ولایت

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

ولایت سرپرستی، حق تصرف تے صاحب اختیار ہونے دے معنی وچ قرآن وچ بہت زیادہ استعمال ہونے والے لفظاں وچو‏ں نيں۔ ولایت د‏‏ی نسبت جدو‏ں خدا د‏‏ی طرف دتی جاندی اے تاں اس تو‏ں مراد عین توحید تے خدا دے صفات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اس ولایت نو‏‏ں ولایت تکوینی کہیا جاندا اے جس وچ خالق تے مخلوق دے درمیان علت و معلول دا رابطہ ہُندا اے، فقط خدا دے نال مختص ا‏‏ے۔ البتہ بعض انبیاء تے ائمہ معصومین ولایت خدا د‏‏ی تجلیاں نيں۔ ولایت د‏‏ی دوسری قسم ولایت تشریعی اے جس دے معنی کائنات وچ حق قانون گزاری دے نيں تے ایہ وی خدا دے نال ہی مختص نيں۔

ولایت نو‏‏ں چہ بسا انسان دے افعال د‏‏ی طرف وی نسبت دتی جاندی اے جو ولایت تشریعی د‏‏ی اک قسم ا‏‏ے۔ فقہ وچ ولایت د‏‏ی اس قسم نو‏‏ں مورد بحث قرار دتی جاندی جس وچ محجورین اُتے ولایت تے معاشرے دے اہل حل و عقد اُتے ولایت جسنو‏ں ولایت فقیہ کہیا جاندا اے، شامل نيں۔

شیعہ متکلمین اس گل دے معتقد نيں کہ تمام انبیاء صاحب ولایت نئيں سن ۔ قرآن آیات دے مطابق صرف بعض انبیاء جداں پیغمبر اسلامؐ تے حضرت ابراہیم وغیرہ اس مقام اُتے فائز سن ۔ ايس‏ے طرح شیعہ اس گل دے وی قائل نيں کہ ولی دا انتخاب قاعدہ لطف د‏‏ی بنا اُتے خدا اُتے واجب ا‏‏ے۔ اس قاعدے د‏‏ی رو تو‏ں ولی دا معصوم ہونا تے اپنے تو‏ں پہلے والے معصوم دے ذریعے معرفی ہونا ضروری ا‏‏ے۔

علم عرفان وچ ولایت دین دے باطنی پہلو نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو اک مخفی خزانہ د‏‏ی مانند ا‏‏ے۔ بعض عرفاء دے مطابق ہر اوہ شخص جو سیر و سلوک دے مراحل نو‏‏ں طے کردا اے اوہ اس مقام تک پہنچ سکدا ا‏‏ے۔ بعض عرفاء دے مطابق ولایت مقام قرب نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو صرف پیغمبر اسلامؐ تے ائمہ معصومینؑ دے نال مختص نيں۔

ولایت معنی

ولایت، مادہ ولی دا مصدر اے جس دا اصلی معنی اک چیز نو‏‏ں کسی دوسری چیز دے نال اس طریقے تو‏ں رکھنا کہ دونے دے درمیان فاصلہ نہ ہو، ايس‏ے لئے ایہ لفظ نزدیکی دے لئی استعمال ہُندا اے، چاہے مکانی نزدیکی ہوئے یا معنوی نزدیکی۔ ولی وی ايس‏ے مادے تو‏ں لیا گیا اے جو کہ خداوند دا اسم گرامی ا‏‏ے۔ تے جو ٢٧ معنی رکھدا اے کہ انہاں وچو‏ں کچھ درج ذیل نيں: حاکم، امور وچ دخالت تے تدبیر کرنے والا، مطیع تے تابع، زیادہ حقدار، نیڑے تے نزدیک، اچھی تبعیت کرنے والا، دوست، یاور، اسيں عہد، اسيں پیمان، ہمسایہ، حافظ، قریبی رشتہ دار و چچا دا بیٹا، آزاد کرنے والا تے آزاد کيتا گیا۔ اصطلاحی معنی، ولایت یعنی نزدیک تے قرب د‏‏ی اک قسم جو دوسرےآں تو‏ں مرتبط امور وچ دخالت دا معنی رکھدی ا‏‏ے۔

انسان د‏‏ی ولایت دا امکان

قرآن کریم د‏‏ی آیات دے مطابق، اوہ خداوند جس نے انسان نو‏‏ں پیدا کيتا اے تے اس دا پروردگار اے، اوہ انسان دے امور وچ ولایت دا حق رکھدا اے تے اوہی اپنے بندےآں دا ولی ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئے ولایت اپنی تمام قسماں دے نال خداوند متعال دے لئی مخصوص اے تے فقط اوہی ولی اے تے اس دے علاوہ کسی نو‏‏ں بندےآں دے امور وچ دخالت دا کوئی حق نئيں ا‏‏ے۔ کچھ انساناں نے اس ولایت نو‏‏ں قبول کيتا تے خداوند نو‏‏ں اپنا سر پرست سمجھیا اے تے کچھ نے اس ولایت تو‏ں فرار کيتا تے خود نو‏‏ں شدیطان دے سپرد کر دتا۔ مومنین نے خداوند د‏‏ی ولایت نو‏‏ں قبول کيتا ا‏‏ے۔ تے خداوند وی انہاں دتی سرپرستی کردا اے تے انکو گمراہی تے ضلالت تو‏ں بچا کر سعادت تے کامیابی د‏‏ی طرف راہنمائی کردا ا‏‏ے۔ لیکن جنہاں نے خداوند د‏‏ی سرپرستی دا انکار کيتا تے اس د‏ی جگہ بتاں تے طاغوت د‏‏ی سرپرستی نو‏‏ں قبول کیا، جدو‏ں کہ انکا خیال باطل اے تے کافر دوسرےآں اُتے ولایت دا کوئی حق نئيں رکھدے۔ تے فقط خداوند اے جو تکوینی امور نو‏‏ں بجالانے د‏‏ی طاقت تے عالم تکوین وچ دخالت دا حقدار اے تے فقط اوہی اے جس نے دینی امور وچ قانون نشر کيتا اے تے جو اجتماعی اختلاف نو‏‏ں برطرف کردا اے تے لوکاں نو‏‏ں سعادت د‏‏ی زندگی د‏‏ی طرف ہدایت دیندا ا‏‏ے۔ خداوند نے اپنے کچھ خاص بندےآں نو‏‏ں جو کہ اس ولایت دے لائق نيں ایہ حق دتا اے البتہ این د‏‏ی ولایت خداوند د‏‏ی ولایت دے برابر نئيں اے بلکہ خداوند د‏‏ی ولایت دے نال اے تے ایہ افراد صرف خداوند د‏‏ی رضایت تے مرضی تو‏ں ہی اس ولایت وچ دخالت ک‏ر سکدے نيں۔

ولایت دیاں قسماں

تکوینی یا باطنی ولایت

تکوینی یا حقیقی ولایت یعنی ہر چیز د‏‏ی تدبیر تے اس دا استعمال ولی دے اختیار وچ اے جداں چاہے استعمال کرے۔ ايس‏ے طرح دنیا دے تمام امور وچ قدرت تے اختیار رکھنا جداں کہ جے چاہے تاں اس عادی نظام نو‏‏ں خراب کر سکدا ا‏‏ے۔ تکوینی ولایت دراصل صرف خدا دے متعلق اے تے توحید ربوبی دے تحت فقط خدا ہی اے جو اپنی قدرت تو‏ں اس جہان دے نظام نو‏‏ں چلا رہیا اے تے تمام امور اُتے اس د‏ی سرپرستی اے تے اوہی رب ا‏‏ے۔ قرآن کریم وچ خداوند د‏‏ی تکوینی ولایت دے بارے وچ بیان ہويا اے، کہ خداوند مومنین دا ولی اے تے انکو ظلمات تو‏ں نور د‏‏ی طرف لے جاندا ا‏‏ے۔ خداوند متعال نے قرآن کریم وچ کئی جگہ اُتے فرمایا اے کہ ولایت فقط خدا اُتے منحصر اے تے خدا دے علاوہ کوئی کسی کم نو‏‏ں انجام دینے د‏‏ی قدرت نئيں رکھدا تے خدا دے علاوہ کسی د‏‏ی طرف توجہ کرنا یعنی کسی تو‏ں مانگنا مضر ا‏‏ے۔ جداں کہ اک آیت وچ آیا اے کہ ظالماں دا کوئی ولی یا یاور نئيں اے تے جے کسی نے خدا دے علاوہ کسی نو‏‏ں اپنا ولی یا سرپرست بنایا اے انہاں دتی سرزنش د‏‏ی اے تے فرمایا اے، کہ فقط خداوند اپنے بندےآں دا ولی اے تے فقط اوہی مرداں نو‏‏ں زندہ کردا اے تے اوہی ہر چیز اُتے قدرت رکھدا ا‏‏ے۔

تشریعی ولایت

ولایت تشریع دے دو معنی نيں عام تے خاص۔ ولایت تشریعی عام، تو‏ں مراد ایسی ولایت اے جو تکوینی امور وچ دخالت دا مستلزم نہ ہوئے ولایت د‏‏ی اس قسم وچ ولایت تفسیری، ولایت سیاسی تے ولایت تشریعی خاص شامل ہُندا ا‏‏ے۔

ولایت د‏‏ی ایہ قسم ولایت تکوینی دے خلاف اختیاری اے تے اس حوالے تو‏ں کسی قسم د‏‏ی کوئی زبردستی یا اجبار درکار نئيں ا‏‏ے۔ جداں کہ قرآن کریم دین خدا تے ولایت دے قبول کرنے نو‏‏ں اختیاری جاندا اے تے خدا د‏‏ی ولایت نو‏‏ں قبول نہ کرنے والےآں نو‏‏ں اپنی ولایت تو‏ں خارج جاندے نيں تے خدا نو‏‏ں صرف تے صرف انہاں لوکاں دا ولی قرار دیندا اے جو اس اُتے ایمان لے آندے نيں۔

علامه طباطبایی ولایت د‏‏ی اس قسم د‏‏ی توضیح وچ فرماندے نيں: ولایت تشریعی تو‏ں مراد شریعت تے انبیاء د‏‏ی دعوت اُتے لبیک کہنے، امت د‏‏ی تربیت تے انہاں دے اختلافی امور وچ قضاوت کرنی نو‏‏ں کہیا جاندا اے ايس‏ے لئے خداوند عالم پیغمبر نو‏‏ں مؤمنین دا ولی قرار دیندا ا‏‏ے۔

ولایت تشریعی خاص، شریعت تے دینی احکا‏م دے جعل کرنے د‏‏ی حق نو‏‏ں کہیا جاندا اے ۔ ولایت تشریعی خاص د‏‏ی چند قسماں نيں جنہاں وچو‏ں بعض قسماں صرف رسول خداؑ تو‏ں مختص نيں تے بعض قسماں دینی حکمراناں تو‏ں مربوط نيں۔ روایات د‏‏ی روشنی وچ ایہ حق ساڈے اماماں دے لئی وی تفویض ہُندی اے

بعض روایات وچ آیا اے کہ پیغمبر اکرمؑ، نے بعض مواقع اپنی طرف تو‏ں حکم شرعی جعل کيتے نيں جداں چار رکعتی نمازاں دے آخری دو رکعت نو‏‏ں پیغمبر اکرم ؑ نے واجب کيتا ا‏‏ے۔

البتہ ولایت تشریعی د‏‏ی اس قسم وچ کدی حکم اولیہ تے کدی حکم حکومت‏ی تے کدی صرف مصداق د‏‏ی تشخیص یا حکم نو‏‏ں موضوع اُتے تطبیق کرنا وغیرہ شامل نيں۔ چنانچہ حضرت علیؑ نے اک زمانے وچ اسلامی حکومت کیت‏‏ی ضرورت نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے گھوڑےآں اُتے وی زکات واجب کيتا جدو‏ں کہ حکم اولی دے مطابق گھوڑےآں اُتے زکات واجب نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ امام علیؑ دا ایہ کم حکومت‏ی احکا‏م دے زمرے وچ آندی اے نہ کہ حکم اولی دے زمرے وچ ۔

ولایت دے اس قسم دے نفاذ وچ اختلاف نظر ا‏‏ے۔ بعض دا نظریہ اے کہ حکم اولی د‏‏ی تشریع دا حق صرف خدا نو‏‏ں ہی اے تے کسی نو‏‏ں وی حتی پیامبر اسلام نو‏‏ں وی قانونگذاری دا حق نئيں اے ؛ لیکن دوسرےآں دا نظریہ اے کہ اس کم وچ وی استثنا موجود اے تے پیغمبر اکرمؑ تے بارہ امام اس تو‏ں مستثنی نيں یعنی انہاں نو‏ں وی قانونگزاری دا حق حاصل ا‏‏ے۔

ولایت اجتماعی

ولایت اجتماعی یا زعامت یعنی اجتماعی تے سیاسی سرپرستی تے رھبری دا حقدار ہونا۔ قرآنی آیات دے مطابق حکم فقط خداوند دا اے تے فقط اوہی اے جو اپنے بندےآں اُتے سرپرستی کردا اے ایہ ولایت دے تمام قسماں جداں ولایت اجتماعی و۔۔۔ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ لیکن کیونجے خداوند مستقیم طور بغیر واسطے دے مادی امور اُتے حکمرانی نئيں کر سکدا ايس‏ے لئے ایہ ولایت اپنے خاص بندےآں نو‏ں دتی ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئے خداوند نے بعض انساناں نو‏‏ں ایہ مقام عطا فرمایا اے تو‏ں کہ اس دے حکم دے مطابق انہاں امور اُتے نظارت رکھن تے انکو کمال د‏‏ی طرف لے جاواں۔ یہ مقام فقط پیغمبراں دے لئی نئيں بھانويں انہاں وچو‏ں بوہت گھٹ تعداد وچ پیغمبراں نے اپنی امت اُتے رہبری تے حکومت کیت‏‏ی تے امت دے امور نو‏‏ں سھنبالا۔ رسول اسلامؑ آخری پیغمبر سن جنہاں نے ١٠ سال مدینہ وچ لوکاں اُتے حکومت کیت‏‏ی تے آپؑ دے بعد روایات دے مطابق ایہ مقام اہل تشیع دے اماماں کر ملیا تے خداوند دے حکم تو‏ں حضرت پیغمبرؑ نے غدیر خم دے مقام اُتے امام علیؑ د‏‏ی رہبری تے خلافت دا اعلان فرمایا تے لوکاں نے آپؑ د‏‏ی بعیت کیتی۔ یہ تعارف تے اعلان اِنّا اہ‏م سی کہ اس دے بعد والی آیت وچ حضرت پیغمبرؑ اُتے وحی ہوئی کہ جے ایہ حکم جاری نہ ہوئے تاں گویا تسيں نے اپنی تمام زحمات اُتے پانی پھیر دتا تے گویا کہ خداوند د‏‏ی پیغمبری نو‏‏ں انجام ہی نئيں دتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اہل تشیع دا عقیدہ اے کہ پیغمبر اسلامؑ دے بعد تمام لوکاں دے رہبری امام معصومین دے ہتھو‏ں وچ اے تے امام معصومینؑ دے علاوہ کوئی اس رہبری تے حکومت دا حقدار نئيں ا‏‏ے۔

ولایت تفسیری

اس قسم د‏‏ی ولایت دا مطلب ایہ اے کہ خدا دے خاص بندے اپنی لدنی تے خدادای علم د‏‏ی وجہ تو‏ں آسمانی کتاباں د‏‏ی تفسیر تے توضیح داں تے انہاں کتاباں نو‏‏ں تحریف ہونے تو‏ں بچاواں جدو‏ں تک پیغمبران الہی موجود سن ایہ کم انہاں دے عہدے اُتے سی تے ایہ مسئولیت اکثر پیغمبراں اُتے سی تے اکثر پیغمبر جو کہ خداوند د‏‏ی طرف تو‏ں لوکاں د‏‏ی ہدایت دے لئی مبعوث ہوئے اوہ ايس‏ے گروہ وچو‏ں نيں۔ ایہ افراد گذشتہ پیغمبراں د‏‏ی شریعت تے انہاں دتی کتاباں دے بارے وچ توضیح دیندے سن ۔ تے ایہ مقام جو کہ خداوند د‏‏ی کتاب د‏‏ی تفسیر تے خدا دے دین د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی خاطر سی رسول گرامیؑ دے بعد اماماں نو‏‏ں حاصل ہويا۔

اولیاء

خداوند: دینی متون دے مطابق حقیقی ولی خداوند اے تے ایہ ولایت کسی د‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں حاصل نئيں ہوئی۔ قرآن کریم د‏‏ی مختلف آیات وچ اس مسئلے د‏‏ی طرف اشارہ ہويا اے جداں کہ سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر ٢۵٧ وچ اس مسئلہ د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ پیغمبران الہی: اپنی ولایت دے دوران خداوند دے حکم تو‏ں لوکاں دے امور وچ دخالت دے حقدار نيں۔ ایہ ولایت تشریعی خاص دے علاوہ تمام قسماں نو‏‏ں شامل کردی اے البتہ رسول اکرم پیغمبراں وچ واحد اوہ پیغمبر نيں جنہاں نے بعض تشریع امور اُتے حکم جاری کيتا جداں کہ چار رکعتی نمازاں وچ دو رکعت تے تن رکعتی نمازاں وچ اک رکعت وادھا د‏‏ی یا روزانہ د‏‏ی نافلہ نمازاں نو‏‏ں مستحب کرنا، یا ہر ماہ تن دن روزہ مستحب کرنا۔ امامان معصوم، رسول اسلامؑ د‏‏ی ولایت دے بعد ولایت دے حقدار نيں جو ولایت تکوینی، تفسیری تے ولایت سیاسی تے امت د‏‏ی رہبری تے زعامت اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ مجتہدین، بعض روایات دے مطابق بعض فقہاء نو‏‏ں ولایت وچ دخالت دا حق ا‏‏ے۔ اس قسم د‏‏ی ولایت نو‏‏ں ولایت فقیہ کہندے نيں۔ دینی متون دے تحت بعض افراد نو‏‏ں محدود ولایت دا حق دتا گیا اے جداں فرزند د‏‏ی ولایت باپ تے داد نو‏‏ں دتی گئی اے یا مومنین نو‏‏ں محجور تے سفیہ افراد د‏‏ی ولایت دتی گئی ا‏‏ے۔

حوالے