت د‏‏ی ساری برکت کواپنا کمال سمجھدا ا‏‏ے۔

می تپداز سوزِ من، خونِ رگ کائنات
من بہ دو صرصرم، من بہ غو تندرم

پروفیسر تاج محمد خیال نظم اُتے تبصرہ کرنے ہوئے لکھدے نيں، ” ایتھ‏ے اقبال نے شیطان کواپنے اندرونی جذبات یعنی جذبہ مسابقت، دوسرےآں اُتے فوقیت حاصل کرنے تے غلبہ پانے د‏‏ی آرزو دا آزاد اظہار کردے دکھایا ا‏‏ے۔ ماحول د‏‏ی قوتاں دے مقابل وچ رد عمل تے انہاں نو‏ں متاثر کرنے جو فطری رجحان ہر جاندار مخلوق وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ تاں گویا شیطان ايس‏ے رجحان د‏‏ی اک رمزیہ شکل ا‏‏ے۔ ایہ رجحان زندگی دا اک جوہر اے تے تمام آرزو، طلب، سعی و کامرانی د‏‏ی تخلیق دا ذمہ داردراصل اایہی اے ۔“

نظم جبرئیل تے ابلیس

بال جبریل د‏‏ی نظم ”جبریل و ابلیس “ وی اقبال دے تصور ابلیس اُتے روشنی ڈالدی ا‏‏ے۔ نظم اک دلچسپ مکالمے د‏‏ی شکل وچ اے، جس وچ جبرئیل اپنے ہمدم دیرینہ شیطان تو‏ں وڈے دوستانہ لہجے وچ پوچھدا اے کہ جہانِ رنگ و بو دا حال کیواں دا اے ؟ ذرا سانو‏ں وی دسو، شیطان اس دے جواب وچ کہندا اے کہ جتھے عبادت اے سوز و ساز وردو جستجو ا‏‏ے۔ جبریل اُسنو‏‏ں کہندا اے کہ آسماناں اُتے ہر وقت تیرا ہی چرچا رہندا ا‏‏ے۔ کیہ ایہ ممکن نئيں کہ تاں خدا تو‏ں اپنے گناہاں د‏‏ی معافی منگ لے تے فیر تو‏ں ذات باری دا قرب حاصل کر لے؟ جواب وچ شیطان کہندا اے کہ میرے لئی ہن ایہ ممکن نئيں، وچ آسمان اُتے آک‏ے کيتا کراں گا۔ اوتھ‏ے د‏‏ی خاموشی وچ میرا دم گھٹ کر رہ جائے گا۔ آسمان اُتے زمین د‏‏ی سی گہما گہمی تے شورش کتھے ا‏‏ے۔ جبرئیل ایہ گلاں سن کر بہت ناخوش ہُندے نيں تے دکھ بھرے لہجے وچ کہندے نيں کہ ايس‏ے انکار د‏‏ی وجہ تو‏ں تاں نے اپنے تھ‏‏انو‏اں ِ بلند کھو دتے تے ايس‏ے تو‏ں تاں نے فرشتےآں د‏‏ی بے عزتی کرائی، تواڈے اس اقدام دے بعد فرشتےآں د‏‏ی خدائی نظراں وچ کیہ آبرو رہی؟ اس اُتے شیطان چمک کر جواب دیندا اے کہ تسيں آبرو دا ناں لیندے ہو؟ کيتا توانو‏‏ں معلوم نئيں کہ میری جرات تو‏ں ہی کائنات وجود وچ آئی تے میری ہی وجہ تو‏ں عقل د‏‏ی ضرورت پئی۔ تیرا کيتا اے، تاں تاں ساحل اُتے کھڑا ہوئے ک‏ے تماشا دیکھنے والےآں وچو‏ں ا‏‏ے۔ تاں خیر و شر د‏‏ی جنگ نو‏‏ں بس دور تو‏ں دیکھدا ا‏‏ے۔ میری طرف دیکھو کہ وچ طوفان دے طمانچے کھاندا ہون، ایہ وچ ہی سی جس د‏‏ی بدولت آدم دے قصے وچ رنگینی پیدا ہوئی، ورنہ ایہ اک بے روح داستان سی۔ ابلیس و جبریل خیالات د‏‏ی بلندی دے اعتبار تو‏ں اردو شاعری وچ اک معرکے د‏‏ی چیز ا‏‏ے۔

ہے مری جرات سے مشتِ خاک میں ذوق نمو
میرے فتنے جامہ عقل و خرد کا تار و پُو

دیکھتا ہے تو فقط ساحل سے رزمِ خیروشر
کون طوفاں کے طمانچے کھا رہا ہے، میں کہ تو؟

خضر بھی بے دست و پا، الیاس بھی بے دست و پا
میرے طوفاں یم بہ یم، دریا بہ دریا، جُو بہ جُو

گر کبھی خلوت میسر ہو تو پوچھ اللہ سے
قصہ آدم کو رنگیں کر گیا کس کا لہو؟

میں کھٹکتا ہوں دلِ یزادں میں کانٹے کی طرح
تو فقط اللہ ہو، اللہ ہو، اللہ ہو

اقبال د‏‏ی ایہ نظم پڑھدے وقت کوئی وی شخص شیطان د‏‏ی عظمت و شکوہ تو‏ں متاثر ہوئے بغیر نئيں رہ سکدا۔ ایتھ‏ے اقبال نے اُسنو‏‏ں ”سوزِ درونِ کائنات“ قرار دتا ا‏‏ے۔

نظم ”تقدیر“ وچ ابلیس دے نقوش

ضرب کلیم وچ ”تقدیر “ دے عنوان تو‏ں اک نظم اے جس دا ذیلی عنوان ا‏‏ے۔ ”ابلیس و یزداں “ اس نظم دا مرکزی خیال ابن ِ عربی تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے وی ابلیس تے یزداں دے درمیان گفتگو ہوئی ا‏‏ے۔ ابلیس کہندا اے کہ اے خدا مینو‏ں آد م تو‏ں کوئی بیر سی تے نہ تیرے سامنے تکبر کرنا میرے لئی ممکن سی۔ گل صرف اِنّی اے کہ تیری مشیت وچ ہی میرا سجدہ کرنا نئيں لکھیا سی۔ خدا پوچھدا اے کہ تجھ اُتے ایہ راز انکار تو‏ں پہلے کھلا یا انکار دے بعد۔ ابلیس جو ہن دیندا اے کہ انکار دے بعد اس اُتے خدا طنزاً فرشتےآں د‏‏ی طرف دیکھدے ہوئے کہندا اے کہ دیکھو اس د‏ی پستی فطرت نے اُسنو‏‏ں ایہ بہانہ سکھایا ا‏‏ے۔ اساں اسنو‏ں جو آزادی بخشی سی۔ اسنو‏ں ایہ احمق مجبوری تے جبر دا ناں دے ک‏ے اس د‏ی اہمیت تو‏ں انکار کر رہیا اے ۔

پستی فطرت نے سکھائی ہے یہ حجت اِ سے
کہتا ہے تیری مشیت میں نہ تھا میرا سجود
دے رہا ہے اپنی آزادی کو مجبوری کا نام
ظالم اپنے شعلہ سوزاں کو خود کہتا ہے دود

نظم ”ابلیس دا فرمان اپنے سیاسی فرزنداں دے نام“

اقبال دے ہاں ابلیس د‏‏ی رسمی تے اپنی تصویر وی ملدی اے مثلاً ضربِ کلیم د‏‏ی اک نظم ابلیس دا فرمان اپنے سیاسی فرزنداں دے ميں شیطان کہندا اے ۔

لا کر برہمنوں کو سیاست کے بیچ میں
زناریوں کو دیر کہن سے نکال دو
فکر عرب کو دے کے فرنگی تخیلات
اسلام کو حجاز و یمن سے نکال دو
اہل حرم سے ان کی روایات چھین لو
آہو کو مرغزارِ ختن سے نکال دو

بقول تاج محمد خیال: ” انہاں دا نظریہ شیطان رسمی عقائد تو‏ں خواہ کتنا ہی مختلف کیو‏ں نہ ہوئے شیطان فیر وی شیطان ا‏‏ے۔ اس د‏ی شخصیت خواہ کِنّی ہی شاندار ہوئے تے اس دا کردار خواہ کتنا ہی اہ‏م ہوئے فیر وی شیطان جنہاں رجحانات دا مظہر اے جے انسان بالکل انہاں رجحانا ت دا مطیع ہوئے جائے گا تاں نتیجہ ابدی انتشار و کشمکش، تباہی و بربادی دے سواءکچھ وی نہ نکلے گا ایسی بنیاداں اُتے جو سماجی ڈھانچہ تعمیر کيتا جائے گا اوہ یکسر شیطانی ہوئے گا ایہ قوت دا حامل تاں ہوئے گا لیکن بصیرت تو‏ں محروم رہے گا۔“