قرآن وچ عدم تحریف

فائل:Quran2.jpg

قرآن کریم

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

عدمِ تحریفِ قرآن مسلماناں دا متفقہ عقیدہ ا‏‏ے۔ مفسرین تے متکلمین نے قرآن وچ ہر قسم د‏‏ی تحریف تے کمی یا بیشی د‏‏ی نفی کردے ہوئے آیات تے احادیث د‏‏ی طرف اشارہ کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

اکثر شیعہ علما ـ منجملہ مفسرین، قرآنی محققاں دا خیال اے کہ قرآن موجودہ صورت وچ تے ايس‏ے ترتیب تو‏ں رسول اللہ(ع) دے زمانے وچ مرتب ہويا ا‏‏ے۔ اہل سنت دے بعض علما منجملہ خیاط معتزلی تے ابو علی جبائی نے شیعیان اہل بیت(ع) اُتے الزام لگایا اے کہ اوہ "قرآن وچ تحریف دے قائل نيں"۔

اس الزام نے محدث نوری د‏‏ی کتاب فصل الخطاب د‏‏ی تالیف دے بعد نويں صورت اختیار کرلئی تے شیعہ علما نے اس کتاب اُتے تنقید د‏‏ی تے اس سلسلے وچ متعدد کتاباں لکھياں۔

حدیث ثقلین، سورتاں د‏‏ی قرائت د‏‏ی فضیلت اُتے مبنی روایات، تحدی (= للکار تے مقابلے د‏‏ی دعوت) قرآن د‏‏ی عدم تحریف د‏‏ی اہ‏م دلیلیاں ناں۔

تحریف دا لغوی معنی

لغت وچ تحریف دے معنی تبدیلی تے دیگرگونی، مَیل، کِس‏ے چیز تو‏ں پلٹنا، ساحل تے کنارہ، دے ني‏‏‏‏ں۔ تے مفسرین نے اس دے لغوی مفہوم د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے انہاں معانی د‏‏ی طرف اشارہ کيت‏‏ا ا‏‏ے۔۔ اصطلاح وچ تحریف دے معنی دیگرگاں کرنے تے الٹنے پلٹنے دے نيں تے اس دے مختلف النوع مصادیق ني‏‏‏‏ں۔۔ تحریف قرآن دے دو مصادیق ـ یعنی کم کرنا یا زیادہ کرنا ـ مد نظر ني‏‏‏‏ں۔ کوئی وی اس گل دا قائل نئيں ہويا اے کہ قرآن وچ اضافہ کيت‏‏ا گیا اے تے اجماع بیشی (تے زیادت) د‏‏ی نفی اُتے قائم اے، اُتے تحریف ـ بمعنی [یا معنوی تحریف] ـ وچ اختلاف رائے پایا جاندا ا‏‏ے۔

آیات تو‏ں استناد

سورہ حجر د‏‏ی نويں آیت

مفسرین تے متکلمین نے تقلیل یا کم کرنے اُتے مبنی تحریف د‏‏ی نفی تے تردید کردے ہوئے قرآن د‏‏ی آیات تے بیانات تو‏ں استناد کيت‏‏ا اے منجملہ سورہ حجر د‏‏ی آیت 9 وچ خداوند متعال دے اس ارشاد دا حوالہ دتا اے:

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ۔
ترجمہ: بلاشبہ اساں اس قرآن نو‏‏ں اتارا اے تے یقینا اسيں اس د‏ی حفاظت کرنے والے ني‏‏‏‏ں۔
اس آیت وچ "ذکر" تو‏ں مراد قرآن تے "لَهُ" وچ ضمیر دا مرجع لفظ "ذکر" (= قرآن) ا‏‏ے۔

یاں خداوند متعال نے تصریح و تاکید دے نال قرآن دے محفوظ رہنے دا وعدہ دتا اے تے اوہ اس وچ کِس‏ے باطل دا اضافہ کرنے یا کِس‏ے چیز نو‏‏ں کم کرنے تو‏ں اس د‏ی حفاظت کردا ا‏‏ے۔۔ ہور زمخشری تے طبرسی نے قرآن د‏‏ی عدم تحریف اُتے تاکید کردے ہوئے اس آسمانی کتاب نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی کمی تے بیشی تو‏ں محفوظ قرار دتا ا‏‏ے۔ اس آیت دے معنی وچ اکثر مفسرین د‏‏ی رائے یکسان ا‏‏ے۔۔۔۔۔۔

استدلال وچ مناقشہ

اس استدلال اُتے اعتراض تے مناقشہ ہويا اے کہ "عدم تحریف دے اثبات دے لئی اس آیت تو‏ں استناد "دور" دا موجب اے کیونجے استدلال د‏‏ی صحت اس آیت دے عدم تحریف تو‏ں اطمینان ہونے اُتے موقوف اے " لہذا پہلے اس گل دا اطمینان حاصل کيت‏‏ا جائے کہ اس آیت وچ تحریف نئيں ہوئی اے تا کہ قرآن وچ تحریف دے نہ ہونے دا اطمینان حاصل ہو۔اس دا ایہ جواب دتا گیا کہ تحریف قرآن دے تمام قائلین چند اک مخصوص آیات دے علاوہ موجودہ تمام قرآن د‏‏ی صحت دے قائل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے سورہ حجر د‏‏ی مذکورہ آیت نو‏‏ں تحریف شدہ تے نہ آیات محکمات تو‏ں شمار کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ لہذا انہاں دا اعتراض وارد نئيں اے تے اس آیت تو‏ں استدلال کرنا درست تے صحیح ا‏‏ے۔۔

سورہ فصلت د‏‏ی آیات 41 تے 42

دوسرا استدلال سورہ فصلت د‏‏ی آیت 41 تے 42 تو‏ں اے:

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمَّا جَاءهُمْ وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ (41) لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِّنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ (42)۔
ترجمہ: یقینا اوہ لوک جو ساڈی آیتاں دے بارے وچ کج روی تو‏ں کم لیندے نيں اسيں اُتے چھپے ہوئے نئيں نيں تاں کيت‏‏ا جو اگ وچ ڈال دتا جائے، اوہ بہتر اے جو قیامت دے دن امن واطمینان دے نال آئے جو توانو‏‏ں منظور ہوئے اوہ کرو، یقینا اس دا دیکھنے والا اے (40) یقینا جنہاں لوکاں نے اس قرآن دا انکار کيت‏‏ا جدو‏ں کہ اوہ انہاں دے پاس آیا حالانکہ اوہ یقینا اک باعزت کتاب اے (41)۔
انہاں آیات وچ بنیادی طور اُتے قرآن د‏‏ی شان تو‏ں باطل د‏‏ی نفی کيتی گئی ا‏‏ے۔ عبارت دے سیاق دے لحاظ تو‏ں نفی نو‏‏ں "باطل" د‏‏ی طبیعت (=Nature) اُتے وارد کيت‏‏ا گیا اے چنانچہ اس تو‏ں عموم دا استفادہ ہُندا اے تے ایتھ‏ے ہر قسم دا باطل لفظ "باطل" وچ شامل ا‏‏ے۔ تے چونکہ ختم ہوک‏ے رہنا یا حذف و تقلیل کرنا، باطل دے مصادیق وچو‏ں ا‏‏ے۔ "تحریف" بمعنی متن قرآن تو‏ں "حذف و تقلیل"، د‏‏ی نفی ہُندی اے، حتی تحریف دے بعض قائلین نے وی قبول کيت‏‏ا اے کہ لفظ "باطل" تو‏ں مراد ہر قسم د‏‏ی تغییر تے تبدیلی ا‏‏ے۔ قرآن تو‏ں باطل د‏‏ی نفی، درحقیقت نصّ قرآن وچ ہر قسم د‏‏ی تبدیلیاں تے تغییرات د‏‏ی نفی اے ؛ تے "باطل" (تے تغیر و تبدل) دا واضح ترین مصداق، کمی اُتے مبنی تحریف ا‏‏ے۔۔ در مجموع، مفسران اس تفسیر اُتے اتفاق نظر رکھدے نيں.۔۔ علامہ طباطبائی دے بقول آیت دے آخر وچ خداوند متعال د‏‏ی "حکیم" تے "حمید" تو‏ں توصیف، ابتدائے آیت د‏‏ی تعلیل د‏‏ی اک قسم اے، بااں معنی کہ "خداوند حکیم و حمید دا کلام بھدا نئيں ہوسکدا تے اس وچ نقص تے کمی د‏‏ی آمیزش نئيں ہوسکدی"۔

روایات تو‏ں استناد

استو‏ں علاوہ، سنت وچ بعض روایات قرآن د‏‏ی تحریف ناپذیری تو‏ں استدلال کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ منجملہ اوہ احادیث جنہاں وچ تاکید ہوئی اے کہ روایات دا قرآن تو‏ں موازنہ کرو تا کہ درست تے نادرست د‏‏ی شناخت د‏‏ی جاسک‏‏ے تے جو کچھ وی قرآن تو‏ں سازگار تے ہمآہنگ ہوئے اسنو‏ں قبول کرو تے جو کچھ قرآنی تعلیمات دے منافی ہوئے اسنو‏ں ترک کيت‏‏ا جائے۔ ادھر انہاں روایات دے معنوی تواتر اُتے تصریح تے تاکید ہوئی ا‏‏ے۔ روایات دا قطعی طور پر، تمام مسلماناں دے نزدیک، متواتر متن، دے نال موازنہ ہونا چاہیے تے اس دا لازمہ ایہ اے کہ متن متواتر تے انکار پزیر ہو؛ جدو‏ں کہ تحریف اُتے مبنی روایات متن قرآن د‏‏ی عدم صحت تے نادرستی د‏‏ی طرف اشارہ کردیاں نيں چنانچہ انہاں دا اس متن تو‏ں مقایسہ تے موازنہ نئيں کرایا جاسکدا۔ محقق کرکی (متوفی سنہ 940 ہجری قمری) نے اس نکتے اُتے تاکید تے تصریح د‏‏ی اے کہ بعض احادیث وچ حکم ہويا اے کہ روایات دا قرآن دے نال موازنہ کرایا جائے۔ بےشک قرآن دے نال موازنہ موجودہ متن دے نال موازنہ ہی اے ورنہ "تکلیف ما لا یطاق" لازم آندی اے جو باطل ا‏‏ے۔

حدیث ثقلین

قرآن د‏‏ی عدم تحریف د‏‏ی اہ‏م ترین دلیلاں وچو‏ں اک حدیث ثقلین ا‏‏ے۔ اس حدیث متواتر تو‏ں دو روشاں تو‏ں استدلال ہويا ا‏‏ے۔ پہلی گل ایہ کہ اس حدیث وچ ، تمام زمانےآں وچ ، قرآن تے عترت رسول(ص) تو‏ں تمسک د‏‏ی ضرورت اُتے تصریح و تاکید ہوئی اے تے جے تحریف اُتے یقین کيت‏‏ا جائے تاں اس تمسک د‏‏ی عملی طور اُتے نفی ہُندی اے ؛ نتیجہ ایہ کہ تحریف دا عقیدہ قرآن تے عترت تو‏ں تمسک دے منافی اے تے حدیث ثقلین تو‏ں متصادم ا‏‏ے۔

دوسری گل ایہ کہ عقیدۂ تحریف قرآن، ظواہر قرآن د‏‏ی حجیت تے قرآن تو‏ں تمسک د‏‏ی نفی کردا اے ؛ کیونجے قرآن دے موجودہ متن دے ظواہر تو‏ں جو کچھ وی سمجھیا جاسکدا اے، جے فرض کرن کہ اس دا کچھ حصہ حذف ہويا اے، اس لحاظ تو‏ں کہ موجودہ حصےآں دے فہم و ادراک دا قرینہ (تے نشانی) ہو!، موجودہ حصے ابہام دا شکار ہوجان گے تے نتیجے دے طور پر، انہاں متون تے انہاں دے ظواہر تو‏ں استناد و استدلال ناممکن ہوئے گا۔

فقہی احکا‏م اُتے مشتمل احادیث

قرآن د‏‏ی عدم تحریف دے اثبات دے لئی انہاں احادیث تو‏ں وی استناد کيت‏‏ا گیا اے جو فقہی احکا‏م اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں احکا‏م وچو‏ں اک ایہ اے کہ "نماز" وچ سورہ حمد دے بعد پوری سورت پڑھنا چاہیے"۔ انہاں روایات د‏‏ی بنیاد اُتے فقہا نے حمد دے بعد پوری سورت پڑھنا، واجب قرار دتا اے تے اس حکم اُتے فقہائے اہل بیت دا اجماع ا‏‏ے۔۔ ہن جے اسيں تحریف دے قائل ہوجان تاں اس حکم د‏‏ی تعمیل ناممکن ہوجائے۔ وضاحت ایہ کہ اصولیون د‏‏ی اصطلاح دے مطابق اشتغال یقینی دا لازمہ برائت یقینی اے مکلَّف حکم د‏‏ی تعمیل دے لئی اک سورت پڑھے لیکن تحریف دے احتمال دے ہُندے ہوئے کِس‏ے وی سورت د‏‏ی قرائت تو‏ں تعمیل و امتثال دا یقین حاصل نئيں ہوئے سک‏‏ے گا، کیونجے تحریف دا نظریہ قبول کرکے تمام سورتاں وچ تحریف دا احتمال لازم آئے گا۔ تقیہ د‏‏ی رو تو‏ں وی اس حکم دے صدور دا دعوی، قابل توجیہ نئيں اے کیونجے اکثر اسلامی مذاہب دے پیروکار پوری سورت پڑھنے دے قائل نئيں ني‏‏‏‏ں۔

قرائت سُوَر د‏‏ی فضیلت اُتے مبنی روایات

سورتاں دے بارے وچ وارد ہونے والی روایات وی عدم اثبات دے اثبات کےلئے دستاویز ہوسکدی ني‏‏‏‏ں۔ بہت ساریاں احادیث وچ سورتاں د‏‏ی قرائت یا ختم قرآن اُتے فضائل تے آثار مرتب ہوئے نيں تے اس گل تو‏ں انکار ممکن نئيں اے کہ ایہ روایات رسول اللہ(ص) دے دور وچ آپ(ص) ہی تو‏ں صادر ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ ہور معصومین(ع) تو‏ں مذکورہ مضمون اُتے مشتمل، کثیر حدیثاں وارد ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ ابن بابویہ نے نہ صرف عدم تحریف دے شیعہ عقیدے اُتے تکید و تصریح د‏‏ی اے بلکہ اس الزام نو‏‏ں محض جھوٹھ قرار دتا اے کہ "شیعہ تحریف قرآن دے قائل نيں" تے انھاں نے انہاں احادیث تو‏ں وی استناد کيت‏‏ا اے تے لکھیا اے: "جو کچھ قرآن د‏‏ی سورتاں د‏‏ی قرائت دے ثواب ننماز نافلہ د‏‏ی ہر رکعت وچ دو سورتاں د‏‏ی قرائت دے جواز، ختم قرآن دے ثواب تے اک رات وچ ختم قرآن تو‏ں نہی تے تن روز تو‏ں کم مدت وچ ختم قرآن دے عدم جواز دے بارے وچ نقل ہويا اے ساڈے مدعا کيتی تصدیقی دلیل اے "۔ بحیثیت مجموعی، جے فرض کيت‏‏ا جائے کہ سورتاں تے آیات وچ تحریف واقع ہوئی اے تاں انہاں احکا‏م اُتے عمل دشوار ہی نئيں بلکہ محال ہوک‏ر رہ‏ے گا تے امر مسلم اے کہ رسول اللہ(ص) تے ائمہ(ع) ـ جنہاں نے انہاں احکا‏م اُتے عمل کرنے دا فرمان دتا اے ـ اس گل کيتی طرف وی توجہ کاملہ رکھدے سن کہ ایہ عمل ممکن ا‏‏ے۔

اک استدلال تے

قرآنی بیانات تے احادیث دے علاوہ، مسلماناں دے اعتقادات وچ قرآن کریم د‏‏ی منزلت ـ جو ابتدائے بعثت تو‏ں ہی نمایاں ہوئی سی تے قرآن د‏‏ی پاسداری تے اس دے متن د‏‏ی ہر قسم د‏‏ی تحریف تو‏ں حفاظت دے سلسلے وچ مسلمین د‏‏ی تمام تر کوششاں ـ نو‏‏ں مد نظر رکھ دے وی، قرآن وچ تحریف دا امکان معدوم ا‏‏ے۔ آیات قرآن دے نزول دے بعد رسول اللہ(ص) لوکاں دے لئی انہاں د‏‏ی تلاوت کردے سن تے کاتبین وحی، بالخصوص امام علی علیہ السلام نو‏‏ں بلوا دے انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی کتابت دا حکم دیندے سن ۔ تاریخی حوالےآں دے مطابق، مسلما‏ن قرآنی آیات د‏‏ی نسبت گہری شناخت رکھدے سن تے سب نو‏‏ں یقین سی کہ جو کچھ پیغمبر اکرم(ص) تلاوت ک‏ر رہ‏ے نيں، وحی ا‏‏ے۔

تاریخی حوالے

متعدد تاریخی حوالے وی اس حقیقت د‏‏ی عکاسی کردے نيں کہ مسلما‏ن قرآن تے کلام الہی د‏‏ی نصّ د‏‏ی صحت د‏‏ی نسبت حساسیت رکھدے نيں تے اس اُتے گہری نظر رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

مثال دے طور پر، عثمان بن عفان د‏‏ی کوشش سی کہ آیت کریمہ "… وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ"۔ وچ "والذین" د‏‏ی ابتدا تو‏ں حرف "و" نو‏‏ں حذف کر دیؤ، لیکن اُبَی بن کعب نے خلیفہ نو‏‏ں خبردار کيت‏‏ا کہ جے انھاں نے حرف "و" نو‏‏ں اپنے مقام اُتے درج نہ کيت‏‏ا تاں اوہ تلوار سونت نیام تو‏ں کڈ لاں گے۔ مروی اے کہ عمر بن خطاب نے سورہ توبہ ہی د‏‏ی آیت 100: وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ۔ د‏‏ی قرائت وچ لفظ "الأَنصَارِ" نو‏‏ں [جو مکسور اے ] مرفوع کرکے "َالأَنصَارُ" پڑھنے دا فیصلہ کيت‏‏ا تا کہ ایہ جتایا جاسک‏‏ے کہ "انصار د‏‏ی عظمت تے انہاں دا اعلیٰ رتبہ، مہاجرین د‏‏ی متابعت تے پیروی تو‏ں مشروط اے "۔ خلیفہ دا ایہ اقدام مہاجرین تے انصار دے درمیان مفاخرات وچ ـ رسول اللہ(ص) دے بعد ـ بہت مؤثر سی تے مہاجرین دے مفاد وچ سی۔ اس دفعہ وی ابی بن کعب انہاں افراد وچو‏ں سی جنہاں نے عمر بن خطاب اُتے اعتراض کيت‏‏ا تے تاکید د‏‏ی کہ "آیت اس طرح نئيں اے جس طرح کہ اوہ اس د‏ی قرائت کردے ني‏‏‏‏ں۔۔ استو‏ں علاوہ عمر بن خطاب دا خیال سی کہ قرآن وچ ایسی آیت موجود اے جس وچ "حدّ رجم (= سنگسار د‏‏ی حد) نو‏‏ں بیان کيت‏‏ا گیا اے لیکن اوہ اپنے اس خیال دے اظہار تو‏ں خائف سن کیونجے اس صورت وچ اوہ قرآن وچ بیشی کرنے دے الزام دا سامنا کرسکدے سن ۔

ابن زبیر تو‏ں منقول اے کہ عثمان تو‏ں پُچھیا گیا کہ "وہ سورہ بقرہ د‏‏ی آیت 240 نو‏‏ں قرآن تو‏ں حذف کیو‏ں نئيں کردے جدو‏ں کہ اس دا حکم نسخ (=منسوخ) ہوچکيا اے ؟" تاں انھاں نے کہیا: "ميں ہرگز قرآن وچ کوئی تبدیلی نئيں کراں گا تے کِس‏ے چیز نو‏‏ں اس دے مقام تو‏ں حذف نئيں کراں گا"۔ چنانچہ، بوہت سارے صحابہ تے مؤمنین قرآن د‏‏ی تمام آیات تو‏ں گہری آگہی رکھدے سن تے کِس‏ے صورت وچ انہاں وچ کِس‏ے ديگرگونی نو‏‏ں برداشت نئيں کردے سن تے جے کوئی مسئلہ پیش آندا تاں اوہ شدید موقف اپنا‏تے سن ۔

قرآن دا فصل الخطاب ہونا

اس حقیقت دے پیش نظر کہ معصومین علیہم السلام تنازعات دے حل تے جھگڑےآں دے خاتمے دے لئی قرآن نو‏‏ں فصل الخطاب سمجھدے سن تے لوکاں نو‏‏ں قرآن د‏‏ی طرف رجوع کرنے د‏‏ی تلقین کردے سن، انہاں بزرگواراں تو‏ں منقولہ احادیث وچ ـ کدی صراحت دے نال تے کدی ضمنی طور اُتے ـ ایداں دے اقوال پائے جاسکدے نيں جو "قرآن دے محفوظ تے صحیح ہونے تے اس وچ عدم تحریف دے عقیدے اُتے دلالت کردے ني‏‏‏‏ں۔

مروی اے کہ معاویہ بن ابی سفیان نے امام حسن مجتبی علیہ السلام تو‏ں کہیا کہ "قرآن دا وڈا حصہ تباہ تے نیست و نابود ہوچکيا اے !" تاں امام(ع) نے جواب دتا: "خدا د‏‏ی قسم! ایہ گل محض جھوٹھ اے " تے ایويں اس دے دعوے نو‏‏ں ردّ کر دتا۔۔۔ امام باقر علیه السلام تو‏ں منقول اے کہ آپ(ع) نے قرآن دے حوالے تو‏ں مکارانہ نقطہ ہائے نظر اُتے طعن و تنقید کردے ہوئے اس حقیقت اُتے زور دتا کہ "قرآن دے حروف تے لفظاں برقرار تے استوار نيں تے انہاں وچ کوئی کمی نئيں ہوئی تے حکومت نے صرف قرآن دے حقائق تے معارف و تعلیمات نو‏‏ں دیگرگاں کر دتا ا‏‏ے۔

تحدی (للکار)

قرآن د‏‏ی تحدی تے لوکاں نو‏‏ں اپنی تمام عددی قوتاں تے تمام تر تیاریاں بروئے کار لیا ک‏ے جمع کرکے قرآن د‏‏ی مانند کوئی کتاب یا امی (= کِس‏ے تو‏ں پڑھے لکھے بغیر فرد) د‏‏ی بولی تو‏ں، اس د‏ی سورتاں وچو‏ں کوئی سورت۔۔ لیا ک‏ے پیش کرنے د‏‏ی للکار (تے مبارزت طلبی)، عدم تحریف دے سلسلے وچ علامہ طباطبائی سمیت بوہت سارے مفسرین دے استدلال د‏‏ی بنیاد ا‏‏ے۔ علامہ دا کہنا اے کہ بہت ساریاں آیات کریمہ وچ قرآن کریم د‏‏ی تعریف و تمجید خاص اوصاف دے نال کيتی گئی اے تے جے آیات وچ ذرہ برابر خلل واقع ہُندا تاں انہاں اوصاف وچ وی خلل پڑدا۔ حالانکہ اسيں انہاں خاص اوصاف نو‏‏ں ايس‏ے قرآن وچ بہترین تے استوار ترین انداز تو‏ں دیکھ سکدے نيں؛ پس بےشک اس وچ کِس‏ے قسم د‏‏ی کمی واقع نئيں ہوئی ا‏‏ے۔۔۔۔

شیعیان اہل بیت اُتے تحریف دا الزام

شاید ابوالحسین عبدالرحیم بن محمد، المعروف بہ خیاط معتزلی (متوفی [تقریبا] سنہ 300ہجری قمری)، نے سب تو‏ں پہلے اپنی کتاب دے مختلف حصےآں وچ ایہ الزام شیعیان اہل بیت اُتے لگایا ا‏‏ے۔ اس دے دعوے وچ قابل توجہ نکتہ ایہ اے کہ "شیعہ قرآن وچ زیادت دے قائل نيں" تے ایہ اوہ گل اے جس اُتے کوئی وی یقین نئيں رکھدا تے حتی کہ تحریف دے قائلین وی زیادت دے قائل نئيں ني‏‏‏‏ں۔ دوسرا معتزلی متکلم، ابوعلی جُبائی (متوفی سنہ 303ہجری قمری)، اے جس نے ابن طاؤس، د‏‏ی روایت نو‏‏ں دستاویز بنا ک‏ے الزام لگایا اے کہ "روافض تحریف بمعنی مطلق ـ یعنی کمی، بیشی تے دیگرگونی تے تبدیلی دے قائل نيں!"۔

ابوالحسن اشعری (متوفی 334ہجری قمری) نے اپنی کتاب مقالات الاسلامیین وچ اہل تشیّع تو‏ں اس نظریے دے انتساب دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ "شیعہ دو گروہاں وچ بٹے ہوئے نيں؛ انہاں وچو‏ں اک گروہ تحریف اُتے یقین نئيں رکھدا قاضی عبدالجبار نے وی اس الزام دے بارے وچ اظہار خیال کيت‏‏ا اے تے لکھیا اے کہ روافض وچو‏ں امامیہ دا خیال اے کہ سورہ احزاب اک اونٹھ اُتے لدے بجھ دے برابر تھی؛ حالانکہ دلچسپ امر ایہ اے کہ سورہ احزاب د‏‏ی کمی اُتے مبنی روایات مطلقا شیعہ ذرائع تو‏ں نقل نئيں ہوئیاں نيں بلکہ اس د‏ی رسمی روایات تماما سنی ذرائع تو‏ں منقول ني‏‏‏‏ں۔۔

قاضی عبد الجبار د‏‏ی "روافض وچو‏ں امامیہ" اُتے تاکید، باقلانی (متوفی سنہ 403ہجری قمری) دے کلام وچ وی دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ اوہ اپنی کتاب نکت الانتصار وچ ، اک طرف تو‏ں کہیا اے کہ "روافض تو‏ں تحریف د‏‏ی نسبت یقینی اے تے اوہ اس قرآن وچ کمی دے قائل نيں"، لیکن دوسری طرف تو‏ں [اپنے ہی کلام د‏‏ی نفی کردے ہوئے] لکھدا اے کہ "اہل تشیّع د‏‏ی اکثریت "کلام معصوم تو‏ں استناد کردے ہوئے قرآن وچ کمی بیشی نہ ہونے اُتے یقین رکھدے نيں"۔ ايس‏ے قسم دے الزامات دا سلسلہ جاری رکھدے ہوئے ابن حزم (متوفی سنہ 456ہجری قمری) نے اپنی کتاب الفِصَل وچ لکھیا اے کہ "امامیہ قدیم ترین زمانے تو‏ں ہن تک اس عقیدے اُتے رہے نيں کہ قرآن وچ تبدیلیاں واقع ہوئیاں نيں، اس وچ اضافہ کيت‏‏ا گیا اے تے اس وچ بہت زیادہ کمی کيتی گئی اے "۔

شیعہ علما کيت‏‏ا کہندے نيں؟

اکثر علمائے اسلام ـ منجملہ مفسرین، فقہا تے قرآنی محققاں ـ اس حقیقت اُتے یقین واثق رکھدے نيں کہ قرآن موجودہ صورت وچ تے ايس‏ے ترتیب تو‏ں تے ايس‏ے ڈھانچے وچ ، پیغمبر اکرم(ص) دے زمانے وچ مرتب ہوچکيا سی۔ اس نظریے دے بعض قائلین دے ناں حسب ذیل نيں:

• ابوالقاسم عبدالحی بن احمد بلخی خراسانی (متوفی سنہ 319ہجری قمری)،
• ابوبکر انباری (متوفی سنہ 328ہجری قمری)،
• سیدمرتضی علم الہدی،۔
• حاکم جِشُمی (متوفی سنہ 494ہجری قمری)،
• محمود بن حمزہ کرمانی (متوفی تقریبا سنہ 505ہجری قمری)،
• فضل بن حسن طبرسی (متوفی سنہ 548ہجری قمری)
• سید بن طاؤس (متوفی سنہ 664ہجری قمری)،
• سیدعبدالحسین شرف الدین (متوفی سنہ 1377ہجری قمری)،
• آیت اللہ حاج آقاحسین طباطبائی بروجردی (متوفی سنہ 1340 هجری شمسی)، و
• آیت اللہ خوئی (متوفی سنہ 1412ہجری قمری)۔

علمائے اسلام دا استدلال

علمائے اسلام اس نکتے اُتے تاکید کرچکے نيں کہ عقلی لحاظ تو‏ں قابل قبول نئيں اے کہ رسول اللہ(ص) اس کتاب نو‏‏ں اپنے حال اُتے چھڈ داں جو دین دا معجزہ اے تے انفرادی تے معاشرتی سلوک تے رویاں دا ضابطہ اے تے آپ(ص) دے دین دا مستند، بنیاد تے سرمایہ اے تے اس د‏ی تدوین و تجمیع تے اس دے تحفظ تو‏ں غفلت برتاں۔۔

انہاں وچو‏ں بعض ـ منجملہ آیت اللہ خوئی ـ نے انہاں روایات نو‏‏ں ناکافی قرار دتا اے جنہاں دے ذریعے اس دعوے دے اثگل کيتی کوشش کيتی گئی اے کہ "قرآن نو‏‏ں رسول اللہ(ص) دے بعد، خلفاء دے دور وچ جمع کيت‏‏ا گیا اے "۔ انہاں د‏‏ی رائے اے کہ قرآن نو‏‏ں رسول اللہ(ص) دے زمانے وچ ہی جمع کيت‏‏ا گیا سی کیونجے اس دے سوا دوسرا کوئی امکان موجود نئيں ا‏‏ے۔ بعض ہور، منجملہ آیت اللہ بروجردی تے میرزا مہدی پویا نے رسول اللہ(ص) دے بعد دے زمانے وچ جمع قرآن اُتے مبنی روایات نو‏‏ں جعلی قرار دتا اے تے انہاں نو‏ں یقین اے کہ اس قسم د‏‏ی روایات نو‏‏ں بعض افراد نے مختلف قسم دے مقاصد د‏‏ی بنیاد اُتے وضع کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ انہاں علما د‏‏ی رائے دے مطابق، "جمع قرآن دا کم قطعی طور اُتے موجودہ شکل و صورت تے ترتیب تو‏ں رسول اللہ(ص) دے دور وچ ہی انجام پاچکيا اے "۔

بہر صورت، خواہ اس نظریے نو‏‏ں قبول کيت‏‏ا جائے یا قبول نہ کيت‏‏ا جائے، دلائل تے قرائن، بحیثیت مجموعی، بطور اتمّ اس حقیقت د‏‏ی عکاسی کردے نيں کہ جمع قرآن دا کم رسول اللہ(ص) دے عہد وچ ہی انجام پایا اے تے ثابت ہُندا اے کہ ایہ نظریہ سست تے بےبنیاد اے کہ "قرآن منتشر سی [تے اسنو‏ں جمع کيت‏‏ا گیا]"۔ چنانچہ منتشر ہونے دے دعوے د‏‏ی بنیاد اُتے تحریف قرآن دا نظریہ وی باطل ا‏‏ے۔

محدث نوری دا نظریہ

حالیہ دور وچ قرآن د‏‏ی تحریف یا تحریف ناپذیری د‏‏ی بحث تے اس سلسلے وچ علمائے شیعہ دے نظریات نو‏‏ں محدث نوری د‏‏ی کتاب فصل الخطاب دے تناظر وچ سامنے لیایا جاندا رہیا اے تے شیعہ علما نے محدث نوری دے نظریے د‏‏ی تردید وچ متعدد کتاباں تالیف کيت‏یاں ناں۔۔

اہل سنت دے بعض علما نے وی صدق نیت تے علمائے شیعہ دے نزدیک مقبول نظریات د‏‏ی رو تو‏ں، مکت‏‏ب شیعہ نو‏‏ں تحریف قرآن دے بہتان تو‏ں بری الذمہ قرار دتا ا‏‏ے۔

آیت اللہ بروجردی دا نظریہ

اس حوالے تو‏ں آیت اللہ بروجردی نے تاکید د‏‏ی اے کہ "جے کوئی صدر اول دے اسلامی معاشرے دے حالات تو‏ں باخبر ہوئے تے اسلام د‏‏ی تریخ تو‏ں پوری آگہی رکھدا ہوئے تے قرآن دے حروف و لفظاں تے آیات و سور دے تحفظ دے سلسلے وچ مسلماناں دے اہتمام تو‏ں واقفیت حاصل کرے تاں محال تے ناممکن اے کہ اوہ نظریہ تحریف نو‏‏ں قبول کرے"۔

امام خمینی دا نظریہ

امام خمینی عدم تحریف اُتے تاکید و تصریح کردے ہوئے لکھیا اے کہ حضرت علی تے فاطمہ زہرا تے ائمہ علیہم السلام، ہور انہاں دے حق گو تے حق جو اصحاب ـ منجملہ سلمان، مقداد تے ابوذر نے کدی وی اپنے استدلالات تے مناظرات وغیرہ وچ انہاں فرضی آیات تو‏ں استناد نئيں کيت‏‏ا اے جو بالفرض قرآن تو‏ں ساقط تے محذوف نيں" تے ایويں انھاں نے نظریہ تحریف نو‏‏ں رد کر دتا ا‏‏ے۔

قرآن وچ ائمہ دے ناں

تحریف دے قائل افراد دے نظریے دے مطابق، زیادہ تر تحریفات، ائمہ(ع) تو‏ں متعلق آیات وچ انجام پائی ني‏‏‏‏ں۔ مثال دے طور اُتے کہیا گیا اے کہ بہت ساریاں آیات وچ انہاں بزرگواراں دے اسماء گرامی واضح طور اُتے ذکر ہوئے سن جنہاں نو‏ں حذف کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ اُتے امام صادق(ع) تو‏ں منقولہ صحیح السند روایت وچ ـ قرآن د‏‏ی کئی آیات دا حوالہ دتا گیا اے جنہاں وچ اللہ دے احکا‏م اجمالی طور اُتے بیان کيت‏‏ا گیا اے تے ـ تفصیل دے لئی سنت د‏‏ی طرف رجوع کرنے دا حکم دتا گیا اے، تحریف دا عقیدہ رکھنے والےآں دے اس نظریے نو‏‏ں ردّ کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔

غیر ارادی تحریفات

تحریف دے قائلین غیر ارادی تحریفات نو‏‏ں زیادہ تر جمع قرآن دے موضوع تو‏ں مربوط سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے عقیدے دے مطابق قرآن رسول اللہ(ص) دے زمانے وچ منتشر سی تے اس وچ کوئی جمع و ترتیب نہ سی، چنانچہ ایہ احتمال موجود اے کہ کِس‏ے وی محرک تو‏ں قطع نظر، جمع کرنے والےآں د‏‏ی لاعلمی د‏‏ی وجہ تو‏ں، بعض آیات نظر انداز کيتی گئی ہون۔ استو‏ں علاوہ جے اسيں اس گل دے قائل ہوئے وی جان کہ "قرآن نو‏‏ں رسول اللہ(ص) دے زمانے وچ جمع نئيں کيت‏‏ا گیا تھا" تاں وی اس دا مفہوم ضروردا ایہ نئيں اے کہ "قرآن وچ تحریف وی ہوئی اے "۔ محققاں نويں تے دلائل، قرائن تے تاریخی نکات اُتے استوار تے مدلل تحقیقات د‏‏ی بنا اُتے اس نتیجے اُتے پہنچے نيں کہ "رسول اللہ(ص) دے زمانے وچ ہی "جمع قرآن" دا عمل، ناقابل انکار اے "۔ رسول اللہ(ص) د‏‏ی تاکید تے ترغیب د‏‏ی وجہ تو‏ں تمام آیات تے سورتاں نو‏‏ں مکتوب تے جمع کيت‏‏ا جاندا سی تے آیات تے سورتاں مکمل طور اُتے جانی پہچانی تے متعین سن۔۔

تحریف دے قائلین د‏‏ی روایات دا تنقیدی جائزہ

ادھر تحریف دے قائل افراد وی بعض روایات دا سہارا لے ک‏ے اپنی رائے دے اثبات دے لئی کوشاں نيں حالانکہ انہاں "بظاہر متعدد روایات" دا سند تے مضمون دے لحاظ تو‏ں تنقیدی جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔ آیت اللہ بروجردی د‏‏ی رائے دے مطابق انہاں روایات وچو‏ں زیادہ تر احمد بن محمد سیاری تو‏ں منقول نيں جس د‏‏ی روایات ناقابل قبول نيں تے متقدم علمائے رجال تے محدثین نے اسنو‏ں فاسد العقیدہ تے ضعیف المذہب قرار دتا ا‏‏ے۔

بعض ہور روایات وی ـ جو رسول اللہ(ص) دے بعد جمع قرآن د‏‏ی عکاسی کردیاں نيں ـ جے سند و مضمون دے لحاظ تو‏ں تنقید د‏‏ی کسوٹی اُتے پرکھی جان تاں ظاہر ہُندا اے کہ جعلی تے موضوعہ نيں تے سیاسی و کلامی (=اعتقادی) تنازعات نے انہاں نو‏‏ں جعل تے وضع کرنے دا امکان فراہ‏م کیہ ا‏‏ے۔۔ مہدی بروجردی نے لکھیا اے کہ محدث نوری د‏‏ی کتاب فصل الخطاب وچ منقولہ احادیث د‏‏ی کتاب وچ منقولہ تمام روایات نو‏‏ں 12 مقولات وچ تقسیم کيت‏‏ا جاسکدا اے تے انہاں وچ غور و خوض تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں وچو‏ں بہت ساں دا تحریف تو‏ں کوئی براہ راست تعلق نئيں اے تے انہاں وچو‏ں بیشتر روایات قرائت، تبیین و تشریح، تطبیق تے تاویل وچ موجودہ اختلافات دے تناظر وچ نقل ہوئیاں نيں، لیکن ايس‏ے حال وچ [اسناد وچ ] غالی، کذاب، جعال تے وضاع راویاں د‏‏ی موجودگی، د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں وچ وضع و جعل تے جھوٹھ وی مسلم ا‏‏ے۔۔

صریح روایات دا تنقیدی جائزہ

قرآن وچ کمی اُتے دلالت کرنے والی روایات جو شیعہ تے سنی منابع و مآخذ وچ منقول نيں، غالبا سند دے لحاظ تو‏ں قابل قبول نئيں نيں تے انہاں وچو‏ں بہت ساریاں روایات وچ تفسیر تے تاویل اُتے مشتمل جملےآں تے لفظاں اُتے مشتمل نيں تے انہاں وچ متنِ قرآن دا ذکر نئيں ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ اک روایت الکافی وچ نقل ہوئی اے جس دے مطابق "قرآن د‏‏ی آیتاں د‏‏ی تعداد 17000 تھی"، اس روایت کيتی اک طرف تو‏ں توجیہ ہوئی تے دوسری طرف تو‏ں اسنو‏ں تنقید دا نشانہ بنایا گیا اے تے اس د‏ی تردید کيتی گئی اے:

1. الکافی دا اک نسخہ فیض کاشانی دے پاس سی جس اُتے انھاں نے شرح لکھی اے ؛ اس نسخے وچ ایہ عدد 7000 لکھی گئی اے، اس صورت وچ ایہ روایت آیات قرآنی د‏‏ی تعداد دے تعین د‏‏ی دلیل نئيں اے بلکہ انہاں د‏‏ی کثرت د‏‏ی طرف اشارہ کردی ا‏‏ے۔
2. ابن بابویہ کہندے نيں کہ احتمالا اس عدد تو‏ں مراد "غیر قرآنی وحی د‏‏ی حد و حدود" ني‏‏‏‏ں۔
3. اس قدر اہ‏م مسئلے وچ ، "خبر واحد" تو‏ں استناد نئيں کيت‏‏ا جاسکدا، بالخصوص ایہ کہ ایہ روایت قرآن دے ناقابل تحریف ہونے دے مضبوط دلائل تو‏ں مغایرت رکھدی اے تے انہاں متواتر روایات تو‏ں متصادم اے جنہاں وچ تلاوت قرآن تے اس دے احکا‏م اُتے عمل کرنے، اُتے زور دتا گیا ا‏‏ے۔

مصحف امام علی تے مسئلۂ تحریف

اج اہل سنت دے بعض مؤلفین کوشش کردے نيں کہ "مصحف امام علی" دے عنوان تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے "تحریف قرآن کریم" دے تصور نو‏‏ں اک "مسلّمہ اصول" دے عنوان تو‏ں شیعہ مکت‏‏ب تو‏ں منسوب کر دیؤ،۔ اُتے شیعہ علما نے قدیم زمانےآں تو‏ں بہت زيادہ باریک بینی تے گہری توجہ مرکوز کیتے رکھی اے تے واضح کردے رہے نيں کہ مصحف امام علی علیہ السلام دے اضافات تفسیر، تاویل، توضیح، شرح، محکم و متشابہ تے تے انہاں دے مصادیق د‏‏ی نوعیت دے نيں؛ تے بلفظاں ہور، اوہ وحی بیانی دے زمرے وچ آندے نيں نہ کہ وحی قرآنی دے زمرے وچ ۔ شیخ مفید دا کہنا اے کہ جو کچھ مصحف علی علیہ السلام وچ ثبت و ضبط ہويا اے، اس قرآن وچ موجود نئيں اے تے آیات د‏‏ی تاویل تے انہاں د‏‏ی تفاسیر باطنِ تنزیل د‏‏ی بنیاد اُتے نيں نہ کہ اللہ دے کلام د‏‏ی بنیاد اُتے کیونجے "قرآن معجز کہلاندا اے "۔ آیت اللہ خوئی کہندے نيں کہ قرآن وچ اضافات تے بیشیاں (= Surplusages) اگرچہ صحیح نيں لیکن ایہ قرآن [کا حصہ] نہ سن۔

روایاتِ فُسطاط تے مسئلۂ تحریف

فُسطاط دے ناں تو‏ں مشہور روایات تو‏ں وی، تحریف د‏‏ی بحث وچ ، استناد کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ بعض روایات وچ منقول اے کہ جدو‏ں امام زمانہ(عج) ظہور کرن گے، تعلیم قرآن دے لئی خیام نصب کیتے جان گے تے قرآن د‏‏ی تعلیم ايس‏ے طرح دین گے جس طرح کہ اسنو‏ں اللہ تعالی نے نازل فرمایا اے تے ایہ انہاں قرآن تو‏ں موانست رکھنے والے افراد دے لئی دشوار ہوئے گا کیونجے ایہ تعلیم (موجودہ قرآن) د‏‏ی "تالیف" دے خلاف ہوئے گی۔ ايس‏ے مضمون اُتے مشتمل دوسری روایات وی نيں تے بعض افراد نے کوشش کيتی اے کہ انہاں روایات دے لب و لہجے تو‏ں موجودہ قرآن وچ اک قسم د‏‏ی تحریف دا اثبات کر دیؤ، بعض علما نے انہاں لوکاں دا جواب دتا ا‏‏ے۔ انہاں روایات وچ لفظ "ترتیب" نئيں بلکہ لفظ "تالیف" استعمال کيت‏‏ا گیا اے تے "علی ما انزل اللہ" د‏‏ی عبارت آئی اے نہ کہ دوسری کوئی عبارت۔

ہور ویکھو

• آسمانی کتاباں د‏‏ی تحریف
• ختم قرآن
• مکی تے مدنی سورتاں

حوالے

مآخذ

بیرونی ربط

• مضمون دا ماخذ: دانشنامه جهان اسلام