میر داماد
| کوائف | |
|---|---|
| مکمل نام | میر برہان الدین محمد باقر بن محمد حسینی استر آبادی |
| لقب/کنیت | میر داماد، معلم ثالث |
| تاریخ ولادت | 970 ھ |
| تاریخ وفات | 1041ھ |
| مدفن | نجف |
| نامور اقرباء | محقق کرکی |
| علمی معلومات | |
| اساتذہ | حسین بن عبد الصمد حارثی |
| شاگرد | ملا صدرا • سید احمد عاملی • سلطان العلماء |
| تالیفات | القبسات • تقویم الایمان • الرواشح السماویہ |
| خدمات | |
میر محمد باقر بن محمد حسینی استر آبادی (متوفی 1041 ھ)، میر داماد دے ناں توں مشہور، صفویہ دور حکومت دے شیعہ فلسفی سن ۔ آپ شیخ بہائی دے معاصر تے حکمت متعالیہ دے روح رواں ملا صدرا دے استاد سن ۔
میر داماد معلم ثالث دے ناں توں وی جانے جاندے سن ۔ آپ انہاں مسلمان فلاسفہ وچ شمار کيتے جاندے نيں جو ملیا صدرا دے حکمت متعالیہ دی شکل گیری وچ مؤثر سن ۔ آپ اک جامع صفات علماء وچ شمار کيتے جاندے سن تے کہیا جاندا اے کہ آپ اپنے زمانے وچ بہت سارے علوم من جملہ فلسفہ، کلام، فزکس، ریاضیات، فقہ تے اصول وچ مہارت رکھدے سن ۔
میر داماد دے قلمی آثار دی تعداد 100 توں وی زیادہ دسیاں جاندیاں نيں جنہاں وچ قبست فلسفہ وچ آپ دی سب توں اہم تصنیف قرار دتی جاندی اے۔ آپ دی فلسفیانہ روش وچ عقل و عرفان دونے دا امتزاج نظر آندا اے۔ اصالت ماہیت تے "حدوث دہری" فلسفے وچ آپ دے دو مشہور نظریات وچوں نيں۔ آپ عربی تے فارسی وچ شعر و شاعری وی کيتا کردے سن تے آپ دا تخلص اِشراق سی۔
سوانح حیات
سودھوبرہان الدین میر محمد باقر میر داماد سنہ 969[۱]یا 970ھ[۲] نوں متولد ہوئے۔ آپ دے والد شمس الدین محمد حسینی استر آبادی محقق کَرَکی دے داماد سن ايسے بنا اُتے آپ داماد دے ناں توں مشہور ہوئے۔ ايسے بنا اُتے محمد باقر وی میر داماد دے ناں توں معروف ہوئے۔[۳] استاد البشر[۴] تے معلم ثالث[۵] آپ دے دوسرے القاب وچوں نيں۔
میر داماد سالاں سال مشہد وچ علوم عقلی تے نقلی دی تحصیل وچ مشغول رہے۔ اس دے بعد کچھ مدت دے لئی قزوین تے کاشان وچ زندگی گزارنے دے بعد آخری کار اصفہان وچ قیام پذیر ہوئے۔[۶] آپ شیخ بہایی دے معاصر سن تے کہیا جاندا اے کہ شاہ عباس صفوی دے ایتھے آپ خاص مقام دے حامل سن ۔[۷]
میر داماد نے اپنی عمر دے آخری سالاں وچ شاہ صفی صفوی دے نال عتبات عالیات دی زیارت دے لئی عراق دا سفر کیا[۸] تے آقا بزرگ تہرانی دے مطابق آپ نے سنہ 1041 ھ نوں کربلا تے نجف دے درمیان وفات پائی تے نجف وچ مدفون ہوئے۔[۹] کتاب ریحانۃ الادب وچ اس دے علاوہ 1040 تے 1042 ھ دی تریخ وی آپ دی موت تریخ دے طور اُتے ذکر کيتی گئی اے۔[۱۰]
علمی مقام و منزلت
سودھوجاپانی اسلام شناس تے محقق قرآن ایزوتسو میر داماد نوں سب توں وڈا مسلمان فلسفی قرار دیندے نيں۔ انہاں دے مطابق میر داماد اک جامع صفات عالم سن تے تمام رائج اسلامی علوم جداں فلسفہ، کلام، فزکس، ریاضیات، فقہ، اصول فقہ، حدیث تے تفسیر اُتے مکمل تسلط رکھدے سن ۔[۱۱] ايسے طرح اوہ لکھدے نيں کہ میر داماد دا معلم ثالث (ارسطو معلم اول تے فارابی معلم ثانی دے بعد میر داماد نوں معلم ثالث کہیا جاندا اے ) دے لقب توں معروف ہونا انہاں دی علمی مقام و منزلت دی طرف اشارہ اے۔[۱۲]
شہید مطہری وی میر داماد نوں فلسفی، فقیہ، ریاضی دان، ادیب، رجالی تے اک جامع صفات شخصیت دے طور اُتے توصیف کردے نيں۔[۱۳] اعیان الشیعہ دے مطابق میر داماد مغربی علوم اُتے وی مسلط سن ۔[۱۴]
ایزوتسو اس گل دے معتقد نيں کہ میر داماد دا فلسفہ مل اصدرا دی (حکمت متعالیہ) تے اصفہان دے فلسفی مکاتب توں متأثر تھا؛ اس طرح کہ میر داماد دے فلسفے نوں سمجھے بغیر مذکورہ فلسفی مکاتب نوں سمجھنا ناممکن اے۔[۱۵]
میر داماد شاعر وی سن، فارسی تے عربی بولی وچ شاعری کردے سن تے اور شاعری وچ انہاں دا تخلص اِشراق سی۔[۱۶]
میر داماد دی فلسفی روش
سودھوایزوتسو دے مطابق میر داماد جتھے عقلی براہین اُتے اعتماد رکھدے سن اوتھے عرفانی شہود دے وی قائل سن ۔ میر داماد عقلی روش وچ مکتب مشاء دے پیروکار سن تے عرفان وچ آپ سہروردی توں متأثر سن ۔ ايسے بنا اُتے آپ دے فلسفے وچ حکمت مشاء تے حکمت اشراق دے درمیان پیوند تے سازگاری برقرار ہُندی اے۔[۱۷]
میر داماد اصالت وجود تے اصالت ماہیت دے مسئلے وچ سہروردی دی پیروی وچ اصالت ماہیت دے قائل سن ۔[۱۸] فلسفہ وچ آپ دا سب توں مشہور نظریہ "حدوث دَہری" اے۔[۱۹] ابن سینا تے انہاں دے بعد آنے والے فلاسفہ اس گل دے قائل سن کہ عالم عقول وی خداوند عالم دی طرح قدیم یعنی ازلی نيں تے عالم عقول تے خدا دے درمیان واحد فرق ایہ اے کہ خدا واجب الوجود اے تے عالم عقول ممکن الوجود؛[۲۰] لیکن میر داماد، عالم عقول نوں قدیم نئيں بلکہ حادث سمجھدے سن ۔[۲۱] میر داماد دے مطابق عالم عقول دا حدوث، نہ حدوث زمانی اے تے نہ عالم عقول ذہنی امور نيں جداں کہ ابن سینا وغیرہ تصور کردے نيں؛ بلکہ عالم عقول واقعی تے نفْس الامری امور نيں تے "دہر" دے مرتبہ وجود وچ واقع نيں۔[۲۲]
تحریر وچ پیچیدگی
سودھومیر داماد دی علمی تے نثری تحریراں پیچیدہ تے دیر فہم نيں۔ انہاں نے بہت زیادہ پیچیدہ کلمات تے نامانوس تعبیراں استعمال کیتی نيں، عربی تے فارسی اصطلاحات نوں باہم مخلوط کرنے دے نال نال چہ بسا عام تحریری قواعد و ضوابط دی وی رعایت نئيں کيتی نيں۔ ايسے طرح بعض اوقات جدید لغات نوں وی وضع کيتے نيں۔[۲۳]
مذکورہ وجوہات دی بنا اُتے اکثر عوام الناس انہاں دیاں تحریراں نوں صحیح سمجھنے توں قاصر نيں۔ انہاں نے اپنے تے اُتے تنقید کرنے والےآں وچوں اک دے جواب وچ کہیا اے کہ: "اس حد تک شعور رکھنا چاہیدا کہ میری گلاں نوں سمجھنا ہنر اے نہ ایہ کہ میرے توں جدال کرے تے اس دا ناں بحث و مباحثہ رکھیا جائے۔"[۲۴]
ہانری کُربَن دے مطابق میر داماد دی تحریری روش انہاں دے فلسفے دی کمزوری یا سادہ ادبیات نوں استعمال کرنے وچ انہاں دی ناتوانی دی دلیل نئيں بلکہ انہاں نے ایہ کم فلسفہ دے مخالفین دے گزند توں محفوظ رہنے دے لئی عمدا انجام دتا اے۔[۲۵] میر داماد دے تحریراں وچ موجود پیچیدگیاں دے بارے وچ بعض داستاناں وی نقل ہوئیاں نيں۔[۲۶]
استاداں
سودھوآقا بزرگ تہرانی دے مطابق میر داماد نے علوم نقلی وچ اپنے ماماں عبد العالی کَرکَی (محقق کَرکَی دے بیٹے) تے حسین بن عبد الصمد حارثی (شیخ بہایی دے والد) توں کسب فیض کرنے دے نال نال انہاں دونے توں اجازہ روایت لیا اے۔[۲۷] ابو الحسن عاملی تے عبد على بن محمود خادم جاپلقى اس سلسلے وچ انہاں دے ہور استاداں وچوں نيں۔[۲۸]
شہید مطہری لکھدے نيں کہ علوم عقلی وچ میر داماد دے استاداں نامعلوم نيں۔[۲۹] انہاں دے بقول صرف کتاب "تریخ عالم آرای عباسی" وچ فخر الدین استر ابادی سماکی نوں آپ دا استاد جانا گیا اے۔ محدث قمی نے وی انہاں نوں میر داماد دا استاد قرار دتا اے ؛ اس دے باوجود بعض نے اس وچ وی تردید ظاہر کیتی نيں۔[۳۰]
شاگر
سودھو
شہید مطہری دے مطابق میر داماد دے بعض شاگر درج ذیل نيں:
- ملا صدرا، حکمت متعالیہ دے بانی
- سلطان العلماء معروف بہ خلیفۃ السلطان
- شمس الدین گیلانی معروف بہ ملیا شمسا
- سید احمد عاملی (میر داماد دے داماد و خالہ زاد)
- قطب الدین اِشکوری (محبوب القلوب دے مصنف)
- سید امیر فضل اللہ استر آبادی۔[۳۱]
آثار
سودھومیر داماد دے قلمی آثار دی تعداد 100 توں وی زیادہ شمار کيتیاں جاندیاں نيں۔[۳۲] انہاں آثار وچ انہاں دیاں کتاباں، رسالے، شرحاں تے حاشے شامل نيں۔[۳۳] کتاب ریحانۃ الادب وچ انہاں دی 48 کتاباں دا ناں لیا گیا اے۔[۳۴] کتاب قبست نوں میر داماد دا فلسفی شاہکار تصور کيتا جاندا اے۔[۳۵]
حوالے
سودھو- ↑ اوجبی، میر داماد، ۱۳۸۹ش، ص۱٧۲؛ بہ نقل از نخبۃ المقال، ص۹۸۔
- ↑ آقا بزرگ تہرانی، طبقات اعلام الشیعہ، اسماعیلیان، ج۵، ص٦٧۔
- ↑ آقا بزرگ تہرانی، طبقات اعلام الشیعہ، اسماعیلیان، ج۵، ص٦٧۔
- ↑ آقا بزرگ تہرانی، طبقات اعلام الشیعہ، اسماعیلیان، ج۵، ص٦٧۔
- ↑ سبزواری، شرح المنظومہ، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م، ج۲، ص۲۸۸۔
- ↑ میر داماد، القبست، ۱۳٦٧ش، مقدمہ محقق، ص۱۱۔
- ↑ امین، اعیان الشیعہ، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م، ج۹، ص۱۸۹۔
- ↑ قمی، الفائدے الرضویہ، ۱۳۸٧ش، ج۲، ص٦٧٧۔
- ↑ آقا بزرگ تہرانی، طبقات اعلام الشیعہ، ج۵، اسماعیلیان، ص٦۸۔
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ۱۳٦۹ش، ج٦، ص٦۱-٦۲۔
- ↑ میر داماد، القبست، ۱۳٦٧ش، مقدمہ ایزوتسو، ص۱۱۴-۱۱۵۔
- ↑ میر داماد، القبست، ۱۳٦٧ش، مقدمہ ایزوتسو، ص۱۱۴۔
- ↑ مطہری، مجموعہ آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۵۰۹۔
- ↑ امین، اعیان الشیعہ، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م، ج۹، ص۱۸۹۔
- ↑ میر داماد، القبست، ۱۳٦٧ش، مقدمہ ایزوتسو، ص۱۱۵۔
- ↑ امین، اعیان الشیعہ، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م، ج۹، ص۱۸۹۔
- ↑ میر داماد، القبست، ۱۳٦٧ش، مقدمہ ایزوتسو، ص۱۱۵-۱۱٦۔
- ↑ میر داماد، القبست، ۱۳٦٧ش، مقدمہ ایزوتسو، ص۱۲۴-۱۲۵۔
- ↑ میر داماد، القبست، ۱۳٦٧ش، مقدمہ فضل الرحمن، ص۱۲۸۔
- ↑ میر داماد، القبست، ۱۳٦٧ش، مقدمہ فضل الرحمن، ص۱۳۲۔
- ↑ میر داماد، القبست، ۱۳٦٧ش، مقدمہ فضل الرحمن، ص۱۲۸۔
- ↑ میر داماد، القبست، ۱۳٦٧ش، مقدمہ فضل الرحمن، ص۱۳۳-۱۳۴۔
- ↑ میر داماد، جذوات و مواقیت، ۱۳۸۰ش، مقدمہ علی اوجبی، صفحہ سی و سہ توں سی و چہار۔
- ↑ میر داماد، جذوات و مواقیت، ۱۳۸۰ش، مقدمہ علی اوجبی، صفحہ سی و چہار۔
- ↑ میر داماد، جذوات و مواقیت، ۱۳۸۰ش، مقدمہ علی اوجبی، صفحہ سی و شش۔
- ↑ ملاحظہ کرن: میر داماد، جذوات و مواقیت، ۱۳۸۰ش، مقدمہ علی اوجبی، صفحہ سی و چہار توں سی و شش۔
- ↑ آقا بزرگ تہرانی، طبقات اعلام الشیعہ، اسماعیلیان، ج۵، ص٦٧۔
- ↑ آقا بزرگ تہرانی، طبقات اعلام الشیعہ، اسماعیلیان، ج۵، ص٦۸۔
- ↑ مطہری، مجموعہ آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۵۰۹۔
- ↑ مطہری، مجموعہ آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۵۹۰-۵۱۰۔
- ↑ مطہری، مجموعہ آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۵۱۲-۵۱۳۔
- ↑ نورانی، مصنفات میر داماد، ۱۳۸۱، مقدمہ مہدی محقق، ج۱، صفحہ بیست و شش۔
- ↑ اوجبی، میر داماد، ۱۳۸۹ش، ص۱٧۲۔
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ۱۳٦۹ش، ج٦، ص٦۰-٦۱۔
- ↑ میر داماد، القبست، ۱۳٦٧ش، مقدمہ ایزوتسو، ص۱۱۴-۱۱۵۔
مآخذ
سودھو- افندی اصفہانی، میرزا عبداللہ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق سید احمد حسینی، قم، خیام، ۱۴۰۱ھ۔
- آقا بزرگ تہرانی، محمد محسن، طبقات اعلام الشیعہ، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم۔
- امین، محسن، اعیان الشیعۃ، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳ء۔
- اوجبی، علی، میر داماد، تہران، مرکز پژوہش کتابخانہ، موزہ و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش۔
- قمی، عباس، الفائدے الرضویہ فی احوال علماء المذہب الجعفریہ، تحقیق ناصر باقری بیدہندی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸٧ش۔
- محقق سبزواری، شرح المنظومہ، تصحیح حسن حسن زادہ آملی، تہران، نشر ناب، چاپ اول، ۱۳٦۹ش۔
- مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانۃ الادب فی تراجم المعروفین بالکنیہ او اللقب، تہران، کتاب فروشی خیام، چاپ سوم، ۱۳٦۹ش۔
- مطہری، مرتضی، مجموعہ آثار، تہران، صدرا، ۱۳٧٧ش۔
- میر داماد، میر محمد باقر، جذوات و مواقیت، تصحیح و تحقیق علی اوجبی، تہران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۸۰ش۔
- میر داماد، میر محمد باقر، القبست، بہاہتمام دکتر مہدى محقق، دکتر سید على موسوى بہبہانى، پروفسور ایزوتسو و دکتر ابراہيم دیباجی، تہران، دانشگاہ تہران، چاپ دوم، ۱۳٦٧ش۔
- نورانی، عبد اللہ، مصنفات میر داماد؛ مشتمل بر دہ عنوان از کتابہا و رسالہہا و اجازہنامہہا و نامہہا، تہران، انجمن آثار و مفاخر فرہنگی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش۔