علامہ حلی

علامہ حلی
جم	23 دسمبر 1250  حلہ
وفات	27 دسمبر 1325 (75 سال)  حلہ
مدفن	حرم امام علی
شہریت	ایل خانی سلطنت
عملی زندگی
ڈاکٹری مشیر	خواجہ نصیرالدین طوسی
استاذ	سید بن طاؤس،  خواجہ نصیرالدین طوسی
پیشہ	الٰہیات دان
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	فقہ
باب اسلام

علامہ حِلِّی یا جمال الدین حسن بن یوسف بن مطہر حلّی (پیدائش: 23 دسمبر 1250ء— وفات: 27 دسمبر 1325ء) اثناعشری فقیہ، مجتہد تے مرجع و متکلم سن۔ عموماً اُنہاں نوں علامہ حِلِّی دے نام تو‏ں جانا جاندا اے۔

سوانح

حسن بن یوسف بن مطہر حلی، ستویں صدی دے مشہور علما وچو‏ں سن، امام علی علیہ السلام دے حرم مطہر دے ایوان طلای دے درمیان وچ اک کمرے وچ ان دی تدفین دی گئی اے، جدو‏ں آپ رواق مقدس وچ داخل ہوندے نيں تو دائاں ہاتھ اُتے ان دی قبر اُتے آپ دی نظر پڑندی اے، علامہ حلی نے فقہ، اصول تے دیگر علوم دے بارے وچ سو جلداں اُتے مشتمل کتاباں تالیف دی نيں، تاتاری سلطنت دے بادشاہ سلطان محمد خدابندہ انہی دی زحمتاں تے کوششاں تو‏ں شیعہ ہوئے۔

شیخ جمال الدین، ابو منصور، حسن بن یوسف بن علی بن مطہر حلّی، ملقب بہ علامہ حلّی(رہ)، رمضان المبارک دے مہینہ وچ سنہ 648 ھ ق وچ شہر حلّہ وچ پیدا ہوئے نيں۔[1] تے محرم الحرام وچ 726ھ ق وچ اسی شہر وچ دارفانی تو‏ں رخصت ہو گئے تے نجف اشرف وچ امیرالمومنین(ع) دے روضہ دے اک صحن وچ سپرد خاک کیتے گئے۔[2] اوہ عالم اسلام تے مذہب تشیّع دے اک نامور عالم دین سن۔ ان دے باپ، شیخ سدید الدین یوسف بن علی بن مطہرحلّی نامور علما وچو‏ں سن تے بلند علمی تے اجتماعی شخصیت دے مالک سن۔[3] تعلیم تے علمی شخصیت علامہ حلّی(رہ) نے عربی ادبیات، علم فقہ، اصول، حدیث تے علم کلام دی تعلیم وقت دے نامور اساتذہ تو‏ں حاصل دی یہاں تک کہ اوہ خود بڑے تے نامور دانشوراں وچ شمار ہوئے۔ اوہ علم حاصل کرنے وچ کوئی دقیقہ فروگزاشت نئاں کرندے سن تے اپنا زیادہ تر وقت تدریس و تالیف وچ صرف کرندے سن، حندی کہ جدو‏ں زمانہ دے حوادث نے انھاں سلطان محمد خدابندہ دے پاس قرار دتا، انھاں نے تدریس تے تالیف دا کم جاری رکھا۔[4] خواجہ نصیر الدین طوسی دی تین کتاباں: "منطق تجرید"، " حکمت تجرید" تے " شرح اشارات" دی شرحاں تالیف کرنا ان دے علمی کمال دی علامت اے ان دی اس برتری دی ان دے معاصر علما نے وی تائید دی اے۔ علامہ حلّی (رہ)،علمائے اسلام دی نظر وچ: علامہ دی علمی تے معنوی شان تے عظمت دے بارے وچ بہت تو‏ں علما دے اقوال اساں تک پہنچے نيں کہ ان سب نو‏ں بیان کرنے دے لئی الگ تو‏ں اک کتاب تالیف کرنے دی ضرورت اے، لیکن یہاں اُتے اساں ان وچو‏ں بعض علما دے نظریات دی طرف اشارہ کرنے اُتے اکتفا کرندے نيں: 1۔ جدو‏ں خواجہ نصرالدین طوسی( متوفی: 672ھ ق) تو‏ں حلّہ تو‏ں واپسی اُتے ان دے مشاہدات دے بارے وچ سوال کیتا گیا، انہاں نے جواب وچ کہیا:" رایت خر یتاً ماھراً و عالماً اذا جاھد فاق"[5] ان دا مقصد" محقق حلّی" تے کامیاب دانشور" علامہ حلّی" دی زبردست راہنمائی دی طرف اشارہ سی۔ 2۔ ابن حجر عسقلانی( متوفی: 852ھ ق):" ابن یوسف بن مطہر حلّی، شیعاں دے عالم تے ان دے پیشوا تے مولف نيں۔ اوہ تیز ہوشی وچ خدا دی نشانی سن۔ انھاں نے ابن حاحب دی کتاب " المختصر" دی وڈی خوبصورت شرح لکھی اے۔ ۔۔ اوہ بڑے خوش اخلاق تے نیک کردارشخص سن۔"[6] 3۔ سید مصطفے تفرشی( متوفی: 1044ھ ق) :" علامہ حلّی اس قدر با فضیلت تے شان و اعتبار دے مالک سن کہ بہتر اے کہ ان دی توصیف نہ دی جائے، کیونکہ ان دے بارے وچ میری توصیف تے تعریفاں ان دی شان وچ کسی قسم دا اضافہ نئاں کرسکندی نيں۔ انہاں نے 70 جلد تو‏ں زیادہ کتاباں تالیف دی نيں تے ان وچو‏ں ہر کتاب ان دی فضیلت تے غیر معمولی شخصیت دی نشانی اے۔"[7] 4۔ صاحب روضات الجنّات( متوفی: 1313ھ ق) کہندے نيں: " زمانہ نے ان دی جیسی شخصیت نو‏ں نئاں دیکھااے تے ان دے فضائل بیان کرنے تو‏ں زبان عاجز اے۔ ان دے پہلے تے ان دے بعد والے دانشوراں وچ کوئی ان دا جیسا نئاں سی تے آج تک کسی نے ان دی شان دے مطابق ان دی ثنا خوانی نئاں دی اے، اگرچہ دوسراں دے لئی دی گئی ثنا خوانیاں ان دے لئی وی دی گئی نيں تے ان دے لئی تمام خوبصورت تے زیبا علمی القاب کاے گئے نيں، پس سزاوار اے کہ ان دی توصیف تو‏ں چشم پوشی کراں۔"[8] 5۔ محدث نوری( متوفی: 1320ھ ق):" بزرگ تے جلیل القدر شیخ، علامہ حلّی، علوم دے سمندر، حکمت و فضائل دے غوّاص، ہدایت و ارشاد دے ناموس دے محافظ، ضلالت دی آواز نو‏ں توڑنے والے، دین دے پاسدار، مفسدین دے اثرات نو‏ں زائل کرنے والے، اوہ اسلام دے علما تے دانشوراں وچ چودھواں دے چاند دے مانند ستاراں وچ چمکندے سن۔ دشمناں تے سیاہ دل بدخواہاں دے بارے وچ زہریلے عذاب تو‏ں شدید تر تے زہرآلود تلوار تو‏ں تیزتر نيں۔ اوہ قابل فخرومباہات مقامات تے درخشان کرامتاں تے ظاہری سعادتاں دے مالک نيں۔ اوہ فقہا، متکلمین، محدثین تے مفسرین دی بولندی زبان نيں تے حکما تے متبحرعرفا تے سالکین دے ترجمان نيں۔ اوہ اک ایتو‏ں فرد نيں، جن دے لئی آیت اللہ دا لقب مکمل نام تے شائستہ لقب اے۔ خداوند متعال دی رحمتاں اورعنایتاں ان دے شامل حال ہاں۔"[9] 6۔ سید محسن امین عاملی( 1377ھ ق):" علامہ حلّی، جن دا لقب" علامہ علی الاطلاق"، اے۔ کسی شخص نے کسی وی زمانہ وچ اس قسم دے لقب کوجمیع علما دے اتفاق تو‏ں حاصل نئاں کیتا اے۔ علما نے انھاں آیت اللہ دا لقب وی دتا اے۔"[10] علامہ حلّی دے اساتذہ: 1۔ شیخ سدید الدین حلّی( علامہ دے والد) 2۔ محقق حلّی (علامہ دے ماماں) 3۔ خواجہ نصیرالدین طوسی۔ 4۔ ابن میثم بحرانی( شارح نہج البلاغہ) 5۔ علی بن موسی بن طاؤس 6۔ احمد بن موسی بن طاؤس 7۔ نجم الدین جعفربن محمد بن جعفر، ابن نمای حلّی دے نام تو‏ں مشہور۔[11] علامہ دے شاگرد علامہ حلّی، ان نامور علما وچو‏ں نيں، جنھاں نے بہت تو‏ں شاگرداں دی تربیت دی اے۔ من جملہ: 1۔ فخر المحققین( علامہ دے بیٹے( 2۔ قطب الدین رازی( شمسیہ دے شارح) 3۔ تاج الدین محمد بن قاسم بن معیّہ حسنی حلّی 4۔ محمد علی جرجانی 5۔ تقی الدین ابراھیم بن حسین بن علی عاملی۔ 6۔ جمال الدین حسینی مرعشی۔[12] عصر علامہ حلّی علامہ حلّی، اپنے پچپن دے زمانہ وچ، مغلاں دے بغداد اُتے تسلط پیدا کرنے دے لئی ہجوم تے حملہ دی وجہ تو‏ں حلّہ دے لوگاں اُتے طاری ہوئے عظیم ترس و وحشت دے عینی شاہد سن۔[13] اجتماعی فعالتاں: سلطان محمد خدابند (متوفی: 716ھ ق) ذوق سلیم تے نیک صفات دے مالک سلطان سن تے علم و علما نو‏ں دوست رکھندے سن۔ اس زمانہ وچ علما، من جملہ علامہ حلّی نے معارف اہل بیت(ع) دی ترویج تے نشر و اشاعت دے لئی فرصت پیدا دی، اس لحاظ تو‏ں اس سلطان دے زمانہ وچ علم و دانش نے کافی رونق پائی۔[14] علامہ حلّی، جدو‏ں حلّہ تو‏ں بغداد آئے، سلطان محمد خدابند ان دے نال اک ملاقات دے دوران وچ علمی گفتگو دے بعد شیعہ ہوئے۔[15] اس دے بعد سلطان، علامہ دے فریفتہ ہوئے۔[16] اس مدت دے دوران وچ بظاہر علامہ دی کوششاں دے نتیجہ وچ سلطان دے حکم تو‏ں دو مدرتو‏ں تاسیس کیتے گئے۔ ان وچو‏ں اک مدرسہ شہر سلطانیہ وچ، قبہ عظیم دے پاس جو قبہ سلطان دے نام تو‏ں مشہور اے تے اوی تک باقی اے تے دوسرا مدرسہ سیّار( متحرّک) سی۔ یہ مدرسہ سلطان دی مسافرت دے دوران وچ ان دے نال چلندا سی تے علامہ تے دوسرے اساتذہ متحرک مدرسہ دے عنوان تو‏ں سلطان دی تمام مسافرتاں دے دوران وچ ان دے ہمراہ ہوندے سن تے تدریس و تالیف وچ مشغول ہوندے سن۔[17] علامہ حلّی دی کوششاں تے ان دی سلطان دے نال مصاحبت دی وجہ تو‏ں حلّہ نو‏ں دوبارہ اپنی علمی حیثیت ملی تے علم و علما دا مرکز بن گیا تے مذکورہ متحرک مدرسہ دے لئی پشت و پناہ بن گیا۔ اس زمانہ وچ حلہ مرکز تشیّع بن گیا تے علم نو‏ں اس قدر شگوفائی ملی کہ کہیا گیا اے کہ اس زمانہ وچ اس شہر وچ چارسو مجتہد موجود سن۔[18] سلطان محمد خدابند دی وفات دے بعد، علامہ، دوبارہ حلہ آ گئے تے تالیف، تدریس، علما دی تربیت، تقویت مذہب اہلبیت[ع] تے لوگاں دے لئی تبلیغ و ارشاد وچ مشغول ہوئے۔ احادیث وچ ندرت علامہ حلی دے کارناماں وچو‏ں اک احادیث نو‏ں چند قسماں وچ تقسیم کرنا اے، جواس وقت وی علما وچ رائج اے۔ زمانہ قدیم وچ شیعہ علما احادیث نو‏ں یا ضعیف جانندے سن یا صحیح۔[19] لیکن علامہ حلی نے اک لحاظ تو‏ں احادیث دی صحیح، حسن، موثق تے ضعیف تے دوسری لحاظ تو‏ں تے اک تقسیم بندی دی اے۔[20] قابل ذکر اے کہ یہ تقسیم بندی اک صورت وچ اہل سنت دی کتاباں وچ پہلے بیان دی گئی سی۔ لیکن اس تقسیم بندی دا شیعہ احادیث وچ نفاذ علامہ حلّی دا کارنامہ اے۔ تالیف وچ ندرت علامہ حلی نے مختلف علمی ابعاد وچ، ابتدائی، متوسط تے عالی سطح دے طالب علماں دے لئی کتاباں تالیف دی نيں تے اس سلسلہ وچ ان دی ندرت ہر سطح دے لئی مختلف طرز دی کتاباں تالیف کرنا سی۔ مثال دے طور اُتے مبتدیاں دے لئی فقہ وچ تین کتاباں:" تبصرة المتعلمین"،" ایضاح الاحکم" تے" ارشاد الاذہان" تالیف دی نيں تے متوسط سطح دے لئی دوکتاباں:" " قواعد الاحکم" تے" تحریر الاحکم" تالیف دی نيں۔ تے سطح عالی دے لئی تین کتاباں:" مختلف الشیعہ" ،" تذکرة الفقہا" تے " منتہی المطلب" تالیف دی نيں۔ ان کتاباں وچو‏ں ہر اک، اک خاص مقصد دے پیش نظر تالیف دی گئی اے تے شکل و سیاق دے لحاظ تو‏ں وی اک دوسرے دی شبیہ نئاں نيں۔ لیکن ان کتاباں دے درمیان وچ تفاوت دے بارے وچ تحقیق دے لئی مناسب وقت دی ضرورت اے۔ ان دی تین مفصل تے استدلال کتاباں وچو‏ں ہر اک، اک خاص مقصد دے پیش نظر تالیف دی گئی اے، کتاب " مختلف الشیعہ فی احکم الشریعة" وچ فقہی استدلال دے علااوہ شیعاں دے اندرونی مذہبی اختلافات نو‏ں مسائل وچ بیان کرندے نيں تے کتاب " تذکرة الفقہا" وچ اسلامی فرقاں دے اختلافات اُتے بحث کرندے نيں۔ لیکن کتاب " منتہی المطلب فی تحقیق المذہب" وچ صرف استدلال نو‏ں ابتدا تو‏ں انتہا تک ذکر کرندے نيں۔ دوسرے علوم دے بارے وچ ان دی دوسری کتاباں وی مثال دے طور اُتے اصول فقہ تے کلام دے بارے وچ وی اسی طرح نيں۔ تالیفات: علامہ حلّی دی بعض تالیفات حسب ذیل نيں: 1۔" ارشاد الاذہان الی احکم الایمان" یہ کتاب طہارت تو‏ں کتاب دیات تک فتوائی فقہ دے اک دورہ دا خلاصہ اے تے اس وچ متعارف استدلالاں دا کوئی اثر دکھائی نئاں دیندا اے تے اس دے مطالب منظم صورت وچ خاص قالب بندی وچ پیش کیتے گئے نيں۔ 2۔ "تبصرة المتعلمین فی احکم الدین" یہ کتاب طہات تو‏ں دیات تک فقہی مباحث اُتے مشتمل اے، جو فتوی دی صورت وچ لکھے گئے نيں تے خلاصہ ہونے تے روان بیان دی وجہ تو‏ں اس زمانہ دے علما دی پسندیدہ کتاب سی تے اس دی بہت سی شرحاں لکھیاں گئیاں نيں۔ 3۔ "تحریر الاحکم الشرعیہ علی مذہب الامامیہ" اس کتاب وچ مولف نے تمام فقہ کومذہب شیعہ دی بنیاد تے مبانی و ادلہ فقہی استدلال تو‏ں تمسک کیتے بغیر صرف فتوی دی صورت وچ پیش کیتا اے۔ وسعت دے لحاظ تو‏ں یہ کتاب بہت تو‏ں جزئیات، مسائل تے فروعات اُتے مشتمل اے۔ 4۔ " تذکرة الفقہا" یہ کتاب فقہ مقارن دے بارے وچ [21] محدود تے معین سطح وچ مذہب امامیہ تو‏ں خارج اے تے یہ کتاب تالیف دے زمانہ تو‏ں، علمائے اہل سنت دے نظریات و اختلافات دے بارے وچ آگاہی حاصل کرنے دی اک قابل اعتماد کتاب سی۔ 5۔ " اجوبة المسائل المھنائیہ": یہ کتاب کلام تے فقہ دے موضوع اُتے اے کہ سید بن مہنا بن سنان بن عبد الوہاب جعفری حسینی مدنی عبد لی دے سوالات دے جوابات وچ لکھیاں گئیاں اے۔ 6۔ "الالفین" یہ کتاب مشہور ترین تے متقن ترین کلامی متون وچ زمار ہوندی اے، جو امام شناسی دے سلسلہ وچ، خاص کر امام علی (ع) دی حقانیت نو‏ں پہچاننے دے بارے وچ اے۔ 7۔ " منہاج الکرامہ فی معرفة الامامة": علامہ نے اس کتاب وچ فراوان عقلی تے نقلی دلائل تو‏ں مذہب شیعہ تے حضرت علی (ع) بن ابیطالب تے ان دے فرزنداں [ع]دی امامت دی حقانیت بیان دی اے۔ اس دے علااوہ ان دی تے وی بہت سی تالیفات نيں جن دا ذکر ترجمہ دی کتاباں تے کتاب شناسی وچ کیتا گیا اے۔ [22]

[1] عاملى، شیخ حر، أمل الآمل، ج 2، ص 81، بغداد، مکتبة الأندلس، 1385ق؛ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج 8، ص 77، قم، مؤسسہ امام صادق(ع)، 1418ق؛ زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج 2، ص 227، بیروت، دار العلم للملایین، طبع پانزدهم، 2002م۔ [2]۔ ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی، لسان المیزان، محقق، أبو غدة، عبد الفتاح، ج 3، ص 215، دار البشائر الإسلامیة، طبع اول، 2002م؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 8، ص 81. [3]۔ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 8، ص 77 – 78. [4]۔ ایضاً ص 79. [5]۔ امین عاملى، سید محسن، أعیان الشیعة، ج 5، ص 396، بیروت، دار التعارف، 1403ق۔ [6]۔ لسان المیزان، ج 3، ص 215. [7]۔ حسینی تفرشى، سید مصطفى، نقد الرجال، ج 2، ص 70، قم، مؤسسہ آل البیت(ع)، طبع اول، 1418ق۔ [8]۔ خوانساری، محمد باقر بن زین العابدین، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج 2، ص 270 – 271، قم، اسماعیلیان، بی‌ندا۔ [9]۔ محدّث نوری، میرزا حسین، خاتمة المستدرک، ج 2، ص 403، قم، مؤسسہ آل البیت(ع)، طبع اول، 1417ق۔ [10]۔ اعیان الشیعة، ج 5، ص 396. [11]۔ ایضاً، ص 401 – 402؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 8، ص 77 – 78. [12]۔ عیان الشیعة، ج 5، ص 402؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 8، ص 79. [13]۔ ملاحظہ ھو: اقبال آشتیانى، عباس، تاریخ مغول، ص 507 – 508، تهران، امیر کبیر، طبع هشتم، 1384ش؛ صفا، ذبیح اللہ، تاریخ ادبیات در ایران، ج 3، بخش1، ص 224، تهران، انتشارات فردن، طبع هشتم، 1378ش۔ [14]۔ ملاحظہ ھو: مستوفی قزوینی، حمد اللہ بن ابی بکر بن احمد، تاریخ گزیدہ، تحقیق، نوایی، عبد الحسین، ص 606 – 611، تهران، امیر کبیر، طبع سوم، 1364ش؛ اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، تاریخ منتظم ناصرى، ج 2، ص 609، تهران، دنیاى کتاب، طبع اول، 1367ش۔ [15]۔ ابن کثیر دمشقی، إسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج 14، ص 144، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، طبع اول، 1408ق؛ تاریخ مغول، ص 316؛ راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، بحش 2، ج 8، ص 56، تهران، انتشارات نگاه، طبع دوم، 1382ش۔ [16] ملاحظہ ھو۔: أعیان الشیعة، ج 5، ص 399. [17]۔ تاریخ مغول، متن، ص 316؛ تاریخ ادبیات در ایران، ج 3، بخش 1، ص 211 – 212. [18]۔ أعیان الشیعة، ج 5، ص 401. [19]۔: «انواع حدیث و تقسیمات آن»، سؤال 28261. [20]۔ أعیان الشیعة، ج 5، ص 401. [21]۔ در فقہ مقارن (مقایسه‌اى) یا فقہ تطبیقى، بہ جمع آورى آرا و مبانى عالمان مذهب یا مذاهب مختلف اسلامى، بہ منظور سنجش، ارزش‌گذارى و گزینش نظر برتر، پرداختہ می‌شود۔ [22] ملاحظہ ھو۔: أعیان الشیعة، ج 5، ص 403 – 407.

حوالے