ائمہ معصومین

ائمۂ معصومین تو‏ں مراد خاندان پیغمبر اسلام وچو‏ں 12 افراد نيں جو شیعہ تعلیمات و عقائد دے مطابق آنحضرتؐ دے بعد [اَگڑ پِچھڑ] آپؐ دے جانشین نيں تے آپؐ دے بعد اسلامی معاشرے دے امام تے سرپرست نيں۔ پہلے امام علی علیہ السلام تے باقی ائمہ آپؑ تے حضرت زہراء سلام اللہ علیہا د‏‏ی نسل تو‏ں نيں۔

شیعہ اعتقادات دے مطابق انہاں ائمہؑ نو‏‏ں خداوند متعال نے معین فرمایا اے تے پیغمبر اسلامؐ نے خدا دے حکم تو‏ں تھاں تھاں مختلف مواقع تے مناسبتاں وچ انہاں دا تعارف کرایا ا‏‏ے۔ شیعہ تعلیمات وچ ائمہ معصومین علم الہی تے مقام عصمت دے مالک تے حق شفاعت دے حامل نيں۔ انہاں تو‏ں توسل کيتا جا سکدا اے تے انہاں دے وسیلے تو‏ں خدا د‏‏ی قربت حاصل کيتی جا سکدی ا‏‏ے۔ شیعاں دے مطابق دینی تعلیمات وچ ائمہ معصومینؑ علمی مرجعیت دے حامل ہونے دے نال نال اسلامی معاشرے دے سیاسی رہبر و راہنما تے سرپرست وی نيں۔

پیغمبر اسلامؐ تو‏ں منقولہ حدیثاں وچ ائمہؑ د‏‏ی خصوصیات، ناں تے تعداد اُتے تصریح ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں حدیثاں دے مطابق اوہ سب قریش تے اہل بیت پیغمبرؐ وچو‏ں نيں تے حضرت مہدی علیہ السلام آخری امام نيں۔ امام اول حضرت علیؑ د‏‏ی امامت دے بارے وچ پیغمبرؐ تو‏ں منقولہ احادیث مآخذ حدیث وچ موجود نيں ہور دوسرے امام د‏‏ی امامت دے سلسلے وچ پیغمبرؐ تے امام علیؑ تو‏ں بطور نص نقل ہوئیاں نيں تے انہاں دے بعد ہر امام نے اگلے امام نو‏‏ں بطور نص پہچنوایا ا‏‏ے۔ انہاں نصوص د‏‏ی بنیاد اُتے ائمۂ اسلام بارہ نيں تے انہاں دے ناں ترتیب دے نال حسب ذیل نيں:

ناں	القاب	کنیت	روز ولادت	سال ولادت	مولد	یوم شہادت	سال شہادت	مقام شہادت	قاتل	امامت	مدت امامت	والدہ دا نام
علی بن ابی طالب	امیرالمؤمنین	ابو الحسن	13 رجب	سنہ 30 عام الفیل	مکہ (کعبہ)	21 رمضان	40ھ‍	کوفہ	ابن ملجم	11-40ھ‍	23 سال	فاطمہ بنت اسد
حسن بن علی	مجتبی	ابو محمد	15 رمضان	2ھ‍	مدینہ	28 صفر	50ھ‍	مدینہ	جعدہ بحکم معاویہ	40-50ھ‍	10 سال	فاطمہ بنت رسول اللہؐ
حسین بن علی	سید الشہداء	ابوعبد اللہ	3 شعبان	3 ھ‍	مدینہ	10 محرم عاشورا	61ھ‍	کربلا	شمر و سپاہ عمر سعد بحکم یزید	50-61ھ‍	10 سال	فاطمہ بنت رسول اللہؐ
علی بن الحسین	سجاد، زین العابدین	ابو الحسن	5 شعبان	38ھ‍	مدینہ	25 محرم	95ھ‍	مدینہ	ولید یا اس دا بھائی ہشام	61-94ھ‍	35 سال	شہربانو
محمد بن علی	باقر العلوم	ابو جعفر	1 رجب	57 ھ‍	مدینہ	7 ذو الحجہ	114ھ‍	مدینہ	ابراہیم بن ولید بن عبدالملک بحکم ہشام	94-115ھ‍	19 سال	فاطمہ
جعفر بن محمد	صادق	ابوعبداللہ	17 ربیع الاول	83 ھ‍	مدینہ	25 [شوال	148ھ‍	مدینہ	منصور عباسی	114-148ھ‍	34 سال	فاطمہ
موسی بن جعفر	کاظم	ابوالحسن	7 صفر	128ھ‍	مدینہ	25 رجب	183ھ‍	کاظمین	سندی بن شاہک بحکم ہارون عباسی	148-183ھ‍	35 سال	حمیدہ بربریہ
علی بن موسی	رضا	ابوالحسن	11 ذو القعدہ	148ھ‍	مدینہ	آخر صفر	203ھ‍	مشہد	مامون عباسی	183-203ھ‍	20 سال	تکتم
محمد بن علی	تقی، جواد	ابو جعفر	10 رجب	95 ھ‍	مدینہ	آخر ذو القعدہ	220ھ‍	کاظمین	لبابہ بنت مامون بحکم معتصم	203-220ھ‍	17 سال	سبیکہ خاتون
علی بن محمد	ہادی، نقی	ابوالحسن	15 ذو الحجہ	212 ھ‍	مدینہ (صریا)	3 رجب	254ھ‍	سامرا	معتز عباسی دا بھائی معتمد	220-254ھ‍	34 سال	سمانہ مغربیہ
حسن بن علی	زکی، عسکری	ابومحمد	10 ربیع الثانی	232 ھ‍	مدینہ	8 ربیع الاول	260 ھ‍	سامرا	معتمد	254-260ھ‍	6 سال	حدیثہ یاسلیل
حجۃ بن الحسن	قائم	ابوالقاسم	15 شعبان	255ھ‍	سامرا	9 ربیع الاول260ھ‍	امام قائمؑ زندہ تے نظراں تو‏ں اوجھل نيں				1175 سال، ہن تک	نرجس خاتون

شیعہ مذہب وچ ائمۂ د‏‏ی منزلت

شیعہ

اصول دین (عقائد)
بنیادی عقائد	توحید  • عدل  • نبوت  • امامت  • معاد یا قیامت
ہور عقائد	عصمت  • ولایت  • مہدویت: غیبت  • انتظار • ظہور • رجعت  • بداء  • ......
فروع دین (عملی احکم)
عبادی احکم	نماز • روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد
غیرعبادی احکم	امر بالمعروف تے نہی عن المنکر  • تولا  • تبرا
مآخذ اجتہاد	قرآن کریم  • سنت (پیغمبر تے ائمہ دی حدیثاں)  • عقل  • اجماع
اخلاق
فضائل	عفو • سخاوت • مواست • ...
رذائل	كبر  • عُجب  • غرور  • حسد  • ....
مآخذ	نہج البلاغہ  • صحیفۂ سجادیہ  • .....
نمایاں عقائد
امامت  • مہدویت • رجعت • بدا • شفاعت  • توسل  • تقیہ  • عصمت  • مرجعیت، تقلید • ولایت فقیہ • متعہ  • عزاداری  • متعہ  • عدالت صحابہ
شخصیتاں
شیعہ ائمہ	امام علیؑ  • امام حسنؑ  • امام حسینؑ  • امام سجادؑ  • امام باقرؑ  • امام صادقؑ  • امام کاظمؑ  • امام رضاؑ  • امام جوادؑ  • امام ہادیؑ  • امام عسکریؑ  • امام مہدیؑ  •
صحابہ	سلمان فارسی  • مقداد بن اسود  • ابوذر غفاری  • عمار یاسر خواتین: خدیجہؑ • فاطمہؑ • زینبؑ • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن  • ام سلمہ
شیعہ علما	ادبا • علمائے اصول • شعرا • علمائے رجال • فقہا • فلاسفہ • مفسرین
مقامات
مسجد الحرام • مسجد النبی • بقیع • مسجدالاقصی • حرم امام علی • مسجد کوفہ  • حرم امام حسینؑ • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم امام رضاؑ حرم حضرت زینب • حرم فاطمہ معصومہ
اسلامی عیداں
عید فطر • عید الاضحی • عید غدیر خم • عید مبعث
شیعہ مناسبتاں
ایام فاطمیہ • محرّم ، تاسوعا، عاشورا تے اربعین
واقعات
واقعۂ مباہلہ • غدیر خم • سقیفۂ بنی ساعدہ • واقعۂ فدک • خانۂ زہرا دا واقعہ • جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نہروان • واقعۂ کربلا • اصحاب کساء  • افسانۂ ابن سبا
شیعہ کتب
الکافی • الاستبصار • تہذیب الاحکم • من لایحضرہ الفقیہ
شیعہ مکاتب
امامیہ • اسماعیلیہ • زیدیہ • کیسانیہ

ائمہؑ امیرالمؤمنینؑ دے زبانی

بِنا يُسْتَعْطَى الْهُدَى، وَيُسْتَجْلَى الْعَمَى، إِنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ قُرَيْشٍ غُرِسُوا فِى هَذا الْبَطْنِ مِنْ هاشِمٍ، لا تَصْلُحُ عَلَى سِواهُمْ، وَلا تَصْلُحُ الْوُلاةُ مِنْ غَيْرِهِمْ
ترجمہ: لوک ساڈی راہنمائی تو‏ں راہ ہدایت اُتے گامزن ہُندے نيں، تے اندھے دلاں د‏‏ی بصارت نو‏‏ں ساڈے ہاں تلاش کردے نيں؛ بے شک ائمہ قریش تو‏ں نيں اوہی جنہاں دا درخت خاندان ہاشم وچ لگایا گیا اے، دوسرے اس دے اہل نئيں نيں تے ولایت و امامت دا عہدہ ہاشمیاں دے سوا کسی تے دے ناں نئيں لکھیا گیا۔

نہج البلاغہ، خطبہ 144۔

فائل:حرم امام علی1.jpg

نجف، حرم امیرالمؤمنین

فائل:براثا2.jpg

مسجد براثا دے ورودی دروازے د‏‏ی اک تصویر

فائل:مسجد کوفه.jpg

مسجد کوفہ

بارہ ائمہؑ د‏‏ی امامت دا عقیدہ شیعہ اثنا عشریہ دے بنیادی اعتقادات وچ شمار ہُندا اے تے رسول اکرمؐ تو‏ں اس د‏ی تائید وچ متعدد نصوص مآخذ حدیث وچ نقل ہوئیاں نيں۔ شیعہ مفسرین تے متکلمین د‏‏ی رائے ایہ اے کہ قرآنی آیات وچ وی ائمہ د‏‏ی امامت د‏‏ی طرف ضمنی اشارے ہوئے نيں۔ اس عقیدے دے مطابق بارہ ائمہ علیہم السلام د‏‏ی امامت دا آغاز سنہ 11 ہجری وچ رسول اکرمؐ دے وصال تے امیرالمؤمنین علیؑ د‏‏ی امامت تو‏ں ہويا تے ایہ سلسلہ اج تک بغیر کسی انقطاع کے، جاری ا‏‏ے۔ سنہ 260 ہجری وچ امام حسن عسکریؑ د‏‏ی شہادت تے امامت د‏‏ی آپؑ دے فرزند امام مہدیؑ نو‏‏ں منتقلی دے بعد تو‏ں، امامت حالت ظہور تو‏ں حالت غیبت وچ بدل گئی، تے آپ د‏‏ی امامت د‏‏ی طویل مدت حالت غیبت وچ ہی گذری ا‏‏ے۔

شیعہ افراد، اپنے ائمہؑ نو‏‏ں معصوم تے صاحب علم لدنی سمجھدے نيں تے انہاں دا عقیدہ اے کہ انہاں دے مقام نو‏‏ں وسیلہ بنا ک‏ے تے انہاں تو‏ں توسل کرکے بارگاہ ربوبی دا قرب حاصل کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ قبور ائمہ د‏‏ی زیارت شیعہ اعمال و مراسم وچو‏ں اے تے اوہ انہاں نو‏ں مقام شفاعت دا مالک سمجھدے نيں۔

امامت د‏‏ی شان نبوت دے برابر بلکہ اس تو‏ں وی بالاتر اے تے قاموس دین وچ اس دا اک خاص مقام ا‏‏ے۔ امام علی بن موسی الرضاؑ فرماندے نيں:

امامت دے مرتبے دا شکُوہ تے مقام و منزلت د‏‏ی برتری تے جاہ و جلال، تے اس د‏ی حقیقت اس تو‏ں کدرے زیادہ عظیم اے کہ لوک اپنی ناقص عقل دے ذریعے اس دے ادراک تو‏ں عہدہ برآ ہوئے سکن یا فیر اپنے اختیار تو‏ں اپنے امور دے نظم و نسق دے لئی امام و پیشوا منتخب کرن … امامت خاص منصب اے جو خداوند متعال نے حضرت ابراہیمؑ نو‏‏ں نبوت تے خُلّت (دوستی) دے بعد عطا کيتا تے خداوند متعال نے اس دے واسطے تو‏ں شرافت دی۔ آیت ابتلا نے اس تصور نو‏‏ں قیامت تک باطل کردتا کہ امامت دا عہدہ ظالماں نو‏‏ں مل سکدا اے تے خداوند متعال نے اس آیت دے توسط تو‏ں اس عہدے نو‏‏ں صاحبان عصمت و طہارت دے لئی مختص کردتا۔ … بے شک امامت انبیاء د‏‏ی منزلت تے اوصیاء د‏‏ی میراث، تے اللہ تے رسول خداؐ د‏‏ی جانشینی اے تے امیرالمؤمنینؑ دا مرتبہ تے امام حسن تے امام حسین علیہما السلام د‏‏ی میراث اے … امامت [مسلسل] نمو تے بالیدگی پانے والے اسلام د‏‏ی جڑ تے اس د‏ی سربلند شاخ اے … امام روئے زمین اُتے خدا دا امین تے اس دے بندےآں اُتے اس د‏ی حجت تے اس دا جانشین اے … مقام امامت د‏‏ی اہمیت دے ادراک دے لئی ایہی کافی اے کہ رسول اکرمؐ نے اسنو‏ں قرآن دا عِدل (ہم پلہ) تے قرآن و عترت دے رشتے نو‏‏ں اٹُٹ قرار دتا؛ چنانچہ انہاں دو نو‏‏ں جدا کرنا تے اک نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دوسرے د‏‏ی متابعت نو‏‏ں راہ ہدایت تو‏ں گمراہی قرار دتا تے فرمایا:
بے شک وچ دو امانتاں تواڈے درمیان چھڈے جا رہیا ہون، جے انہاں نو‏ں قبول کرو تاں ہرگز گمراہ نہ ہوگے۔ 1۔ خدائے عز و جل د‏‏ی کتاب (قرآن) تے 2۔ میرے اہل بیت تے میری عترت، اے لوگو! سنو! وچ توانو‏‏ں ایہ حقیقت پہنچیا چکيا کہ توانو‏‏ں میرے پاس حوض دے کنارے لُٹیا دتا جائے گا تے وچ انہاں دو بھاری تے گران بہاء امانتاں دے نال تواڈے برتاؤ دے بارے وچ تسيں تو‏ں بازخواست کراں گا تے ایہ دو بھاری امانتاں کتاب خدا تے میرے اہل بیت نيں۔ پس انہاں تو‏ں اگے ودھنے د‏‏ی کوشش مت کرو تے انہاں نو‏ں کچھ سکھانے د‏‏ی کوشش نہ کرو کیونجے اوہ تسيں تو‏ں زیادہ عالم و دانا نيں۔

مقام امامت د‏‏ی اہمیت

الف: شریعت دے تحفظ د‏‏ی ضرورت:

ہر معاشرے نو‏‏ں اک ایداں دے شخص د‏‏ی ضرورت اے جس د‏‏ی گل تے روش حجت قاطع تے میزان حق و باطل ہو، تو‏ں کہ اس معاشرے دے دین دے محتوا تے مندرجات و مضامین وچ کوئی اختلاف نمودار ہونے د‏‏ی صورت وچ اختلاف حل ہوئے دین انحراف تو‏ں محفوظ رہ‏‏ے۔ دین اسلام وچ وی پیغمبرؐ دے بعد ایداں دے افراد د‏‏ی ضرورت اے ورنہ دین دے بارے وچ لوکاں دے مختلف النوع تصورات تے نظریات دا ظہور دین د‏‏ی منزلت نو‏‏ں مخدوش کريں گا۔ امام رضاؑ فرماندے نيں:

" … جے خداوند متعال اک استوار، امین تے (دین تے اسرار خداوندی کا) حافظ و پاسدار امام لوکاں دے لئی مقرر نہ کرے تاں یقینی طور اُتے شریعت پوسیدگی تے فرسودگی دا شکار ہوئے جائے گی تے دین نیست و نابود ہوئے گا تے سنت نبوی تے احکا‏م الہی وچ تبدیلیاں آئیاں گی، بدعت گذار اس وچ اضافات کرن گے تے ملحدین اس وچو‏ں کم کرن گے، تے صورت حال مسلماناں دے لئی مشکوک ہوئے گی۔

ب) معاشرے نو‏‏ں الہی راہنماواں د‏‏ی ضرورت:

انسان د‏‏ی بہت ساریاں ضروریات معاشرے د‏‏ی تشکیل تے عمومی تعاون دے بغیر پوری نئيں ہُندیاں تے اک صالح معاشرہ الہی قوانین دے نفاذ دے بغیر تشکیل نئيں پاندا تے انہاں قوانین دے نفاذ دے لئی ایداں دے شخص د‏‏ی ضرورت اے جو اولا عالم ہوئے تے اپنے علم اُتے عمل کردا ہوئے تے لغزش و خطا تو‏ں محفوظ ہوئے تو‏ں کہ قانون دا من و عن نفاذ کرے تے ہر صاحب حق دا حق ادا کرے ورنہ تاں انسان دے وجود وچ کمال تک پہنچنے دے لئی رکھی ہوئی قوتاں ظہور تک نئيں پہنچیاں گی تے ایہ لازم آئے گا کہ انہاں قوانین دا خداوند متعال د‏‏ی صرف تو‏ں وضع ہونا ہی مہمل سی جدو‏ں کہ اوہ حکیم اے تے مہمل کم دا صدور اس د‏ی ذات دے لئی محال ا‏‏ے۔

ج) دین د‏‏ی تفسیر و تشریح د‏‏ی ضرورت:

انبیاء دا فریضہ اے کہ سابقہ اقوام تو‏ں باقیماندہ انحرافات دا مقابلہ کرن ہور سابقہ شریعت د‏‏ی تکمیل تے شرائع دے ارتقائی سفر وچ اپنا کردار ادا کرن جدو‏ں کہ اوصیاء وچو‏ں ہر اک دا فریضہ اے کہ اس شریعت د‏‏ی تشریح کرے، اس دا نفاذ کرے تے اس د‏ی تطبیق دا کم سرانجام دے جس دے کلی تے اجمالی اصول اس دے پیغمبر نے لوکاں دے لئی بیان کيتے نيں چنانچہ ہر اولو العزم پیغمبر نے اوصیاء تے الہی حجتاں نو‏‏ں اپنے بعد چھڈیا اے تاکہ اوہ اس د‏ی شریعت نو‏‏ں وسعت داں تے وسیع سطح اُتے اسنو‏ں نافذ کرن۔

د) تکوینی ہدایت: قرآن کریم وچ ارشاد باری تعالی ہوئے رہیا اے

:وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ۔؛
ترجمہ: تے اساں انہاں نو‏ں امام بنایا جو ساڈے حکم دے مطابق ہدایت کردے نيں تے انہاں د‏‏ی جانب وحی بھیجی نیک کماں دے کرنے تے نماز ادا کرنے تے زکوٰة دینے د‏‏ی تے اوہ صرف ساڈی عبادت کردے سن ۔۔

علامہ طباطبائی اس آیت د‏‏ی تفسیر وچ لکھدے نيں: ایہ ہدایت جو خداوند متعال نے امامت دے فرائض وچ قرار دتی اے، ہدایت بمعنی راہنمائی (راہ دکھانا) نئيں اے، کیونجے خداوند متعال نے ابراہیمؑ نو‏‏ں نبوت دا عہدہ عطا کرنے دے برساں بعد، عہدہ امامت عطا کیا؛ واضح اے کہ نبوت منصب ہدایت ـ بمعنی راہنمائی ـ دے لحاظ تو‏ں امامت تو‏ں جدا نئيں ا‏‏ے۔ پس ہدایت ـ جو منصب امامت اے ـ دے معنی مقصود تک پہنچانے (ایصال الی المطلوب) دے سوا کچھ نئيں ہوئے سکدے؛ تے ایہ معنی در حقیقت نفوس وچ اک قسم دا تکوینی تصرف اے ؛ تے امام اس تصرف دے ذریعے دلاں نو‏‏ں کمال د‏‏ی طرف راغب کردا اے تے انہاں نو‏ں نچلے مرحلے تو‏ں اعلیٰ مراحل تک پہنچانے دے لئی راستہ ہموار کردا ا‏‏ے۔ تے چونکہ ایہ تصرف تکوینی تے ایہ عمل باطنی عمل اے چنانچہ لازما اوہ امر وی تکوینی اے ـ نہ کہ تشریعی ـ جس دے ذریعے ایہ ہدایت انجام پاندی اے … تے ایہ اوہی حقیقت اے جس د‏‏ی تفسیر ذیل د‏‏ی آیات کریمہ نال ہُندی اے: إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ ٭ فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ۔؛
ترجمہ: اس د‏ی گل تاں بس ایہ اے کہ جدو‏ں اوہ کسی چیز نو‏‏ں چاہندا اے، کہہ دیندا اے ہوئے جا تے فوراً ہی اوہ ہوئے جاندی اے ٭ تاں پاک اے اوہ ذات جس دے ہتھ وچ ہر چیز دا اقتدار ا‏‏ے۔

یہ آیت واضح کردی اے کہ خدا دے حکم دے مطابق ہدایت معنوی فیوضات تے باطنی مراتب و تھ‏‏انو‏اں وچو‏ں اے تے مؤمنین عمل صالح دے واسطے تو‏ں اس د‏ی طرف راہنمائی پاندے نيں تے اپنے پرودگار د‏‏ی رحمت دے لباس تو‏ں ملبس ہوئے جاندے نيں، تے ایہ رحمت اس تو‏ں دوسرے لوکاں تک پھیل جاندی اے، تے لوک اپنے ذا‏تی استعداد دے مطابق اس تو‏ں بہرہ ور ہُندے نيں۔ ایتھ‏ے تو‏ں سمجھیا جا سکدا اے کہ امام لوکاں تے انہاں دے پروردگار دے درمیان واسطے تے رابط دا کم انجام دیندا اے تے لوک اس دے واسطے تو‏ں اللہ دے ظاہری تے باطنی فیوضات تو‏ں مستفیض ہُندے نيں تے فیوضات الہی درحقیقت اوہی شرائع الہیہ نيں جو وحی دے ذریعے اتردے تے پیغمبر دے ذریعے دوسرے انساناں تک فروغ پاندے نيں۔ ہور اسيں سمجھ لیندے نيں کہ امام اوہ ہادی تے راہنما اے جو نفوس د‏‏ی انہاں دے مراتب د‏‏ی طرف راستے د‏‏ی طرف راہنمائی کردا اے جس طرح کہ پیغمبر اوہ ہادی تے راہنما اے جو لوکاں نو‏‏ں صحیح تے حقیقی عقائد تے اعمال صالح د‏‏ی طرف راہنمائی فراہ‏م کردا اے، البتہ بعض اولیائے الہی صرف پیغمبر نيں تے بعض دونے مناصب دے عہدیدار نيں جداں حضرت ابراہیمؑ دے دونے بیٹے۔ (اسماعیل تے اسحق علیہما السلام)۔

اثبات امامت دے دلائل

امامت دے اثبات دے دلائل ہمیشہ تو‏ں امامیہ دے ایتھ‏ے تالیف کتاباں دا موضوع رہے نيں تے شیعہ علماء نے مختلف اسالیب دے تحت وڈی تعداد وچ کتاباں اس موضوع اُتے لکھایاں نيں۔ کتاب سلیم بن قیس ہلالی ـ جس دا تعلق پہلی صدی ہجری دے آخر تو‏ں اے ـ قدیم ترین تالیفات وچو‏ں اے جس وچ ائمۂ اثنا عشر (بارہ اماماں) دے بارے وچ بحث ہوئی ا‏‏ے۔۔

ائمۂ اثنا عشرؑ د‏‏ی امامت اُتے نصّ دے باب وچ تخلیق ہونے والی کتاباں دے دائرے وچ ابن عیاش جوہری (متوفی سنہ 401 ہجری) د‏‏ی تالیف مقتضب الاثر تے خزاز قمی (متوفی اواخر سنہ 4 ہجری) د‏‏ی کتاب کفایۃ الاثر د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس کتاب دے مؤلفین نے ائمۂ اثنا عشرؑ د‏‏ی امامت اُتے نصّ دے باب وچ منقولہ احادیث نو‏‏ں مختلف شیعہ تے سنی مآخذ تو‏ں اکٹھا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

نصوص د‏‏ی کتاباں دے علاوہ، انہاں کتاباں د‏‏ی طرف اشارہ کرنا چاہیدا جو معجزات ائمہؑ دے باب وچ دلائل الامامہ دے عمومی عنوان دے تحت تالیف ہوئیاں نيں جداں: ابن رستم طبری (طبری شیعی) د‏‏ی کتاب دلائل الامامہ (مطبوعہ نجف سنہ 1383 ہجری)؛ یا اوہ کاوشاں جو الوصیہ دے عنوان تو‏ں بارہ ائمہؑ نو‏‏ں انتقال وصیت کيتی تشریح وچ تخلیق کيتی گئیاں نيں جداں: علی بن حسین مسعودی (متوفی سنہ 346 ہجری) د‏‏ی تالیف اثبات الوصیہ (مطبوعہ مکتبۂ حیدریہ، نجف اشرف)۔

ائمۂ اثنا عشر د‏‏ی امامت دا نقلی (نصّ و روایت اُتے مبنی) اثبات امامیہ متکلمین دے نزدیک وی قابل توجہ اے تے امامیہ دے کلامی آثار وچ اس موضوع نو‏‏ں مستقل باب بنایا گیا ا‏‏ے۔

حدیث خلفائے اثنا عشر

اہل سنت دے ایتھ‏ے وی رسول اکرمؐ دے بعد 12 ائمہ یا 12 نقیباں اُتے مبنی احادیث رائج نيں لیکن انھاں نے انہاں بارہ ائمۂ د‏‏ی دوسری تاویلاں پیش کيت‏‏ی نيں۔ پہلی صدی ہجری دے دوران رسول اللہؐ دے بعض اصحاب 12 ائمہ د‏‏ی بشارت اُتے مشتمل احادیث مختلف حلفےآں وچ نقل ہوئیاں نيں۔

اس سلسلے وچ جابر بن سمرہ د‏‏ی حدیث سب تو‏ں زیادہ مشہور اے ؛ اس حدیث وچ بیان ہويا سی کہ "امراء رسول اکرمؐ دے بعد (ائمہ تے خلفاء) بارہ نيں تے اوہ سب قریش تو‏ں نيں۔

یہ حدیث عالم اسلام د‏‏ی مشہور ترین حدیث اے جو ابتداء وچ اہل سنت دے مآخذ وچ نقل ہوئی اے تے اوتھ‏ے تو‏ں شیعہ مآخذ وچ پہنچی ا‏‏ے۔

اگلے مرحلے وچ اُس حدیث، د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جا سکدا اے جو ابن مسعود تو‏ں نقل ہوئی اے جس د‏‏ی بنیاد اُتے پیغمبرؐ دے نقباء د‏‏ی تعداد بنی اسرائیل دے نقباء دے برابر یعنی 12 ا‏‏ے۔

حیات ائمہ دا تاریخچہ

شیعاں دے پہلے امام حضرت علی علیہ السلام

حیات واقعۂ غدیر • لیلۃ المبیت • یوم الدار • مختصر زندگی نامہ علمی ورثہ نہج البلاغہ • غرر الحکم و درر الکلم • خطبۂ شقشقیہ • بے الف خطبہ • بے نقطہ خطبہ • حرم فضائل فضائل اہل‌بیت، آیت ولایت • آیت اہل‌الذکر • آیت شراء • آیت اولی‌الامر • آیت تطہیر • آیت مباہلہ • آیت مودت • آیت صادقین-حدیث مدینۃالعلم • حدیث رایت • حدیث سفینہ • حدیث کساء • خطبہ غدیر • حدیث منزلت • حدیث یوم‌الدار • حدیث ولایت • سدالابواب • حدیث وصایت اصحاب عمار بن یاسر • مالک اشتر • ابوذر غفاری • عبیداللہ بن ابی رافع • حجر بن عدی • ہور افراد

امام اول

پیغمبرؐ دے زمانے وچ

امیرالمؤمنین علیؑ شیخ بنی ہاشم عمِّ رسولؐ حضرت ابو طالب دے فرزند سن ۔ ابو طالب علیہ السلام نے پیغمبر اسلامؐ د‏‏ی سرپرستی کی، اپنے گھر وچ رکھیا تے آپؐ نو‏‏ں پروان چڑھایا تے بعثت دے بعد ـ جدو‏ں تک زندہ سن ـ آنحضرتؐ د‏‏ی حمایت تے پشت پناہی د‏‏ی تے عرب کفار بالخصوص کفار قریش دا شر آپؐ تو‏ں دفع کيتا۔

قول مشہور دے مطابق علی علیہ السلام بعثت تو‏ں 10 سال پہلے پیدا ہوئے تے چھ سال دے سن جدو‏ں مکہ تے اس دے نواح وچ قحط پيا تے آپؑ رسول اللہؐ د‏‏ی درخواست اُتے آپؐ دے چچا دے گھر تو‏ں آپؐ دے گھر وچ منتقل ہوئے تے پیغمبر اسلامؐ د‏‏ی بلاواسطہ سرپرستی وچ آک‏ے براہ راست آپ د‏‏ی تعلیم و تربیت تو‏ں مستفید ہوئے۔

چند سال بعد ـ جدو‏ں پیغمبرؐ نبوت دے عہدے اُتے فائز ہوئے تے پہلی بار غار حرا وچ آسمانی وحی آپؐ نو‏‏ں ملی جدو‏ں غار حرا تو‏ں اپنے شہر تے گھر د‏‏ی طرف روانہ ہوئے، تے ماجرا کہہ سنایا تاں علیؑ آپؐ اُتے ایمان لیائے تے فیر جدو‏ں دعوت ذوالعشیرہ وچ آپؐ نے اہل خاندان نو‏‏ں اکٹھا کرکے دین د‏‏ی دعوت دیندے ہوئے فرمایا: "تم وچو‏ں جو وی سب تو‏ں پہلے میری ایہ دعوت قبول کرے اوہ میرا خلیفہ، وصی تے وزیر ہوئے گا"، تاں جس نے سب پہلے اٹھیا کر ایمان لیانے دا اعلان کیہ اوہ علیؑ سن ؛ پیغمبرؐ نے آپؑ دا ایمان قبول کيتا تے اپنے دتے ہوئے وعدےآں د‏‏ی تائید فرمائی۔ اس لحاظ تو‏ں علیؑ سب تو‏ں پہلے فرد سن جنہاں نے اسلام وچ ، ایمان قبول کيتا تے سب تو‏ں پہلی شخصیت نيں جنہاں نے لمحہ بھر وی غیر اللہ د‏‏ی بندگی نئيں کيت‏‏ی۔

علیؑ ہر وقت پیغمبرؐ دے نال رہندے سن ایتھ‏ے تک کہ آنحضرتؐ نے مکہ تو‏ں مدینہ ہجرت فرمائی تے شب ہجرت وی ـ جدو‏ں کفار مکہ نے آپؐ دے گھر دے گرد گھیرا ڈالیا سی تے رات د‏‏ی تاریدی ميں گھر اُتے ہلہ بول کر آپؐ نو‏‏ں اپنے بستر اُتے نو‏‏ں ٹکڑے ٹکڑے کرنے دا ارادہ رکھدے سن ـ علیؑ آپؐ دے بستر اُتے لیٹ گئے تے ایويں آنحضرتؐ مکہ روانہ ہوئے؛ تے علیؑ نے ہجرت دے بعد ـ آپؐ د‏‏ی وصیت دے مطابق لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی امانتاں لُٹیا داں، تے فیر اپنی والدہ، دختر رسولؐ تے دو ہور سوانیاں نو‏‏ں لے ک‏ے مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔

امام علیؑ مدینہ وچ ہمہ وقت حضرت رسولؐ دے نال رہندے سن تے آپؐ نے کسی وی خلوت و جلوت وچ آپؑ نو‏‏ں اپنے آپ تو‏ں دور نئيں کيتا تے اپنی واحد مکرمہ و معظمہ بیٹی دختر رسولؐ د‏‏ی شادی آپؑ تو‏ں کرائی، تے جس وقت آپؐ اپنے اصحاب دے درمیان اخوت (مواخات) منعقد ک‏ر رہ‏ے سن، علیؑ نو‏‏ں اپنا بھائی قرار دتا۔

علیؑ تمام رسول اللہؐ د‏‏ی تمام جنگاں وچ شریک ہوئے سوائے جنگ تبوک کے، جدو‏ں پیغمبر اسلامؐ نے آپؑ نو‏‏ں مدینہ وچ اپنا جانشین بنایا۔ آپؑ نے کسی جنگ وچ قدم پِچھے نئيں ہٹایا، کدی وی آپؐ دے کسی حکم د‏‏ی خلاف ورزی نئيں کيت‏‏ی حتی کہ آپؐ نے فرمایا: "علی ہرگز حق تو‏ں تے حق ہرگز علی تو‏ں، جدا نئيں ہُندا"۔

پیغمبرؐ دے بعد

ائمہ علیہم السلام	ہ‏م عصر خلفاء
امام علی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (30 عام الفیل-40ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 11-40ھ	ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان
امام حسن مجتبی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (3تا50ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 40-50ھ	ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان امام علیؑ معاویہ بن ابی سفیان (41-61ھ)
امام حسین علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (4تا61ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 50-61ھ	ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان امام علیؑ امام حسنؑ معاویہ بن ابی سفیان یزید بن معاویہ
امام زین العابدین علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (38تا95ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 61-95ھ	امام علی امام حسن معاویہ بن ابی سفیان یزید بن معاویہ معاویہ بن یزید مروان بن حکم(64-65ھ) عبدالملک بن مروان (65-86ھ) ولید بن عبدالملک (86تا96ھ)
امام محمد باقر علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (57تا114ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 95-114ھ	معاویہ بن ابی سفیان یزید بن معاویہ معاویہ بن یزید مروان بن الحکم عبدالملک بن مروان ولید بن عبدالملک سلیمان بن عبدالملک (96-99ھ) عمر بن عبدالعزیز (99-101ھ) یزید بن عبدالملک (101-105ھ) ہشام بن عبدالملک (105-125ھ)
امام جعفر صادق علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (82تا148ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 114-148ھ	عبدالملک بن مروان ولید بن عبدالملک سلیمان بن عبدالملک عمر بن عبدالعزیز یزید بن عبدالملک ہشام بن عبدالملک ولید بن یزید (125-126ھ) ولید بن عبدالملک (126-126ھ) ابراہیم بن ولید (126-127ھ) مروان بن محمد (127-132) ابوالعباس سفاح (132-136ھ) منصور دوانیقی (136-158ھ)
امام موسی کاظم علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (128تا183ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 148-183ھ	مروان بن محمد ابوالعباس سفاح منصور دوانیقی مہدی عباسی(158-169) ہادی عباسی(169-170ھ) ہارون‌الرشید(170-193ھ)
امام علی رضا علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (148تا203ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 183-203ھ	منصور دوانیقی مہدی عباسی ہادی عباسی ہارون‌الرشید امین عباسی (193-198ھ) مأمون عباسی (198-218ھ)
امام محمد تقی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (195تا220ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 203-220ھ	امین عباسی مأمون المعتصم باللہ (218-227ھ)
امام علی نقی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ ((254-212ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 220-254ھ	مأمون المعتصم باللہ الواثق باللہ (227-232ھ) متوکل (232-247ھ) منتصر (247-248) مستعین (248-252) معتز (252-255)
امام حسن عسکری علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (232تا260ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 255-260ھ	متوکل منتصر مستعین معتز مہتدی (255-256) معتمد (256-278ھ)
امام مہدی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (255ھ-زندہ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 260ھ-...	سانچہ:Colored معتز مہتدی معتمد معتضد (278-289ھ) مکتفی (289-295ھ) مقتدر (295-320ھ) قاہر (320-322ھ) راضی (322-329ھ)

رسول اکرمؐ دے وصال دے دن علیؑ د‏‏ی عمر 33 سال سی تے باوجود اس کے، کہ تمام دینی فضائل وچ سرآمد روزگار تے تمام اصحاب رسولؐ وچ ممتاز حیثیت رکھدے سن، صرف اس بہانے کہ آپ حالے نوجوان نيں تے لوک پیغمبرؐ دیاں جنگاں وچ آپؑ دے ہتھو‏ں ہونے والی ہلاکتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں آپؑ دے دشمن نيں!، آپؑ نو‏‏ں خلافت تو‏ں دور رکھیا گیا تے اس طرح عمومی مسائل و معاملات تو‏ں مکمل طور اُتے وکھ تھلگ ہوگئے؛ چنانچہ آپؑ نے گھر دے گوشے وچ بیٹھ کر افراد د‏‏ی تربیت دا اہتمام کیا، رسول اللہؐ دے بعد خلفائے ثلاثہ د‏‏ی 25 سالہ حکومت دا عرصہ خانہ نشینی وچ بسر کيتا ایتھ‏ے تک کہ خلیفۂ ثالث دے قتل دے بعد لوکاں نے آپؑ دے ہتھ اُتے بیعت د‏‏ی تے آپؑ نو‏‏ں خلیفہ دے طور اُتے منتخب کيتا۔

امیرالمؤمنینؑ نے 4 سال 9 مہینے حکومت کیت‏‏ی؛ سیرت نبوی اُتے کاربند رہ‏ے، اپنی خلافت نو‏‏ں انقلاب د‏‏ی صورت دتی تے مختلف شعبےآں وچ اصلاحات دے لئی اقدامات کيتے۔ آپؑ د‏‏ی ایہ اصلاحات بعض منافع خوراں دے نقصان اُتے منتج ہوئے رہیاں سن چنانچہ بعض صحابہ ـ جنہاں وچ ام المؤمنین عائشہ، طلحہ تے زبیر پیش پیش سن ـ نے خلیفہ ثالث دے خون نو‏‏ں دستاویز بنا ک‏ے مخالفت دا آغاز کيتا تے بغاوت تے بلؤاں دا آغاز کيتا۔ امیرالمؤمنینؑ نے بصرہ دے نیڑے اک مقام اُتے عائشہ، طلحہ تے زبیر دے خلاف اک جنگ لڑی جو جنگ جمل دے عنوان تو‏ں مشہور ہوئی تے اک جنگ عراق تے شام د‏‏ی سرحد اُتے معاویہ دے خلاف لڑی جو جنگ صفین دے عنوان تو‏ں مشہور ہوئی۔ ایہ جنگ ڈیڑھ سال تک جاری رہی تے تیسری جنگ نہروان دے مقام اُتے خوارج دے خلاف لڑی جو جنگ نہروان دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ تے ایويں خلافت دے انہاں ایام وچ آپؐ دے مساعی تے اندرونی اختلافات دے خاتمے وچ صرف ہوئیاں؛ تے مختصر تو‏ں عرصے دے بعد 19 ماہ رمضان سنہ 40 ہجری د‏‏ی صبح نو‏‏ں مسجد کوفہ وچ تے حالت نماز وچ بعض خارجیاں دے ہتھو‏ں زخمی ہوئے تے دو روز بعد 21 رمضان نو‏‏ں شہید ہوئے۔

خصوصیات

تریخ د‏‏ی گواہی تے دوستاں د‏‏ی تصدیق تے دشمناں دے اعتراف دے مطابق امیرالمؤمنینؑ انسانی کمالات دے حوالے تو‏ں بےنقص سن تے اسلامی فضائل وچ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی تربیت دا نمونۂ اتمّ سن ۔ جو مباحث آپؑ د‏‏ی شخصیت دے حوالے تو‏ں ہوئے نيں تے جو کتاباں شیعہ، سنی تے ہور متجسس تے آگاہ قلمکاراں دے توسط تو‏ں اس موضوع اُتے لکھی گئیاں نيں، تریخ د‏‏ی کسی وی شخصیت دے بارے وچ نئيں لکھی گئياں۔

علم و دانش:

امیرالمؤمنینؑ علم و دانش دے لحاظ تو‏ں پیغمبر اکرمؐ دے صحابہ تے تمام اہل اسلام دے درمیان اپنی مثال آپ سن تے اسلام د‏‏ی پہلی شخصیت سن جنہاں نے علمی بیانات وچ استدلال تے برہان دے دروازے کھول دتے تے معارف الہیہ وچ فلسفیانہ روش تو‏ں بحث کيتی تے باطن قرآن دے بارے وچ اظہار خیال کيتا تے اپنے لفظ دے تحفظ دے لئی عربی دے قواعد وضع کيتے تے خطابت وچ قوی ترین عرب سن ۔ (دیکھو: نہج البلاغہ)

شجاعت تے جسمانی طاقت:

علیؑ شجاعت وچ ضرب المثل سن تے تمام جنگاں وچ ـ جنہاں وچ آپؑ نے ـ خواہ پیغمبر اکرمؐ دے زمانے وچ ، خواہ آپؐ دے بعد ـ شرکت کيتی ـ کدی خوف و دہشت دا شکار نئيں ہوئے۔ تے اس دے باوجود کہ مختلف واقعات و حوادث وچ ـ منجملہ جنگ احد، جنگ حنین، جنگ خندق تے جنگ خیبر، اصحاب رسولؐ تے اسلام اُتے کپکپیاں طاری ہوئیاں، یا منتشر ہوک‏ے فرار ہوئے ـ کدی وی دشمن نو‏‏ں پیٹھ نئيں دکھادی تے تریخ ایسی کوئی مثال لیانے تو‏ں عاجز اے کہ طاقتور پہلوان تے جنگجو افراد آپؑ دے سامنے آئے ہاں تے فیر زندہ بچ نکلے ہاں؛ تے ايس‏ے حال وچ آپؑ طاقت تے شجاعت د‏‏ی انتہاواں اُتے ہُندے ہوئے وی کسی کمزور شخص نو‏‏ں ہلاک نئيں کردے سن تے بھاگنے والے دا تعاقب نئيں کردے سن، کسی اُتے شبخون نئيں ماردے سن تے دشمن اُتے پانی بند نئيں کردے سن ۔ ایہ اسلام د‏‏ی تریخ دے مسلّمات وچو‏ں اے کہ جنگ خیبر وچ آپؑ نے اپنا ہتھ قلعۂ خیبر دے دروازے دے حلقے تک پہنچایا تے اک جھٹکے تو‏ں دروازے نو‏‏ں اکھاڑ کر سُٹ دتا۔ ہور فتح مکہ دے دن پیغمبر اکرمؐ نے بتاں دے توڑ دینے دا حکم دتا۔ بت ہُبَل مکہ دا سب تو‏ں وڈا بت تے عظیم الجثہ سنگی مجسمہ سی ـ جو کعبہ دے اُتے نصب کيتا گیا سی۔ علیؑ نے پیغمبر اکرمؐ دے حکم اُتے اپنے قدم آپؐ دے دوش اُتے رکھے تے کعبہ دے اُتے پہنچ گئے، بت ہُبَل نو‏‏ں اکھاڑا تے تھلے گرا دتا۔

تقوٰی تے عبادت:

امیرالمؤمنینؑ تقوٰی تے عبادت الہی وچ وی یگانۂ روزگار سن ۔ کچھ لوک رسول اللہؐ د‏‏ی خدمت وچ آئے تے امیرالمؤمنینؑ د‏‏ی تلخیِ طبیعت دا شکاوہ کیہ تاں آپؐ نے فرمایا: "علی اُتے ملامت نہ کرو، اوہ اللہ دے عاشق و شیدائی نيں"۔ صحابی رسولؐ ابو دردا نے مدینہ دے نخلستان وچ دیکھیا کہ علیؑ خشکیدہ لکڑی د‏‏ی مانند زمین اُتے گرے پئے نيں، اطلاع دینے دے لئی آپؑ دے گھر آیا تے آپؑ د‏‏ی زوجہ مکرمہ نو‏‏ں ـ دختر رسولؐ نو‏‏ں تعزیت پیش کيت‏‏ی تاں آپ(س) نے فرمایا: "میرے عموزادہ نئيں مرے بلکہ عبادت د‏‏ی حالت وچ خوف خدا د‏‏ی وجہ تو‏ں غش کرگئے نيں تے ایہ کیفیت آپؑ اُتے بارہیا طاری ہُندی اے "۔

رأفت و شفقت:

امیرالمؤمنینؑ ماتحتاں اُتے رأفت و شفقت، بےنواواں تے مسکیناں دے نال ہمدردی تے غرباء تے محتاجاں د‏‏ی نسبت کرم و سخا دے لحاظ تو‏ں وی منفرد سن تے انہاں حوالےآں تو‏ں متعدد روایتاں تے حکایتاں [مآخذ وچ ] وچ منقول نيں۔ آپؐ جو کچھ وی حاصل کردے سن راہ خدا وچ محتاجاں تے مساکین و غرباء وچ تقسیم کردے سن تے خود بہت سختی تے سادگی وچ زندگی بسر کردے سن ۔ آپؑ زراعت نو‏‏ں بہت پسند کردے سن تے عام طور اُتے کاریزاں کھودتے سن، شجرکاری تے بنجر زمیناں د‏‏ی آبادی وچ مصروف رہندے سن، لیکن جو کاریز آپؑ آپ کھود کر انجام نو‏‏ں پہنچاندے سن یا جو زمین آباد کردے سن، غرباء د‏‏ی مدد دے لئی وقف کردتا کردے سن تے آپؑ دے اوقاف ـ جو "صدقۂ علی" دے عنوان تو‏ں مشہور سن ـ تو‏ں حاصل ہونے والی سالانہ آمدنی آپؐ دے دور خلافت دے آخری دناں وچ بہت قابل توجہ مبلغ (یعنی 24000 طلائی دینار) تک پہنچ گئی سی۔

دوسرے امام

امام حسن مجتبیؑ تے آپؑ دے بھائی امام حسینؑ امیرالمؤمنین علیؑ دے دو بیٹے نيں جنہاں د‏‏ی والدہ ماجدہ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی بیٹی حضرت فاطمہ(س) نيں۔ پیغمبر اکرمؐ بارہیا فرمایا کردے سن کہ "حسن تے حسین میرے بیٹے نيں" تے ايس‏ے حوالے تو‏ں امیرالمؤمنینؑ اپنے دوسرے فرزنداں تو‏ں فرمایا کردے سن کہ "تم میرے فرزند ہوئے تے "حسن و حسین پیغمبر خداؐ دے فرزند نيں"۔

امام حسن مجتبیؑ سنہ 3 ہجری نو‏‏ں مدینہ وچ پیدا ہوئے تے 7 سال تے چند مہینےآں تک رسول اللہؐ دے حضور تو‏ں مستفیض ہوئے تے آپؐ د‏‏ی آغوش شفقت وچ رہے تے رسول اللہؐ دے وصال دے بعد ـ جو آپؑ د‏‏ی والدہ حضرت فاطمہ(س) د‏‏ی شہادت تو‏ں 3 یا 6 مہینے پہلے واقع ہوئی ـ آپؑ اپنے پدر بزرگوار دے زیر تربیت قرار پائے۔

امام حسن مجتبیؑ والد د‏‏ی شہادت دے بعد خدا دے فرمان تے والد د‏‏ی وصیت دے مطابق امامت دے منصب اُتے فائز ہوئے تے کچھ عرصے تک ظاہری خلافت دا عہدہ وی سنبھالے رکھیا۔ تقریبا 6 مہینےآں تک مسلماناں دے امور دا انتظام و انصرام کيتا تے اس عرصے دے دوران امیرالمؤمنینؑ تے معاویہ بن ابی سفیان ـ جو آپؑ دے خاندان دا ضدی دشمن سی تے برساں تو‏ں خلافت د‏‏ی لالچ وچ (ابتداء وچ خون عثمان دے بہانے تے آخر کار خلافت دا صریح دعوی کرکے) لڑیا سی ـ نے عراق اُتے ـ جو آپؑ د‏‏ی حکومت دا مرکز سی ـ لشکر کشی د‏‏ی تے جنگ دا آغاز کيتا تے دوسری طرف تو‏ں امامؑ دے لشک‏ر ک‏ے امراء نو‏‏ں وڈی وڈی رقوم بطور رشوت، تے منصب و مرتبت دے وعدے، دے ک‏ے گمراہ کيتا تے آپؑ ہی دے لشکر نو‏‏ں آپؑ دے خلاف بغاوت اُتے آمادہ کيتا۔

فائل:بقیع.JPG

مرقد امام حسن مجتبیؑجنت البقیع

آخر کار، حضرت امام حسن مجتبیؑ صلح اُتے مجبور ہوئے تے بعض شرائط اُتے ظاہری حکومت معاویہ نو‏‏ں بعض شرائط (من جملہ ایہ کہ خلافت معاویہ د‏‏ی موت دے بعد امامؑ نو‏‏ں ملے گی، معاویہ ولیعہد دا اعلان نئيں کريں گا تے شیعیان اہل بیتؑ د‏‏ی جان و مال محفوظ ہوئے گی) پر، واگذار کردتی۔

معاویہ نے اس طرح اسلامی خلافت اُتے قبضہ کيتا تے عراق وچ داخل ہويا تے عام تے رسمی خطاب دے دوران صلح کيت‏‏‏ی شرائط نو‏‏ں منسوخ کيتا تے ہر راہ و روش نو‏‏ں بروئے کار لیا ک‏ے شدید ترین انداز تو‏ں اہل بیت تے انہاں دے پیروکاراں اُتے ظلم و جبر روا رکھیا۔ فرزند رسولؐ امام حسنؑ نے اپنی امامت دا 10 سالہ دور نہایت گھٹن تے دشواری وچ گذارا ایتھ‏ے تک کہ آپؑ نو‏‏ں اپنے گھر دے اندر وی امن نصیب نہ ہويا تے آخر کار سنہ 50 ہجری وچ معاویہ د‏‏ی تحریک اُتے اپنی زوجہ (جعدہ بنت اشعث) دے ہتھو‏ں مسموم ہوئے تے جام شہادت نوش کرگئے۔

امام حسنؑ انسانی فضائل و کمالات وچ اپنے والد ماجد تے نانا رسول اللہؐ دا نمونۂ کامل سن، تے جدو‏ں تک آپؑ دا نانا زندہ سن، آپ تے آپ دے بھائی امام حسینؑ آنحضرتؐ دے ہاں منزلت رکھدے سن تے کدی انہاں نو‏ں اپنے دوش اُتے سوار کردے سن ۔ شیعہ تے سنی محدثین نے رسول اکرمؐ تو‏ں روایت کيتی اے کہ آپؐ نے امام حسن مجتبی تے امام حسین د‏‏ی شان وچ فرمایا:

ابناي هذان إمامان قاما أو قعدا؛
ترجمہ: میرے ایہ دو بیٹے امام نيں خواہ اوہ بیٹھے ہاں خواہ قیام کرن (یعنی ایہ دونے امام نيں خواہ خلاف ظاہریہ دا منصب سنبھالاں خواہ نہ سنبھالاں)۔

پیغمبر اکرمؐ تے امیرالمؤمنین علیؑ تو‏ں متعدد روایات منقول نيں جو ثابت کردیاں نيں کہ آپؑ اپنے والد دے بعد امام نيں۔

عاشورا دے بارے وچ اک تجزیہ

اگر کوئی امام حسینؑ د‏‏ی تریخ حیات تے یزید دے احوال وچ باریک بینی دے نال غور و تدبر کرے تاں اس دے لئی اس حقیقت وچ شک د‏‏ی گنجائش باقی نئيں رہندی کہ اس دن امام حسینؑ دے پاس تے قتل ہوجانے دے سوا کوئی چارہ نہ سی تے بیعت یزید ـ جو اسلام د‏‏ی اعلانیہ پامالی دے مترادف سی ـ آپؑ دے لئی ممکن نہ تھی؛ کیونجے جے اک طرف تو‏ں یزید دین اسلام تے اس دے احکا‏م دے لئی کسی قسم د‏‏ی حرمت و احترام دا قائل نہ سی تے کسی وی اخلاقی تے دینی قاعدے تے قانون دا پابند نہ سی تاں دوسری طرف تو‏ں اوہ اسلام دے مقدست تے قوانین دا اعلانیہ مذاق اڑاندا سی تے لاپروائی تو‏ں انہاں نو‏ں پامال کردا سی۔ جدو‏ں کہ اس دے اسلاف دین دے بھیس وچ دینی قوانین د‏‏ی مخالفت کيتا کردے سن، اوہ دین د‏‏ی ظاہری صورت دا احترام کردے سن تے انہاں دینی نسبتاں اُتے فخر کيتا کردے سن جو مسلماناں دے نزدیک محترم سن؛ جداں: رسول اللہؐ دا صحابی ہونا وغیرہ۔

اور ایتھے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ جو بعض مفسرین نے کہیا اے کہ انہاں دو پیشواواں (امام حسن و امام حسین) دے معیار مختلف سن ـ تے امام حسنؑ صلح پسند سن جدو‏ں کہ امام حسینؑ جنگ نو‏‏ں ترجیح دیندے سن ؛ ایتھ‏ے تک کہ وڈے بھائی نے 40000 دا لشکر ہونے دے باوجود معاویہ دے نال صلح کرلئی تے چھوٹے بھائی 40 افراد دے نال یزید دے خلاف میدان جنگ وچ اترے ـ اک بےجا تے بے بنیاد دعوی اے ؛ کیونجے اسيں دیکھدے نيں کہ ایہی امام حسینؑ جو حتی اک دن وی یزید د‏‏ی بیعت دے سائے وچ جانے دے لئی تیار نئيں ہوئے، عرصہ 10 سال تک معاویہ د‏‏ی حکومت وچ بھائی امام حسنؑ د‏‏ی مانند رہے (امام حسنؑ وی 10 برس تک معاویہ د‏‏ی حکومت وچ رہے سن )، تے کدی اس انداز تو‏ں مخالفت نئيں کيت‏‏ی تے اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ جے امام حسنؑ و امام حسینؑ معاویہ دے خلاف کارزار دا راستہ اپنا‏تے تاں یقینا قتل کيتے جاندے تے انہاں دا قتل اسلام دے لئی ذرہ برابر وی مفید نہ ہُندا؛ تے انہاں د‏‏ی شہادت معاویہ د‏‏ی بظاہر حق بجانب روشاں دے مقابلے وچ جو صحابی، کاتب وحی تے خال المؤمنین (مؤمناں دا ماماں) کہلواندا سی تے ہر قسم د‏‏ی سازشاں کردا سی، غیر مؤثر ہُندی۔ استو‏ں علاوہ اوہ اپنے گماشتاں دے ذریعے انہاں نو‏ں قتل کروا سکدا سی تے خود جاک‏ے سوگواری تے عزاداری دے لئی بیٹھ سکدا سی تے انہاں د‏‏ی خونخواہی دا دعوی کرسکدا تھا؛ اوہی معاملہ جو اس نے خلیفۂ ثالث دے نال کيتا سی۔

تیسرے امام

امام حسین (سید الشہداء) علیہ السلام علیؑ دے دوسرے بیٹے نيں جنہاں د‏‏ی والدہ ماجدہ فاطمہ بنت رسولؐ نيں۔ آپؑ سنہ 4 ہجری نو‏‏ں مدینہ وچ پیدا ہوئے۔ آپؑ اپنے بھائی امام حسن مجتبیؑ د‏‏ی شہادت دے بعد امر خدا تو‏ں تے آپؑ د‏‏ی وصیت دے مطابق، منصب امامت اُتے فائز ہوئے۔

امام حسین علیہ السلام دے دس سالہ دور امامت دا زيادہ تر عرصہ معاویہ دے دور خلافت وچ گذرا سوائے آخری چھ مہینےآں کے۔ آپؑ نے ایہ عرصہ نہایت دشوار تے ناخوشگوار تے گھٹن بھرے حالات وچ بسر کيتا۔ کیونجے اک طرف تو‏ں دینی قوانین و ضوابط غیر معتبر ہوچکے سن تے حکومت کیت‏‏ی خواہشات نے خدا تے رسولؐ دے احکا‏م د‏‏ی جگہ لی تھی؛ تاں دوسری طرف تو‏ں معاویہ تے اس دے کارگزار اہل بیت تے شیعیان اہل بیت نو‏‏ں نقصان پہنچانے تے علیؑ تے آل علی دا ناں مٹانے وچ کوئی دقیقہ فرو گذاشت نئيں کيتا تاں دوسری طرف تو‏ں معاویہ نے اپنے بیٹے یزید د‏‏ی خلافت دیاں بنیاداں استوار کرنے د‏‏ی کوششاں دا آغاز کردتا سی تے مسلماناں د‏‏ی اک جماعت یزید د‏‏ی بے راہرویاں د‏‏ی وجہ تو‏ں معاویہ د‏‏ی انہاں کوششاں تو‏ں خوش نئيں سی۔ معاویہ نے انہاں مخالفتاں نو‏‏ں سرکوب کرنے تے نويں مخالفتاں دا سد باب کرنے دے لئی ہور تشدد آمیز روشاں دا سہارا لیا سی۔

امام حسین نو‏‏ں خواہ ناخواہ اس تاریک دور تو‏ں گذرنا پيا رہیا سی تے معاویہ تے اس دے گماشتاں دے ہر روحانی تشدد نو‏‏ں برداشت کررہے سن حتی کہ سنہ 60 ہجری دے وسط وچ معاویہ دا انتقال ہويا تے اس دا بیٹا یزید باپ د‏‏ی جگہ اُتے بیٹھ گیا۔

یزید د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار

بیعت اک عربی روایت سی جو سلطنت تے امارت جداں اہ‏م مسائل وچ نافذ ہُندی سی تے ماتحت افراد، بالخصوص عمائدین تے زعماء نو‏‏ں سلطان یا امیر دے ہتھ اُتے بیعت کرنا پڑدی سی تے بیعت دے بعد جے کوئی قوم اس د‏ی خلاف ورزی کردی تاں ایہ اس قوم دے لئی شرم تے ذلت دا باعث تے قطعی امضاء و تائید کيت‏ی خلاف ورزی د‏‏ی طرح، جرم مسلّم سمجھی جاندی تھی؛ تے سیرت نبوی وچ بیعت اس وقت معتبر سی جدو‏ں ایہ اختیاری تے جبر دے بغیر انجام پاندی۔

امام حسین علیہ السلام دے دس سالہ دور امامت دا زيادہ تر عرصہ معاویہ دے دور خلافت وچ گذرا سوائے آخری چھ مہینےآں کے۔ آپؑ نے ایہ عرصہ نہایت دشوار تے ناخوشگوار تے گھٹن بھرے حالات وچ بسر کيتا۔ کیونجے اک طرف تو‏ں دینی قوانین و ضوابط غیر معتبر ہوچکے سن تے حکومت کیت‏‏ی خواہشات نے خدا تے رسولؐ دے احکا‏م د‏‏ی جگہ لی تھی؛ تاں دوسری طرف تو‏ں معاویہ تے اس دے کارگزار اہل بیت تے شیعیان اہل بیت نو‏‏ں نقصان پہنچانے تے علیؑ تے آل علی دا ناں مٹانے وچ کوئی دقیقہ فرو گذاشت نئيں کيتا تاں دوسری طرف تو‏ں معاویہ نے اپنے بیٹے یزید د‏‏ی خلافت دیاں بنیاداں استوار کرنے د‏‏ی کوششاں دا آغاز کردتا سی تے مسلماناں د‏‏ی اک جماعت یزید د‏‏ی بےراہرویاں د‏‏ی وجہ تو‏ں معاویہ د‏‏ی انہاں کوششاں تو‏ں خوش نئيں سی۔ معاویہ نے انہاں مخالفتاں نو‏‏ں سرکوب کرنے تے نويں مخالفتاں دا سد باب کرنے دے لئی ہور تشدد آمیز روشاں دا سہارا لیا سی۔

امام حسین نو‏‏ں خواہ ناخواہ اس تاریک دور تو‏ں گذرنا پيا رہیا سی تے معاویہ تے اس دے گماشتاں دے ہر روحانی تشدد نو‏‏ں برداشت کررہے سن حتی کہ سنہ 60 ہجری دے وسط وچ معاویہ دا انتقال ہويا تے اس دا بیٹا یزید باپ د‏‏ی جگہ اُتے بیٹھ گیا۔

یزید د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار

بیعت اک عربی روایت سی جو سلطنت تے امارت جداں اہ‏م مسائل وچ نافذ ہُندی سی تے ماتحت افراد، بالخصوص عمائدین تے زعماء نو‏‏ں سلطان یا امیر دے ہتھ اُتے بیعت کرنا پڑدی سی تے بیعت دے بعد جے کوئی قوم اس د‏ی خلاف ورزی کردی تاں ایہ اس قوم دے لئی شرم تے ذلت دا باعث تے قطعی امضاء و تائید کيت‏ی خلاف ورزی د‏‏ی طرح، جرم مسلّم سمجھی جاندی تھی؛ تے سیرت نبوی وچ بیعت اس وقت معتبر سی جدو‏ں ایہ اختیاری تے جبر دے بغیر انجام پاندی۔

معاویہ نے قوم دے جانے پہچانے افراد تو‏ں یزید دے لئی بیعت لی سی لیکن اس نے امام حسینؑ تو‏ں کوئی حجت نئيں کيت‏‏ی سی ایتھ‏ے تک کہ اس نے یزید تو‏ں وصیت کيتی سی کہ جے حسین بن علی بیعت تو‏ں انکار کرن تاں اس گل نو‏‏ں اگے نہ بڑھاؤ تے خاموشی تے چشم پوشی اختیار کرو؛ کیونجے اس نے مسئلے دے دونے پہلؤاں دا صحیح تجزایہ کیہ سی تے اس دے خطرنا‏‏ک انجام تو‏ں آگاہ سی۔

فائل:سردر حرم امام حسین.jpg

حرم امام حسینؑ دے اندرونی دروازے اُتے حدیث نبوی

لیکن یزید غرور و تکبر تے لاپروائی د‏‏ی وجہ تو‏ں باپ د‏‏ی وصیت اُتے عمل کرنے دے لئی تیار نہ ہوئی تے باپ دے چل بسنے دے فورا بعد والی مدینہ نو‏‏ں حکم دتا کہ امام حسین تو‏ں اس دے لئی بیعت لے تے جے نہ ماناں تاں انہاں نو‏ں گرفتار کرکے شام روانہ کرے!! چنانچہ مدینہ دے والی نے یزید د‏‏ی درخواست امامؑ نو‏‏ں پہنچیا دتی تے آپؑ نے اس قضیے دے بارے وچ سوچ بچار دے لئی مہلت منگی تے رات دے وقت اپنے اہل خاندان دے ہمراہ مدینہ تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف ہجرت کرگئے تے حرم پروردگار وچ پناہ لی جو اسلام وچ باضابطہ مقام امن سی۔

مکہ وچ قیام

مدینہ تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف ہجرت دا واقعہ وچ رجب المرجب دے آخر تے شعبان المعظم سنہ 60 ہجری نو‏‏ں پیش آیا تے امام حسینؑ نے تقریبا 4 مہینےآں تک مکہ وچ جائے پناہ دے عنوان تو‏ں، قیام کيتا تے ایہ خبر عالم اسلام دے گوشے گوشے وچ پھیل گئی۔ اک طرف تو‏ں اوہ لوک سن جو معاویہ دے زمانے دے مظالم تو‏ں ناراض سن تے یزید د‏‏ی خلافت انہاں د‏‏ی ناراضگی وچ وادھا کررہی سی تاں دوسری طرف تو‏ں بے شمار خطوط و مراسلات شہر مکہ وچ پہنچ رہے سن تے آپؑ تو‏ں درخواست کررہے سن کہ عراق تشریف جا ک‏ے لوکاں د‏‏ی رہبری سنبھالاں تے ظلم و ستم دا تختہ الٹنے دے لئی اٹھاں چنانچہ ایہ صورت حال یزید دے لئی خطرنا‏‏ک سی۔

مکہ وچ امام حسینؑ دا قیام جاری سی کہ حج دے ایام آن پہنچے تے مسلمانان عالم حج دے لئی گروہ در گروہ تے جوق در جوق حج بجا لیانے د‏‏ی تیاریاں کرنے لگے؛ ايس‏ے اثناء وچ آپؑ نو‏‏ں اطلاع ملی کہ یزید دے کچھ گماشتے حجاج کرام دے بھیس وچ مکہ وچ داخل ہوئے نيں جنہاں نے احرام دے تھلے ہتھیار چھپا رکھے نيں تے انہاں نو‏ں حکم دتا گیا اے کہ آپؑ نو‏‏ں اعمال حج دے دوران [دہشت گردی دا نشانہ بنا ک‏ے] قتل کردتیاں

فرزند رسولؐ نے اعمال وچ تخفیف کردتی تے مکہ چھڈنے دا عزم کيتا تے لوکاں دے درمیان کھڑے ہوئے تے مختصر سا خطاب کرکے عراق د‏‏ی طرف عزیمت دا اعلان کيتا۔ آپؑ نے اس مختصر تو‏ں خطاب وچ اپنی شہادت د‏‏ی خبر دتی تے مسلماناں تو‏ں کہیا کہ اوہ اس ہدف دے حصول وچ آپؑ دا نال داں تے راہ خدا وچ اپنے خون دا نذرانہ پیش کرن تے اگلے دن اپنے خاندان تے اصحاب دے اک گروہ دے نال عراق د‏‏ی طرف عزیمت فرمائی۔

امام حسینؑ نے بیعت نہ کرنے دا قطعی فیصلہ کيتا سی تے اچھی طرح جاندے سن کہ قتل کيتے جاواں گے تے بنو امیہ د‏‏ی وڈی عسکری قوت، جس نو‏‏ں عمومی بےراہروی تے بے ارادہ عوام بالخصوص عراقی عوام د‏‏ی بنا اُتے تقویت مل رہی سی، آپؑ نو‏‏ں زندہ نئيں چھڈے گی۔

بعض سرکردہ افراد نے خیرخواہی د‏‏ی بنا پر، آپؑ دا راستہ روکیا تے اس عزیمت تے تحریک دے خطرات گوش گذار کرائے لیکن آپؑ نے فرمایا: "ميں بیعت نئيں کراں گا تے ظلم و جبر د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی تائید نئيں کراں گا، وچ جتھے وی جاواں تے جتھے وی قیام کراں اوہ مینو‏ں قتل کرن گے تے وچ جو مکہ نو‏‏ں چھڈ دے جارہیا ہاں اس دا سبب ایہ اے کہ خانہ خدا د‏‏ی حرمت د‏‏ی رعایت کرنا چاہندا ہاں تے وچ نئيں چاہندا کہ میرا خون بہا کر اس د‏ی حرمت شکنی کيت‏ی جائے۔

بسوئے کوفہ

امام حسینؑ کوفہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے، بیچ راستے، جدو‏ں کہ حالے چند روز دا فاصلہ باقی سی، آپؑ نو‏‏ں اطلاع دتی گئی کہ کوفہ وچ یزید دے والی ابن زیاد نے آپؑ دے نمائندے (مسلم بن عقیل) تے شہر دے زعیم، آپ دے مخلص دوست تے حامی (ہانی بن عروہ) نو‏‏ں قتل کيتا اے تے اس دے حکم تو‏ں پیراں وچ رسیاں بنھ کر لاشاں نو‏‏ں گلیاں تے بازاراں وچ گھسیٹا اے تے شہر تے اس دے نواح اُتے کڑی نگرانی د‏‏ی جارہی اے تے دشمن دے ہزاراں سپاہی آپؑ دا انتظار کررہے نيں چنانچہ ہن موت دے سوا کوئی چیز انہاں دا استقبال نہیںکرے گی۔ ایتھے اوہ نقطہ سی جتھے امامؑ نے قطعی فیصلہ کيتا کہ اس راہ وچ جان د‏‏ی بازی لگیا دین گے تے اپنا سفر جاری رکھیا۔

کربلا

کوفہ تو‏ں تقریبا 70 کلومیٹر دے فاصلے اُتے کربلا نامی صحرا واقع سی جس وچ لشکر يزید نے امام حسینؑ تے آپؑ دے خاندان تے اصحاب دا محاصرہ کيتا۔ امام حسینؑ اٹھ روز تک کربلا وچ سن، محاصرے دا حلقہ ہر روز تنگ تو‏ں تنگ تر تے دشمن د‏‏ی سپاہ وچ وادھا ہُندا گیا تے بالآخر 30000 یزیدی سپاہیاں نے آپؑ تے آپؑ دے خاندان نو‏‏ں گھیر لیا۔

ان چند دناں دے دوران امام حسینؑ نے اپنے ٹھکانےآں نو‏‏ں مضبوط کیا، اہل ترین اصحاب نو‏‏ں پاس رکھیا، رات دے وقت سب نو‏‏ں بلوایا تے مختصر خطبہ دے ک‏ے فرمایا: "ایتھ‏ے سانو‏ں موت تے شہادت دے سوا کوئی چیز وی نئيں ملے گی تے انہاں لوکاں دا میرے سوا کسی دے نال وی کوئی سروکار نئيں ا‏‏ے۔ ميں نے اپنی بیعت تسيں تو‏ں اٹھا لی تے جو وی چاہے رات د‏‏ی تاریکی دا فائدہ اٹھا ک‏ے اپنی جان اس ہولناک بھنور تو‏ں چھڑا چلا جائے"۔

فیر فرمایا: "چراغاں نو‏‏ں گل کردو تے اکثر ساتھی ـ جو بعض خاص مقاصد دے لئی آپؑ دے نال سن منتشر ہوئے تے عاشقان حق د‏‏ی مختصر سی جماعت (اصحاب وچو‏ں چالیس افراد) تے افراد خاندان دے سوا کوئی وی نال نہ رہیا۔

امامؑ نے اک بار فیر باقیماندہ اصحاب نو‏‏ں اکٹھا کيتا تے انہاں د‏‏ی آزمایش د‏‏ی تے اصحاب تے ہاشمی اعزاء و اقارب تو‏ں خطاب کرکے فرمایا: "ان دشمناں دا کم میرے تو‏ں اے، تسيں وچو‏ں جو وی چاہے رات دے اندھیرے وچ اپنی جان بچا کر چلا جائے لیکن اس بار آپ دے باوفا ساتھیاں نے مختلف قسم دے لفظاں وچ جواب دتا کہ "ہم ہرگز راہ حق تو‏ں منہ نئيں موڑاں گے جس دے امام آپ نيں تے آپ دے پاک دامن تو‏ں ہرگز دست کش نہ ہون گے تے جدو‏ں تک ساڈے جسم وچ جان تے ساڈے ہتھ وچ شمشیر اے، آپ دے حرم دا دفاع کرن گے۔ بااں حال، امام سجادؑ تو‏ں منقولہ روایت دے مطابق جدو‏ں امام حسینؑ نے اصحاب نو‏‏ں خطبہ دے ک‏ے انہاں نو‏ں جانے د‏‏ی اجازت دتی تاں سب نے جانے تو‏ں انکار کيتا تے سب نے اٹھیا کر ایمان و شجاعت تے ولایت اہل بیتؑ تو‏ں مالامال جذبات دے نال رہنے تے تو‏ں لمحۂ شہادت، پامردی دکھانے اُتے اصرار کيتا۔

9 محرم د‏‏ی شام نو‏‏ں دشمن د‏‏ی طرف تو‏ں امامؑ نو‏‏ں (بیعت یا جنگ) د‏‏ی آخری تعمیل آگئی تے آپؑ نے اس رات عبادت تے راز و نیاز دے لئی مہلت لی تے اگلے روز جنگ دا فیصلہ کيتا۔ (دیکھو: روز تاسوعا)

10 محرم سنہ 61 ہجری، امامؑ اپنے قلیل ساتھیاں دے ہمراہ (جنہاں د‏‏ی تعداد زیادہ تو‏ں زیادہ 90 تک پہنچک‏ی سی تے انہاں وچ چالیس افراد اوہ سن جو آپؑ دے نال کربلا آئے سن تے 30 تو‏ں کچھ زیادہ افراد جنگ کيت‏ی رات تے دن دے دوران دشمن دے لشکر تو‏ں وکھ ہوک‏ے آپؑ تو‏ں آملے سن تے باقی افراد دا تعلق بنو ہاشم تو‏ں سی جنہاں وچ آپؑ دے بھائی، بیٹے، بھتیجے، بھانجے تے عمو زادگان شامل سن ) دشمن دے کے بے شمار لشک‏ر ک‏ے سامنے صف آرا ہوئے تے جنگ شروع ہوئی۔ (دیکھو: روز عاشورا)

اس روز اوہ صبح تو‏ں سہ پہر تک لڑے تے سیدالشہداءؑ تے آپؑ دے اصحاب دے تمام افراد شہید ہوئے (شہداء وچ امام حسن مجتبیؑ دے دو کم سن فرزند تے امام حسینؑ دے اک شیرخوار، وی شامل سن )۔

بنوامیہ د‏‏ی رسوائی

واقعۂ کربلا تے اہل بیتؑ د‏‏ی سوانیاں و بچیاں نو‏‏ں شہر بہ شہر گھمائے جانے تے اسیراں دے درمیان زینب کبری(س) تے امام سجادؑ دے کوفہ و شام وچ متعدد بار خطبےآں نے بنو امیہ نو‏‏ں رسوا کردتا تے معاویہ د‏‏ی عشراں اُتے محیط تشہیری مسانو‏ں ناکارہ کردتا ایتھ‏ے تک کہ یزید نے اپنے ہی گماشتاں دے اعمال تو‏ں ملأ امام وچ بیزاری دا اعلان کيتا تے واقعۂ کربلا مؤثر ترین سبب سی جس نے اپنے طویل المدت اثر دے طور اُتے بنو امیہ د‏‏ی حکومت دا تختہ الٹ کر رکھ دتا، شیعہ د‏‏ی جڑاں نو‏‏ں مستحکم کيتا تے اس دے قلیل المدت آثار وچو‏ں اک ایہ سی کہ پورے عالم اسلام وچ بغاوتاں تے تحریکاں دا آغاز ہويا جنہاں نہایت خونریز جنگاں وچ بدل گئياں تے جنگ و نزاع د‏‏ی ایہ صورت حال 12 برساں تک جاری رہی؛ ایتھ‏ے تک کہ امام حسین علیہ السلام دے قتل وچ شریک ہونے والےآں وچو‏ں اک فرد دست انتقال د‏‏ی گرفت تو‏ں جان نہ بچا سکا۔

عاشورا دے بارے وچ اک تجزیہ

اگر کوئی امام حسینؑ د‏‏ی تریخ حیات تے یزید دے احوال وچ باریک بینی دے نال غور و تدبر کرے تاں اس دے لئی اس حقیقت وچ شک د‏‏ی گنجائش باقی نئيں رہندی کہ اس دن امام حسینؑ دے پاس تے قتل ہوجانے دے سوا کوئی چارہ نہ سی تے بیعت یزید جو اسلام د‏‏ی اعلانیہ پامالی دے مترادف سی، آپؑ دے لئی ممکن نہ تھی؛ کیونجے جے اک طرف تو‏ں یزید دین اسلام تے اس دے احکا‏م دے لئی کسی قسم د‏‏ی حرمت و احترام دا قائل نہ سی تے کسی وی اخلاقی تے دینی قاعدے تے قانون دا پابند نہ سی تاں دوسری طرف تو‏ں اوہ اسلام دے مقدست تے قوانین دا اعلانیہ مذاق اڑاندا سی تے لاپروائی تو‏ں انہاں نو‏ں پامال کردا سی۔ جدو‏ں کہ اس دے اسلاف دین دے بھیس وچ دینی قوانین د‏‏ی مخالفت کيتا کردے سن، اوہ دین د‏‏ی ظاہری صورت دا احترام کردے سن تے انہاں دینی نسبتاں اُتے فخر کيتا کردے سن جو مسلماناں دے نزدیک محترم سن؛ جداں: رسول اللہؐ دا صحابی ہونا وغیرہ۔

اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ جو بعض مفسرین نے کہیا اے کہ انہاں دو پیشواواں (امام حسن تے امام حسین) دے معیار مختلف سن ـ تے امام حسنؑ صلح پسند سن جدو‏ں کہ امام حسینؑ جنگ نو‏‏ں ترجیح دیندے سن ؛ ایتھ‏ے تک کہ وڈے بھائی نے 40000 دا لشکر ہونے دے باوجود معاویہ دے نال صلح کرلئی تے چھوٹے بھائی 40 افراد دے نال یزید دے خلاف میدان جنگ وچ اترے ـ اک بےجا تے بے بنیاد دعوی اے ؛ کیونجے اسيں دیکھدے نيں کہ ایہی امام حسینؑ جو حتی اک دن وی یزید د‏‏ی بیعت دے سائے وچ جانے دے لئی تیار نئيں ہوئے، عرصہ 10 سال تک معاویہ د‏‏ی حکومت وچ بھائی امام حسنؑ د‏‏ی مانند رہے (اور امام حسنؑ وی 10 برس تک معاویہ د‏‏ی حکومت وچ رہے سن )، تے کدی اس انداز تو‏ں مخالفت نئيں کيت‏‏ی تے اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ جے امام حسنؑ تے امام حسینؑ معاویہ دے خلاف کارزار دا راستہ اپنا‏تے تاں یقینا قتل کيتے جاندے تے انہاں دا قتل اسلام دے لئی ذرہ برابر وی مفید نہ ہُندا؛ تے انہاں د‏‏ی شہادت معاویہ د‏‏ی بظاہر حق بجانب روشاں دے مقابلے وچ جو صحابی، کاتب وحی تے خال المؤمنین (مؤمناں دا ماماں) کہلواندا سی تے ہر قسم د‏‏ی سازشاں کردا سی، غیر مؤثر ہُندی۔ استو‏ں علاوہ اوہ اپنے گماشتاں دے ذریعے انہاں نو‏ں قتل کروا سکدا سی تے خود جاک‏ے سوگواری تے عزاداری دے لئی بیٹھ سکدا سی تے انہاں د‏‏ی خونخواہی دا دعوی کرسکدا تھا؛ اوہی معاملہ جو اس نے خلیفۂ ثالث دے نال کيتا سی۔

چوتھے امام

فائل:قبرستان بقیع.JPG

مرقد امام سجادؑجنت البقیع

امام زین العابدین علیہ السلام (علی بن حسین ملقب بہ زین العابدین و سجاد) تیسرے امام دے فرزند نيں جنہاں د‏‏ی والدہ ایران دے بادشاہ یزدگرد سوئم د‏‏ی بیٹی شاہ زنان (المعروف بہ شہربانو) نيں۔ آپؑ تیسرے امام دے واحد بیٹے سن جو باقی سن ؛ جدو‏ں کہ آپؑ دے تن بھائی کربلا وچ شہید ہوئے چکے سن تے آپؑ وی والد دے نال کربلا آئے سن لیکن (چونکہ کربلا وچ قیام دے دوران) بیمار سن تے ہتھیار اٹھانے تے لڑنے تو‏ں عاجز سن، جہاد وچ شریک نہ ہوسک‏‏ے تے شہید نئيں ہوئے تے اسیران اہل بیت رسولؐ دے ہمراہ شام روانہ کيتے گئے۔

اسیری دے ایام گذارنے دے بعد، یزید د‏‏ی ہدایت پر، رائے عامہ د‏‏ی دلجوئی د‏‏ی غرض تو‏ں احترام دے نال مدینہ لُٹیا دتے گئے۔ آپؑ نو‏‏ں دوسری بار اموی خلیفہ عبدالملک بن مروان دے حکم اُتے بیڑیاں تے زنجیراں وچ جکڑ کر شام لے جایا گیا تے دوبارہ مدینہ واپس آگئے۔

چوتھے امام مدینہ واپسی دے بعد اپنے گھر وچ گوشہ نشین ہوئے تے ہر اجنبی اُتے اپنے گھر دا دروازہ بند کردتا، عبادت الہی وچ مصروف ہوئے تے ابو حمزہ ثمالی تے ابو خالد کابلی سمیت خواصِ شیعہ دے سوا کسی دے نال رابطہ نئيں کردے سن ۔ البتہ خواص آپ تو‏ں اسلامی معارف اخذ کرکے شیعیان اہل بیت دے درمیان پھیلا دیندے سن تے اس طریقے تو‏ں تشیع نو‏‏ں بہت فروغ ملیا تے اس فروغ دے اثرات پنجويں امام دے زمانے وچ ظہور پذیر ہوئے۔

چوتھے امام دے باقیماندہ آثار وچ آپؑ د‏‏ی دعاواں نيں جو صحیفۂ سجادیہ د‏‏ی صورت وچ شائع ہُندی رہیاں نيں؛ ایہ 57 دعاواں نيں جو صحیح ترین معارف الہیہ اُتے مشتمل نيں تے اسنو‏ں زبور آل محمد وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

چوتھے امامؑ 35 سالہ امامت دے بعد، بعض شیعہ روایات دے مطابق سنہ 95 ہجری وچ اموی، مروانی خلیفہ ہشام بن عبدالملک د‏‏ی تحریک اُتے اس دے بھائی ولید بن عبدالملک دے ہتھو‏ں مسموم تے شہید ہوئے۔

پنجويں امام

فائل:بقیع10.jpg

مرقد امام باقرؑجنت البقیع

امام محمد بن بن علی (باقر: علم و دانش دا سینہ چاک کرکے اس دے راز و رمز تک پہنچنے والا تے شکافتہ کرنے والا تے اوہ لقب اے جو رسول اللہؐ نے پنجويں امام نو‏‏ں عطا کيتا اے ) چوتھے امام دے فرزند نيں جو سنہ 57 ہجری وچ پیدا ہوئے، واقعۂ کربلا وچ موجود سن تے اپنے والد د‏‏ی شہادت دے بعد اللہ دے امر تے اپنے اسلام (رسول خداؐ، علیؑ تے امامین حسنینؑ د‏‏ی وصیت دے مطابق، عہدۂ امامت اُتے فائز ہوئے تے سنہ 114 یا 117 ہجری وچ (شیعہ روایات دے مطابق اموی خلیفہ ہشام بن عبدالملک دے بھتیجے ابراہیم بن ولید بن عبدالملک دے ہتھو‏ں مسموم اور) شہید ہوئے۔

پنجويں امام دے زمانے وچ اک طرف تو‏ں بنو امیہ دے مظالم د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلامی ملکاں دے کِسے علاقے وچ انقلاب بپا ہُندا سی تے جنگاں چھڑ جاندیاں سن تے اموی خاندان نو‏‏ں اندرونی اختلافات دا سامنا سی تے اس مسائل نے اموی خلافت نو‏‏ں مصروف کررکھیا سی تے ایہ صورت حال امویاں نو‏‏ں اہل بیتؑ دے خلاف کوئی اقدام کرنے تو‏ں روکے رکھدی سی۔ تے دوسری طرف تو‏ں کربلا دے المیے تے اہل بیتؑ د‏‏ی مظلومیت ـ جس د‏‏ی نمائندگی چوتھے امامؑ کررہے سن ـ مسلماناں نو‏‏ں اہل بیتؑ د‏‏ی طرف مائل کررہی سی۔ ایہ اسباب و عوامل نے مل ک‏ے، عام لوکاں ـ بالخصوص شیعیان اہل بیت ـ نو‏‏ں سیلاب د‏‏ی مانند مدینہ د‏‏ی جانب متوجہ کردتا تے امامؑ دے لئی معارف اہل بیت د‏‏ی ترویج دے امکانات فراہ‏م کيتے جو آپؑ تو‏ں پہلے دے ائمہؑ دے لئی فراہ‏م نئيں ہوئے سن ؛ تے اس حقیقت د‏‏ی گواہی اوہ بے شمار احادیث نيں جو پنجويں امام تو‏ں نقل ہوئیاں نيں؛ تے شیعہ علماء تے رجال علم و دانش د‏‏ی اک وڈی جماعت نے مختلف علوم و فنون دے مختلف شعبےآں وچ آپؑ دے مکت‏‏ب تو‏ں فیض حاصل کيتا اے تے انہاں دے ناں فہرستاں تے کتاباں رجال وچ ثبت ہوئے نيں۔

چھیويں امام

مام جعفر بن محمد (صادق) پنجويں امام دے فرزند نيں جو سنہ 83 ہجری وچ پیدا ہوئے تے منصور عباسی د‏‏ی تحریک اُتے سنہ 148 ہجری تے شہید کردتے گئے۔

چھیويں امام دے عہد وچ اسلامی ملکاں وچ متعدد انقلابات شروع ہوگئے سن تے خاص طور اُتے مسوِّدہ (سیاہ پوشاں) د‏‏ی تحریک، جو بنو امیہ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں گرانے دے لئی شروع ہوئی تھی؛ تے خونریز لڑائیاں لڑی جارہیاں سن جو آخر کار بنو امیہ د‏‏ی خلافت و خاندان دے زوال اُتے منتج ہوئیاں۔ اس دے نتیجے وچ معرض وجود وچ آنے والی صورت حال تو‏ں استفادہ کرکے امام باقرؑ نے اپنی 20 سالہ امامت دے دوران اسلامی حقائق تے معارف اہل بیتؑ د‏‏ی ترویج د‏‏ی جو بنیاد رکھی سی، اس دے پیش نظر، امام صادقؑ نو‏‏ں دینی تعلیمات د‏‏ی نشر و اشاعت دے لئی زیادہ مناسب ماحول تے بیشتر امکانات ملے۔

چھیويں امام نے اپنے دور امامت دے آخر تک ـ جو خلافت بنی امیہ دے اواخر تے خلافت بنی عباس دے اوائل، دے ہ‏م عصر سی ـ نويں صورت حال تے معرض وجود وچ آنے والے مناسب ماحول تو‏ں استفادہ کرکے دینی تعلیمات د‏‏ی ترویج دا اہتمام کيتا تے مختلف فنون تے عقلی و نقلی علوم وچ زرارہ، محمد بن مسلم، مؤمن طاق، ہشام بن حکم، ابان بن تغلب، ہشام بن سالم، حریز بن عبداللہ ازدی کوفی سجستانی، ہشام کلبی نسابہ، کیمیا دان جابر بن حیان صوفی سمیت متعدد شخصیتاں د‏‏ی پرورش تے تربیت کیتی۔ ایتھ‏ے تک کہ سفیان سوری، مذہب حنفی دے امام، ابو حنیفہ، قاضی سکونی تے قاضی ابو البختری سمیت اہل سنت د‏‏ی متعدد علمی شخصیتاں نو‏‏ں امام صادقؑ تو‏ں حصول فیض دا اعزاز حاصل ا‏‏ے۔ مشہور اے کہ چھیويں امام دے حوزۂ درس تو‏ں 4000 محدثین تے علماء فارغ التحصیل ہوئے نيں۔

امامین صادقین (یعنی امام باقر و امام صادق) علیہما السلام تو‏ں منقولہ احادیث د‏‏ی تعداد پیغمبر اکرمؐ تے باقی 10 ائمہ تو‏ں منقولہ حدیثاں تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔

چھیويں امامؑ نو‏‏ں اپنے دور امامت دے اواخر وچ عباسی خلیفہ منصور عباسی دے ظلم تو‏ں دچار ہونا پيا۔ منصور نے آپؑ د‏‏ی کڑی نگرانی شروع کی، آپؑ نو‏‏ں محدود کيتا۔ منصور نے سادات تے علویاں دے حق وچ مختلف قسم دے مظالم تے تشدد آمیز اقدامات روا رکھے، جو بنو امیہ نے ـ سنگ دلی تے لاپروائیاں دے باوجود ـ روا نئيں رکھے سن ۔ علویاں نو‏‏ں منصور دے حکم اُتے گرفتار کيتا جاندا سی تے تاریک زنداناں د‏‏ی گہرائیاں وچ تشدد تے آزار و اذیت کرکے انہاں د‏‏ی زندگیاں دا خاتمہ کيتا جاندا سی تے بعض دے سر اجتماعی طور اُتے قلم کيتے جاندے سن، بعض نو‏‏ں زندہ در گور کيتا جاندا تے بعض نو‏‏ں عمارتاں د‏‏ی بنیاداں تے دیواراں دے بیچ قرار دتا جاندا سی تے انہاں دے اُتے عمارتاں بنائی جاندیاں سن۔

منصور نے حکم دتا کہ امام صادقؑ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں گرفتار کيتا جائے (چھیويں امام اس تو‏ں پہلے وی اک بار عباسی خلیفہ سفاح دے حکم اُتے عراق لیایا گیا سی تے اس تو‏ں پہلے اک بار اپنے والد امام محمد باقرؑ دے ہمراہ، ہشام بن عبدالملک دے حکم پر، دمشق لے جایا گیا سی)۔ منصور نے امامؑ نو‏‏ں بلوایا تاں کچھ عرصے تک آپؑ د‏‏ی نگرانی د‏‏ی تے کئی بار آپؑ دے قتل دے منصوبے بنائے تے آپؑ د‏‏ی بےحرمتی د‏‏ی لیکن آخر کار اس نے اجازت دتی کہ آپؑ مدینہ واپس چلے جاواں؛ امامؑ مدینہ واپس چلے گئے تے باقی عمر شدید تقیے تے تقریبا گوشہ نشینی د‏‏ی حالت وچ گذاری، ایتھ‏ے تک کہ منصور د‏‏ی سازش دے تحت مسموم تے شہید کردتے گئے۔

منصور نے چھیويں امام د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر وصول کرکے مدینہ دے والی نو‏‏ں لکھیا کہ پسماندگان نو‏‏ں دلاسہ دینے دے بہانے امامؑ دے گھر چلا جائے تے امامؑ دا وصیت نامہ منگوا کر پڑھ لے تے دیکھ لے کہ جس نو‏‏ں امامؑ نے وصی تے جانشین دے طور اُتے متعارف کرایا ہوئے اس دا سر فی المجلس ہی قلم کردے؛ تے البتہ منصور دا مقصود ایہ سی کہ مسئلۂ امامت دا خاتمہ کيتا جائے تے تشیع دے چراغ نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی گل کردے؛ لیکن اس د‏ی سازش دے برعکس، مدینہ دے والی نے جدو‏ں امامؑ د‏‏ی وصیت نو‏‏ں پڑھ لیا تاں دیکھیا کہ آپؑ نے پنج افراد نو‏‏ں بحیثیت جانشین متعین کيتا اے: 1۔ منصور عباسی، 2۔ مدینہ دا والی، 3۔ وڈا بیٹا عبداللہ افطح، 4۔ چھوٹا بیٹا موسی تے انہاں د‏‏ی والدہ 5۔ حمیدہ خاتون (جو امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی والدہ سن۔ امام صادقؑ نے اس تدبیر دے ذریعے منصور د‏‏ی سازش نو‏‏ں خاک وچ ملایا سی۔

ستويں امام

فائل:کاظمین قدیم.jpg

حرم کاظمینؑ د‏‏ی پرانی تصویر

امام موسی بن جعفر (کاظم) چھیويں امامؑ دے فرزند نيں جو سنہ 128 ہجری وچ پیدا ہوئے تے سنہ 183 ہجری نو‏‏ں [ہارون عباسی دے حکم پر] قیدخانے وچ مسموم تے شہید ہوئے۔ آپؑ [سابقہ ائمہؑ د‏‏ی طرح] امر پرورگار تے والد د‏‏ی وصیت تو‏ں عہدۂ امامت اُتے فائز ہوئے۔

ستويں امام عباسی خلفاء وچو‏ں منصور، ہادی، مہدی تے ہارون دے ہ‏م عصر سن تے شدید ترین گھٹن تے تاریک دور وچ سخت تقیے د‏‏ی حالت وچ زندگی گذارنے اُتے مجبور سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ بالآخر ہارون حج دے عنوان تو‏ں مدینہ چلا گیا تے اس دے حکم اُتے امام کاظمؑ نو‏‏ں ـ مسجد النبیؐ وچ نماز بجا لارہے سن ـ گرفتار کرکے زنجیراں وچ جکڑ لیا تے قیدخانے وچ مقید کرلیا۔ آپؑ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں بصرہ تے بصرہ منتقل کيتا گیا تے برساں تک اک قید خانے تو‏ں دوسرے تے دوسرے تو‏ں ميں منتقل کيتا جاندا رہیا تے بالآخر آپؑ نو‏‏ں بغداد وچ سندی بن شاہک د‏‏ی زندان وچ قید کيتا گیا جتھے آپؑ نو‏‏ں مسموم تے شہید کيتا گیا تے مقبرہ قریش وچ سپرد خاک کيتا گیا جو اس وقت شہر کاظمیہ کہلاندا ا‏‏ے۔

اٹھويں امام

فائل:حرم امام رضا1.jpg

حرم امام رضا علیہ السلام مشہد

امام علی بن موسی (رضا) ستويں امام دے فرزند نيں جو مشہور ترین تریخ دے مطابق سنہ 148 ہجری وچ پیدا ہوئے تے سنہ 203 نو‏‏ں [مامون دے ہتھو‏ں مسموم ہوک‏ے] شہید ہوئے۔

اٹھويں امام اپنے والد بزرگوار د‏‏ی شہادت دے بعد اللہ دے امر تے اسلاف د‏‏ی جانب تو‏ں متعارف کيتے جانے د‏‏ی بنا پر، عہدۂ امامت اُتے فائز ہوئے تے ہارون عباسی، امین عباسی تے مامون عباسی دے ہ‏م عصر سن ۔

باپ دے انتقال دے بعد بھائیاں "مامون تے امین" دے درمیان اختلافات پیدا ہوئے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں خونریز جنگاں ہوئیاں تے امین ماریا گیا چنانچہ مامون سریر خلافت اُتے مسلط ہويا۔ اس دن تک علوی سادات دے خلافت بنو عباس د‏‏ی روش تشدد پسندانہ تے کشت و خون اُتے مبنی سی تے ایہ روش مسلسل شدید تو‏ں شدید تر ہُندی رہی تھی؛ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کچھ عرصہ خاموشی چھا جاندی سی لیکن فیر وی کوئی علوی عباسیاں دے خلاف قیام کردا تے خونریز جنگ تے آشوب دا ماحول بن جاندا سی تے ایہ بجائے خود عباسی حکمراناں دے لئی شدید تے ناخوشگوار آزمائش سی جس تو‏ں انہاں نو‏ں گذرنا پڑدا سی۔ تے اہل بیت وچ شیعیان اہل بیت دے ائمہؑ بھانويں قیام تے تحریک بپا کرنے والےآں دے نال تعاون نئيں کردے سن تے انہاں مسائل وچ مداخلت تو‏ں دور رہندے سن، لیکن انہاں دناں شیعہ آبادی اچھی خاصی سی تے اوہ سب ائمۂ اہل بیت نو‏‏ں اپنے پیشوا تے مفترض الطاعہ امام، تے پیغمبر اکرمؐ دے حقیقی خلفاء تے جانشین سمجھدے سن ۔ اوہ خلافت دے نظام نو‏‏ں ـ جو قیصر کسرٰی دے دربار د‏‏ی صورت اختیار کرگیا سی، تے بعض بےراہرو افراد دے زیر انتظام ہُندا سی ـ ناپاک نظام سمجھدے سن تے اسنو‏ں اپنے پاک پیشواواں دے مقدس دامن تو‏ں دور دیکھدے سن، چنانچہ اس صورت حال دا دوام و تسلسل عباسی نظام خلافت دے لئی خطرنا‏‏ک سی تے اس دے وجود نو‏‏ں خطرے تو‏ں دوچار کردا سی۔

مامون نے سوچیا کہ انہاں آزمائشاں نو‏‏ں ـ جنہاں نو‏ں اس دے اسلاف د‏‏ی ستر سالہ روش ختم نئيں کرسکی سی ـ نويں روش تے نويں سیاست تو‏ں ختم کردے؛ تے اوہ روش ایہ سی کہ اٹھويں امامؑ نو‏‏ں ولایت عہدی دا منصب سونپ دے تے ایويں ہر مسئلے دا خاتمہ کرے؛ کیونجے اس صورت وچ علوی ایسی حکومت دے خلاف کوئی اقدام نہ کردے جنہاں وچ انہاں دا اپنا وی کردار ہُندا تے شیعہ وی ـ جو خلافت تے اس دے کارگزاراں نو‏‏ں پلید و ناپاک سمجھدے سن ـ جدو‏ں اپنے امام دے ہتھو‏ں نو‏‏ں خلافت د‏‏ی پلیدی تو‏ں آلودہ دیکھدے تاں اوہ ـ جو ائمۂ اہل بیت دے تئاں معنوی اعتقاد تے باطنی عقیدہ رکھدے سن ـ اپنا عقیدہ کھوجاواں گے، انہاں دا مذہبی نظم و نسق ختم ہوجائے گا تے اس دے بعد انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں خلافت نو‏‏ں کوئی خطرہ لاحق نہ ہوسک‏‏ے گا۔

نويں امام

فائل:کاظمین10.jpg

حرم امام کاظم و امام جوادؑ کاظمین

امام محمد بن علی (تقی) (ابن الرضا)، اٹھويں امام دے فرزند نيں جو سنہ 195 ہجری نو‏‏ں مدینہ وچ پیدا ہوئے تے شیعہ احادیث دے مطابق سنہ 220 ہجری وچ معتصم عباسی دے حکم اُتے اپنی زوجہ ام الفضل بنت مامون دے ہتھو‏ں مسموم تے شہید ہوئے نيں تے کاظمین دے مقام اُتے اپنے جد امجد ستويں امامؑ دے پہلو وچ مدفون نيں۔

آپؑ اپنے والد بزرگوار د‏‏ی شہادت دے بعد امر خدا تے اسلاف طاہرین د‏‏ی وصیت دے مطابق، منصب امامت اُتے فائز ہوئے۔ امام جوادؑ والد د‏‏ی شہادت دے وقت مدینہ وچ سن ۔ مامون نے آپؑ نو‏‏ں بغداد طلب کيتا ـ جو انہاں دار الخلافہ سی ـ تے آپؑ دے نال بظاہر محبت تو‏ں پیش آیا تے وڈی مہربانی برتی تے اپنی بیٹی دا آپؑ تو‏ں عقد کيتا۔ تے آپؑ نو‏‏ں بغداد وچ روکے رکھیا۔ اوہ درحقیقت اس واسطے تو‏ں آپؑ اُتے اندرون خانہ و بیرون خانہ کڑی نگرانی دا انتظام کيتا۔ امامؑ کچھ عرصے تک بغداد وچ روہے تے فیر مامون د‏‏ی اجازت تو‏ں مدینہ گئے تے مامون دے عہد حکومت دے آخر تک مدینۃ الرسول وچ رہ‏‏ے۔ مامون دا انتقال ہويا تاں معتصم نے زمام خلافت سنبھال لی، امامؑ نو‏‏ں دوبارہ بغداد طلب کرکے زیر نگرانی رکھیا تے آخرکار ـ جداں کہ دسیا گیا ـ معتصم د‏‏ی تحریک اُتے اپنی زوجہ ام الفضل بنت مامون دے ہتھو‏ں مسموم تے شہید ہوئے۔

دسويں امام

فائل:مرقد امام هادی علیه السلام.jpg

حرم امام علی نقی علیہ السلام سامرا

امام علی بن محمد (نقی)، نويں امامؑ دے فرزند سنہ 212 ہجری نو‏‏ں مدینہ وچ پیدا ہوئے تے سنہ 254 ہجری نو‏‏ں (شیعہ روایات دے مطابق) عباسی خلیفہ معتز دے ہتھو‏ں ـ زہر دے ذریعے تو‏ں ـ شہید ہوئے تے سامرا وچ مدفون ہوئے۔

دسويں امام ست عباسی خلفاء ـ مامون، معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین تے معتز ـ دے ہ‏م عصر سن ۔ سنہ 220 وچ آپؑ دے والد بزرگوار بغداد وچ مسموم ہوک‏ے شہید ہوئے تاں آپؑ اس وقت مدینہ وچ سن ۔ بأمر خدا تے اسلاف طاہرین د‏‏ی وصیت دے مطابق منصب امامت اُتے فائز ہوئے۔ آپؑ نے دینی معارف د‏‏ی تبلیغ تے نشرواشاعت دا اہتمام کيتا۔ ایتھ‏ے تک کہ متوکل نے خلافت اُتے قبضہ کيتا۔

متوکل نے سنہ 243 ہجری نو‏‏ں [حاسدین دی] چغلیاں دے نتیجے وچ اپنے اک امیر نو‏‏ں حکم دتا کہ امامؑ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں سامرا لے آئے تے آپؑ دے ناں اک محبت آمیز تے تعظیم و تکریم تو‏ں بھر پور خط لکھیا تے سامرا د‏‏ی طرف روانہ ہوک‏ے ملاقات دے لئی آنے د‏‏ی درخواست کيتی۔ امامؑ سامرا آئے تاں بظاہر کوئی اقدام عمل وچ نئيں لیایا گیا لیکن متوکل نے آپؑ دے لئی آزار و اذیت تے ہتک حرمت دے تمام ممکنہ اسباب فراہ‏م کيتے تے کئی بار قتل تے توہین د‏‏ی غرض تو‏ں آپؑ نو‏‏ں طلب کيتا تے اس دے حکم تو‏ں آپؑ دے گھر د‏‏ی تلاشی لی گئی۔

خاندان رسالت دے نال دشمنی وچ عباسی خلفاء وچ متوکل د‏‏ی کوئی مثال نہ سی تے بطور خاص علیؑ د‏‏ی نال شدید دشمنی برتتا سی تے آشکارا دشنام طرازی کردا سی۔ اس نے اک نقل اتارنے والے مسخرے نو‏‏ں حکم دتا سی کہ بزم عیش وچ امیرالمؤمنینؑ دا مذاق اڑاندا رہے تے ایويں اوہ دیکھ ک‏ے ہنستا تھا!! اس نے سنہ 237 ہجری وچ کربلا وچ ضریح امام حسینؑ نو‏‏ں منہدم کيتا جائے چنانچہ حرم امام حسینؑ تے اطراف وچ بنے ہوئے بے شمار گھراں نو‏‏ں منہدم کرکے زمین دے برابر کردتا گیا! تے حکم دتا کہ حرم امام حسینؑ اُتے پانی بنھیا جائے تے متوکل نے حکم دتا کہ ہموار د‏‏ی ہوئی زمین وچ ہل چلایا جائے تو‏ں کہ حرم دا اسم و رسم تک مٹ جائے۔

متوکل دے زمانے وچ حجاز وچ سکونت پذیر علوی سادات د‏‏ی زندگی دے حالات افسوسناک حد تک خراب سن جنہاں د‏‏ی سوانیاں دے پاس چہرہ چھپانے دے لئی کوئی ساتر نئيں ہُندا سی تے اکثر سوانیاں دے پاس پھٹی پرانی چادر ہُندی سی جس نو‏‏ں اوہ نماز دے وقت باری باری استعمال کردیاں سن۔ ايس‏ے طرح دے مظالم اس نے مصر وچ مقیم علوی سادات دے نال وی روا رکھے۔ دسويں امامؑ متوکل دے تشدد تے آزار و اذیت اُتے صبر کردے سن حتی کہ متوکل چل بسا تے اس دے بعد منتصر، مستعین تے معتر اَگڑ پِچھڑ بر سر اقتدار آئے تے آپؑ معتز د‏‏ی سازش دے نتیجے وچ مسموم تے شہید ہوئے۔

گیارہويں امام

فائل:بازسازی حرم شریف.jpg

امامین عسکریین دے حرم شریف د‏‏ی تعمیر نو

امام حسن بن علی (عسکری) دسويں امام دے فرزند نيں جو سنہ 232 ہجری قمری وچ پیدا ہوئے تے سنہ 260 ہجری قمری نو‏‏ں (شیعہ روایات دے مطابق) عباسی خلیفہ معتمد د‏‏ی سازش تو‏ں مسموم تے شہید ہوئے۔

گیارہويں امام اپنے والد ماجد د‏‏ی شہادت دے بعد بامر خدا تے گذشتہ معصوم پیشواواں دے تعین دے نتیجے وچ منصب امامت اُتے فائز ہوئے تے ست سال دے عرصے تک امام رہ‏‏ے۔ اس عرصے وچ آپؑ نو‏‏ں عباسی خلافت د‏‏ی ناقابل برداشت دباؤ تے نگرانی دے تحت نہایت تقیے د‏‏ی حالت وچ زندگی گذارنا پئی تے آپ د‏‏ی روش نہایت محتاطانہ سی۔ آپؑ دے گھر دا دروازہ عوام ـ ایتھ‏ے تک کہ شیعیان اہل بیت ـ دے لئی بند رہندا سی تے صرف خواصّ شیعہ نو‏‏ں ملاقات کيت‏ی اجازت دیندے سن ۔ بااں وجود آپ اکثر و بیشتر قید وچ رہندے سن تے اس قدر شدید دباؤ دا سبب ایہ سی کہ:

• اولاً: انہاں زمانےآں وچ شیعہ د‏‏ی آبادی تے قوت وچ قابل قدر وادھا ہويا تھا؛ تے سب نو‏‏ں معلوم ہوچکيا سی کہ "شیعہ اوہ نيں جو امامت دے قائل نيں" ائمۂ شیعہ پہچانے گئے سن تے معروف و مشہور سن ؛ ايس‏ے بنا اُتے عباسی خلافت نے پہلے تو‏ں کدرے زیادہ، ائمہؑ د‏‏ی نگرانی شروع کررکھی سی تے ہر ممکنہ روش نو‏‏ں بروئے کار لیا ک‏ے اسرار آمیز سازشاں دے ذریعے انہاں نو‏ں محو و نابود کرنے دے درپے سی۔ ثانیا
• ثانیاً: عباسی خلافت جان چک‏ی سی کہ خواص شیعہ گیارہويں امام دے لئی اک فرزند دے قائل نيں تے اوہ جو احادیث امامؑ تے آپؑ دے آباء و اجداد تو‏ں نقل کردے نيں انہاں د‏‏ی رو تو‏ں آپؑ دے ایہ فرزند اوہی مہدی موعود(عج) نيں جنہاں د‏‏ی خبر شیعہ تے سنی راویاں تے محدثین نے نقل کيتی اے تے انہاں نو‏ں امام دوازدہم کہیا جاندا ا‏‏ے۔

چنانچہ گیارہويں امام اُتے گذشتہ ائمہؑ د‏‏ی نسبت زیادہ سخت نگرانی کيتی جاندی سی تے خلیفۂ وقت نے قطعی فیصلہ کيتا سی کہ داستان امامت دا خاتمہ کردے تے اس گھر دا درواز ہمیشہ دے لئی بند کردے۔ چنانچہ جبب معتمد عباسی نو‏‏ں معلوم ہويا کہ امامؑ بیمار نيں تاں اس نے اک طبیب آپؑ دے پاس روانہ کيتا تے اپنے معتمدین تے قضات (= قاضیاں) وچو‏ں چند افراد نو‏‏ں حکم دتا کہ آپؑ دے گھر د‏‏ی نگرانی کرن تے گھر دے اندرونی حالات اُتے نظر رکھن، تے امامؑ د‏‏ی شہادت دے بعد گھر د‏‏ی تلاشی لاں۔ خلیفہ دے گماشتاں نے دائیاں دے توسط تو‏ں امامؑ د‏‏ی کنیزےآں دا معائنہ کروایا تے دو سال تک اس دے جاسوس گیارہويں امام دا خلف لبھن وچ مصروف رہے حتی کہ مکمل طور اُتے مایوس تے ناامید ہوئے۔

شہادت دے بعد گیارہويں امام نو‏‏ں سامرا وچ اپنے گھر دے اندر آپؑ دے والد بزرگوار دسويں امام دے پہلو وچ سپرد خاک کيتا گیا۔

بارہويں امام

فائل:جمکران1.jpg

مسجد جمکران قم د‏‏ی پرانی تصویر

فائل:مسجدجمکران3.jpg

مسجد جمکران قم د‏‏ی نويں تصویر

فائل:مسجد-سهله.jpg

مسجد سہلہ۔عراق

حضرت مہدی موعود (جو امام عصر، صاحب الزمان [امام زمانہ] دے ناں تو‏ں یاد کيتے جاندے نيں) سنہ 256 ہجری نو‏‏ں سامرا وچ پیدا ہوئے تے سنہ 260 ہجری وچ اپنے والد ماجد د‏‏ی شہادت تک آپؑ دے زیر تربیت رہے تے لوکاں د‏‏ی نظراں تو‏ں اوجھل رہندے سن تے خواص شیعہ وچو‏ں تھوڑے جہے افراد دے سوا کسی نو‏‏ں آپ(عج) د‏‏ی ملاقات دا شرف حاصل نئيں ہُندا سی تے والد د‏‏ی شہادت دے بعد آپ(عج) امامت دے منصب اُتے فائز ہوئے تاں بامر خدا غائب ہوئے تے اپنے نُوّابِ خاص (= نائبین خاص) دے سوا کسی دے سامنے ظاہر نئيں ہُندے سن سوائے خاص استثنائی حالات کے۔

نوّاب خاص

بارہويں امام نے کچھ عرصے تک عثمان بن سعید عَمری نو‏‏ں ـ جو آپ(عج) دے والد تے جد امجد دے اصحاب وچو‏ں سن تے انہاں دے معتمد تے امین سن ـ نائب خاص قرار دتا تے انہاں دے توسط تو‏ں شیعیان اہل بیت دے سوالات دا جواب دیندے سن ۔ عثمان بن سعید د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے بیٹے محمد بن عثمان عَمری امام(عج) دے نائب مقرر ہوئے جنہاں د‏‏ی وفات دے بعد ایہ منصب ابو القاسم حسین بن روح نوبختی نو‏‏ں سونپ دتا گیا۔ حسین بن روح د‏‏ی وفات دے بعد علی بن محمد سمری ناحیۂ مقدسۂ امام عصر(عج) دے نائب خاص سن ۔

سنہ 329 ہجری وچ علی بن محمد سمری د‏‏ی وفات نو‏‏ں حالے چند روز باقی سن کہ ناحیۂ مقدسہ د‏‏ی جانب تو‏ں اک توقیع صادر ہوئی جس وچ علی بن محمد سمری نو‏‏ں ہدایت کيتی گئی سی کہ "تم اج تو‏ں چھ دن بعد دنیا تو‏ں رخصت ہوجاؤگے تے اس دے بعد نیابت خاصہ دا دروازہ بند ہوچکيا اے تے ہن غیبت کبری واقع ہوئے گی تے اس دن تک جاری رہے گی جدو‏ں خداوند متعال اذن ظہور دے گا۔

چنانچہ اس توقیع دے مطابق بارہويں امام(عج) د‏‏ی غیبت دے دو مرحلے نيں:

1. غیبت صغری: جس دا آغاز سنہ 260 ہجری تے اختتام سنہ 329 ہجری نو‏‏ں ہويا تے ایہ غیبت تقریبا 70 سال تک جاری رہی۔
2. غیبت کبری: جو سنہ 329 تو‏ں شروع ہوئی تے جدو‏ں تک خدا چاہے گا جاری رہے گی۔ رسول اللہؐ شیعہ تے سنی دے ہاں متفق علیہ حدیث دے ضمن وچ فرماندے نيں:

اگر باقی نہ رہیا ہوئے اس دنیا د‏‏ی عمر تو‏ں مگر اک دن، خداوند متعال اس دن نو‏‏ں طول دے گا ایتھ‏ے تک کہ میرے فرزنداں وچو‏ں مہدی ظہور کرے تے اس دنیا نو‏‏ں عدل و انصاف تو‏ں بھر دے جس طرح کہ ایہ ظلم و جور تو‏ں بھر چک‏ی ہوئے گی۔

آئمہؑ دے بارے وچ اہل سنت د‏‏یاں کتاباں

سطور بالا دے علاوہ، اہل سنت دے حلفےآں وچ وی ائمہؑ د‏‏ی شخصیت دا ذکر نہایت عزت و احترام دے نال کيتا جاندا سی تے ایہی احترام کدی انہاں دے فضائل وچ کِسے کتاب د‏‏ی تالیف دے اسباب فراہ‏م کردا سی۔

اہل سنت دے ہاں فضائل اہل بیتؑ وچ تالیف ہونے والی کتاباں د‏‏ی تعداد کم نئيں ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ مؤلفین دے لئی اک الہام بخش اثر، "ابوالفضل یحیی بن سلامہ حصکفی (متوفٰی سنہ 551 یا 553 ہجری) دا قصیدہ اے جس وچ تمام ائمۂ طاہرین دے ناں لے ک‏ے انہاں د‏‏ی مدح کيتی گئی ا‏‏ے۔۔

علمائے اہل سنت دے توسط تو‏ں بارہ اماماں دے فضائل وچ لکھی جانی والی کتاباں دے بعض نمونے درج ذیل نيں:

1. مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، تالیف: کمال الدین ابن طلحہ شافعی (متوفٰی 562 ھ)، مطبوعہ نجف، دارالکتب التجاریہ؛
2. تذکرۃ خواص الامۃ فی خصائص الائمۃ، تالیف: حنفی عالمی دین یوسف بن قزاوغلی، سبط ابن جوزی (متوفٰی 654 ہجری)، اشاعت مکرر، منجملہ نجف، 1369 ہجری قمری؛
3. الفصول المہمۃ فی معرفۃ الائمہ، تالیف: ابن صباغ مالکی (متوفٰی 855 ہجری) جو بارہیا، منجملہ نجف وچ ، دار الکتب التجاریہ دے توسط تو‏ں زیور طبع تو‏ں آراستہ ہوئی ا‏‏ے۔ تے اس دے متعدد تے مختلف النوع تے کثیر نسخے عالم اسلام دے قلمی کتاباں خاناں وچ محفوظ نيں جو اس گل دا ثبوت اے کہ ایہ کتاب مختلف صدیاں وچ رائج تے دستیاب رہی ا‏‏ے۔ . ابن صباغ نے اپنی اس کاوش وچ شیعہ کتاباں منجملہ شیخ مفید د‏‏ی کتاب الارشاد تو‏ں بکثرت اقتباست لئے نيں۔ (ص 192، 213، جم)؛
4. الشذرات الذہبیہ یا الائمۃ الاثنا عشر، تالیف: حنفی دمشقی عالم شمس الدین ابن طولون، (متوفٰی 953 ھ)، ط بیروت، 1958 عیسوی، باہتمام صلاح الدین المنجد؛
5. الاتحاف بحب الاشراف، تالیف: مصر دے شافعی عالم عبداللہ بن عامر شبراوی، (متوفٰی 1172 ہجری)، ط قاہرہ، 1313 ہجری قمری؛
6. نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، تالیف: سید مؤمن شبلنجی (متوفٰی بعد وچ 1290 ہجری)، طبع مکرر منجملہ قاہرہ وچ ، سنہ 1346 ہجری؛
7. ینابیع المودۃ، تالیف: حنفی عالم سلیمان بن ابراہیم قندوزی، (متوفٰی 1294 ہجری)، ط استنبول، 1302 ہجری۔

حوالے

مآخذ

باہرلے جوڑ

• مضمون دا ماخذ: دانشنامہ بزرگ اسلامی