محقق کرکی

محقق کرکی
جم	سنہ 1461   لبنان
وفات	29 جون 1534 (72–73 سال)  نجف
مدفن	حرم امام علی
شہریت	مملوک سلطنت
عملی زندگی
پیشہ	لکھاری ،  عالم ،  مجتہد ،  فقیہ
شعبۂ عمل	اسلام
باب اسلام

محقق کرکی یا علی بن حسین بن عبدالعالی کَرَکی جبل عامِلی یا محقق ثانی (پیدائش: 1461ء— وفات: 29 جون 1534ء) صفوی سلطنت دے اک شیعی عالم، محدث تے فقیہ سن ۔وہ صفوی سلطنت دے عہد وچ مشہور ترین مجتہد سن ۔چوہدويں صدی تے پندرہويں صدی دے بیشتر شیعی مجتہدین اُنہاں دے شاگرد سن ۔نعمۃ الله الجزائری تے حسین بن عبدالصمد الحارثی اُنہاں دے مشہور شاگرد نيں۔اُنہاں دی وجہ ٔ شہرت تصنیف جامع المقاصد فی شرح القواعد ا‏‏ے۔

سوانح

نام علی بن حسین بن عبدالعالی اے ۔محقق کرکی دی پیدائش 865ھ مطابق 1461ء نو‏‏ں کرک وچ ہوئی۔سید محسن الامین العاملی نے سال پیدائش 868ھ (مطابق 1463ء) لکھیا ا‏‏ے۔ شیخ جعفر المہاجر نے سال پیدائش 870ھ (مطابق 1466ء) لکھیا ا‏‏ے۔ کرک اَب لبنان دے محافظہ بقاع وچ واقع اک پنڈ اے جو نبی اللہ نوح علیہ السلام دی آخری آرام گاہ دی وجہ تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

تحصیل علم

محقق کرکی نے کرک، جزین، عیناندا الارز دے علما تو‏ں علم حاصل کیتا۔بعد ازاں مذاہب اربعہ دی فقہی تحصیل دی خاطر مصر چلے گئے۔مصر روانگی دے دوران دمشق وچ فقہ شافعی دی تعلیم حاصل کيتی۔مصر وچ شیخ عبدالرحمن ابن ابانہ الانصاری تو‏ں فقہ پڑھیا۔ دمشق وچ علاء الدین البصروی تو‏ں فقہ دی تعلیم حاصل کيتی۔ محقق کرکی نے تحصیل علم دے لئی متعدد علما دے ہمراہ دور دراز دے سفر اختیار کیتے جنہاں وچ علی بن ہلال الجزائری، محمد بن داؤد الجزینی، السید حیدر العاملی تے ابی یحییٰ زکریا الاانصاری (سنی عالم) شامل نيں۔ابتدائی تعلیم دے بعد محقق نے کرک دے علما تو‏ں تحصیل علم کیتا۔ کرک وچ محمد بن محمد بن خاتون، شمس الدین محمد الجزینی، شمس الدین محمد احمد السہیونی، علی بن ہلال الجزائری تو‏ں علم حاصل کیتا۔ بعد ازاں جبل عامل چلے گئے جتھ‏ے اوہ درس و تدریس وچ مشغول ہو گئے۔

بحیثیت استاد

جبل عامل وچ ہی زين الدين بن نورالدین علي بن أحمد العاملي الجُبَعی نے اُنہاں دے سامنے زانوئے تلمذ اختیار کیتا۔ زين الدين بن نورالدین علي بن أحمد العاملي الجُبَعی نے محقق کرکی تو‏ں علامہ حلی دی تصنیف شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام پڑھی۔ 908ھ مطابق 1502ء تک مصر وچ مقیم رہے جدو‏ں کہ 909ھ مطابق 1503ء وچ واپس نجف چلے آئے۔

صفوی سلطنت وچ طلبی

محقق کرکی اوہ پہلے مجتہد شیعی عالم سن جنہاں نو‏ں صفوی سلطنت دے شہنشاہ اسماعیل صفوی دی جانب تو‏ں فقہ شیعہ دے فروغ دے لئی اصفہان طلب کیتا گیا، حالانکہ اِس تو‏ں قبل شہید ثانی نو‏‏ں وی اصفہان طلب کیتا گیا سی ۔

خاندان

محقق کرکی دے 2 فرزند تے 2 دختر سن۔ وڈا فرزند شیخ عبدالعالی سی جو کاشان وچ مقیم شیعی عالم سی ۔ دوسرا فرزند حسن سی جو ایران وچ مقیم رہیا۔ اک دختر دا عقد جبل عامل وچ ہويا سی جس دا اک بیٹا میر سید حسین الحُسینی سی جس نے اردبیل وچ اقامت اختیار کيتی تے اوتھ‏ے اسلامی موضوعات اُتے درس و تدریش وچ مشغول رہیا۔ دوسری دختر دی شادی میر شمس الدین محمد استرآبادی تو‏ں ایران وچ ہوئی سی جس تو‏ں اک بیٹا پیدا ہويا جو میر داماد دے نام تو‏ں مشہور ہويا تے اوہ ملا صدرا دے مشہور ترین تلامذہ وچو‏ں سی ۔

وفات

تاریخ وفات وچ اختلاف اے، سید محسن الامین العاملی نے اعیان الشیعہ وچ متعدد اقوال اِس بابت نقل کیتے نيں:

• نظام الدین محمد بن حسین القرشی الساؤجی نے اپنی تصنیف ’’نظام الأقوال‘‘ وچ تاریخ وفات 19 ذوالحجہ 940ھ لکھی اے جدو‏ں کہ اُس وقت شاہ طہماسپ صفوی دا دور حکومت سی ۔
• میر محمد اسماعیل خاتون آبادی نے اپنی تصنیف وقائع السنین وچ تاریخ وفات بروز پیر، 18 ذوالحجہ 940ھ لکھی ا‏‏ے۔
• مؤرخ حسن بیگ روملو نے تاریخ وفات بروز ہفتہ، 16 ذوالحجہ 940ھ لکھی ا‏‏ے۔
• روضات الجنات وچ تاریخ وفات 12 ذوالحجہ 940ھ رقم ا‏‏ے۔

اِنہاں تمام تر اختلافی تواریخ وچ میرمحمد اسماعیل خاتون آبادی دا قول زیادہ راجح اے کہ 18 ذوالحجہ 940ھ مطابق 29 جون 1534ء مطابق پیر دے سی ۔محقق کرکی نے 75 سال قمری دی عمر وچ 29 جون 1534ء نو‏‏ں نجف وچ وفات پائی۔

لکھتاں

• ہور پڑھو: جامع المقاصد فی شرح القواعد

محقق کرکی نے متعدد رسائل تصنیف کیتے نيں مگر اُنہاں دی مشہور تصنیف جامع المقاصد فی شرح القواعد ا‏‏ے۔

جامع المقاصد فی شرح القواعد

• ہور پڑھو ابن المطہر محقق الاول علامہ حِلِّی

ایہ علامہ حلی (متوفی 27 دسمبر 1325ء) دی تالیف شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (6 جلداں) دی شرح اے جو 13 جلداں وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔

محقق مشاہیر دی نظر وچ

علامہ حلی نے خاندان زہرہ نو‏‏ں دیئے ہوئے اپنے اجازت نامے وچ انہاں دے بارے وچ لکھیا اے:

"کان هذا الشیخ افضل اهل عصره فی الفقه"۔
ترجمہ: ایہ بزرگ عالم فقہ وچ اپنے زمانے دے بہترین فقیہ سن ۔

محدث نوری انہاں دی ایويں تعریف کردے نيں:

"وہ ایسے باریک تے ظریف نکات دے نال حقائق شریعت دے کشف کنندہ سن جنہاں تو‏ں اج تک کوئی وی انسان یا جنہاں روشناس نہ سی ۔ اوہ علماء دے رئیس، حکماء دے فقیہ، فضلاء دا تابندہ سورج، عرفاء دے لئے چوہدويں شب دا چاند (= بدر) سن تے انہاں دا نام تے انہاں دی دانش، داستان جزیرہ خضرا دی بیان کرنے والی اے جدو‏ں کہ اوہ معصوم پیشواؤں تے عالمین اُتے اللہ دی حجتاں دے علوم دے وارث نيں۔ انھاں نے عالمین اُتے تحقیق دا پرچم لہرایا، خداوند متعال اپنی آشکار تے نہاں رحمتاں دی شعاعاں انہاں دی قبر دی نذر کردے تے جنت وچ انہاں نو‏ں شائستہ تے مناسب مقام عطا کرے تے مقام عالی انہاں نو‏ں عنایت فرمائے"۔

صاحب تاسیس الشیعہ ہور کہندے نيں:

"قلم دی انگلی عاجز اے انہاں دے اوصاف گننے سے؛ اوہ کتاب شرا‏ئع الاسلام دے مؤلف نيں جو فقہ دے قرآن ک منزلت رکھدی ا‏‏ے۔ انہاں دی مشہور کتاب النافع، المعتبر، تے اک کتاب المعارج اے جس دا موضوع اصول فقہ اے تے [علم کلام]] وچ وی انہاں دے بعض رسالات تے تالیفات نيں جو مفصل کتب دی فہرستاں وچ مذکور نيں تے انہاں دی اعلیٰ مجلس درس تو‏ں 400 آگاہ مجتہدین فارغ التحصیل ہوئے نيں جنہاں دے حالات علم رجال دی کتاباں وچ مذکور نيں۔ تے اس طرح دی توفیقات تے کامیابیاں اج تک کسی دے نصیب وچ نئيں آئی نيں۔ اوہ ماہ ربیع الاول سنہ 696 ہجری قمری نو‏‏ں حلہ وچ وفات پاگئے تے انہاں دی قبر شریف اُتے اک اُچا قبہ تعمیر کیتا گیا اے جس تو‏ں اج تک محبین تبرک حاصل کردے نيں تے اوہدی زیارت کردے نيں"۔

شہید ثانی دے بیٹے شیخ حسن صاحب معالم انہاں دا ایويں تذکرہ کردے نيں:

"جے علامہ حلّی، "محقق" نو‏‏ں تمام اعصار و قرون دے فقیہ تے بزرگ سمجھدے تو ایہ بہتر ہُندا کیونکہ محقق فقہائے شیعہ وچ نمایاں تے ممتاز نيں تے انہاں دے درمیان انہاں دی کوئی مثال نئيں اے "۔

انہاں دے شاگرد ابن داؤد حلی اپنی کتاب الرجال دے صفحہ 83 وچ انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں:

"المحقق الموفق الامام العلامة واحد عصره"۔
ترجمہ: اوہ کامیاب محقق، پیشوا تے اپنے زمانے دے منفرد بزرگ نيں۔ یگانۂ روزگار سن تے اپنے زمانے دے گویا ترین تے منطقی ترین عالم سن جو سریع الذہن تے حاضر دماغ سن "۔

شہید مطہری محقق حلی دی توصیف کردے ہوئے کہندے نيں:

"فقہ وچ کسی نو‏‏ں انہاں اُتے مقدم نئيں سمجھیا جاندا تے فقہاء دی اصطلاح وچ ہرگاہ "محقق" دا نام مطلق طور اُتے ذکر کیتا جاندا اے، مقصود ایہی عالم بزرگوار ہُندے نيں۔ اوہ عظیم فیلسوف تے ریاضی دان سن ۔ خواجہ نصیر الدین طوسی نے حلہ وچ انہاں تو‏ں ملاقات دی اے تے انہاں دے درس فقہ وچ شریک ہوئے نيں۔ محقق دیاں کتاباں ـ بالخصوص انہاں دی کتاب شرائع الاسلام طلاب دے ہاں اک درسی کتاب سی تے ہر تے بوہت سارے فقہاء نے اس کتاب اُتے شرحاں لکھی نيں یا انہاں اُتے حاشیہ نگاری دی اے "۔

ہور ویکھو

• نعمۃ اللہ الجزائری
• حسین بن عبدالصمد الحارثی
• الجامع المقاصد فی شرح القواعد

حوالے