آقا بزرگ تہرانی

آقا بزرگ تہرانی
جم	7 اپریل 1876   تہران ،  قاجار خاندان
وفات	20 فروری 1970 (94 سال)  نجف
شہریت	ایران عراق
عملی زندگی
پیشہ	کتابیات ساز
باب اسلام

آیت اللہ العظمیٰ آقا بزرگ تہرانی یا محمد محسن بن علی تہرانی منزوی (پیدائش: 7 اپریل 1876ء— وفات: 20 فروری 1970ء) نجف دے حوزہ علمیہ نال تعلق رکھنے والے شیعی مرجع سن۔ آیت اللہ العظمیٰ سید علی حسینی سیستانی تے آیت اللہ العظمیٰ محمد حسین نجفی اُنہاں دے شاگرداں وچوں نیں۔ اُنہاں دی وجہ شہرت اُنہاں دیاں لکھتاں طبقات اعلام الشیعہ تے الذریعۃ الی تصانیف الشیعۃ نیں۔

آقا بزرگ تہرانی

فائل:آقا بزرگ تهرانی.jpg
کوائف
مکمل نام	محمد محسن بن‌ علی تہرانی منزوی
تاریخ ولادت	11 ربیع الاول 1293 ھ ق
آبائی شہر	تہران
تاریخ وفات	13 ذی الحجہ 1379 ھ ق
علمی معلومات
اساتذہ	آخوند ملیا محمد کاظم خراسانی، سید احمد حائری تہرانی ....
شاگرد	الذریعۃ، توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتہاد،.....
اجازہ روایت از	میرزا حسین نوری ،شیخ ‌عبد الوہاب شافعی، شیخ ‌محمد علی ازہری ‌مالکی (رئیس مدرسین مسجدالحرام) …
اجازہ روایت	حاج آقا حسین بروجردی، شیخ ‌عبد الحسین امینی ،...
خدمات

فائل:خانواده آقا بزرگ تهرانی.jpeg

آقا بزرگ تہرانی اپنے بیٹےآں دے ہمراہ

محمد محسن بن‌ علی منزوی تہرانی (1293–1389 ھ)، آقا بزرگ تہرانی دے نام تو‏ں معروف شیعہ عالم دین، فقیہ تے ماہر کتاب‌ شناس سن ۔ انہاں نے بوہت سارے آثار چھڈے مگر انہاں وچ الذریعۃ الی تصانیف الشیعۃ شیعہ کتب و آثار دے تعارف دا نہایت ضخیم ذخیرہ و طبقات اعلام الشیعہ چوتھ‏ی صدی ہجری تو‏ں لیکر چودہویں صدی ہجری دے شیعہ علماء دے احوال تے آثار دا دائرۃ المعارف، سب تو‏ں زیادہ اہمیت دے حامل نيں۔

زندگی‌ نامہ

آقا بزرگ تہرانی 11 ربیع الاول 1293 ھ وچ ایران دے شہر تہران وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد تے داد اسی شہر دے علمائے دین وچو‏ں سن ۔ پردادا حاج‌ محسن تاجر سن جنہاں نے منوچہر خان معتمد الدولہ گرجی دی معاونت تو‏ں ایران وچ سب تو‏ں پہلا چاپ خانے دی سنگ بنیاد رکھی۔ آپ نے دو شادیاں کيتیاں جنہاں تاں ۵ بیٹے تے ۴ بیٹیاں پیدا ہوئیاں۔ علی نقی منزوی تے احمد منزوی انہاں بیٹےآں وچو‏ں نيں جنہاں نے الذریعہ دی تالیف وچ باپ دی مدد کيتی۔

تعلیمی سفر

ابتدائی تعلیمات دا آغاز مدرسہ دانگی پھر مدرسہ پامنار تے مدرسہ فخریہ (مروی) وچ اسنو‏ں جاری رکھیا۔ عرب ادبیات شیخ‌ محمد حسین خراسانی تے شیخ ‌محمد باقر معزالدولہ، منطق مرزا محمد تقی، علم اصول سید عبد الکریم مدرسی، سید محمد تقی گرکانی تے شیخ‌ علی ‌نور ایلکائی دے پاس پڑھیا۔ ریاضی دا کچھ حصہ مرزا ابراہیم زنجانی دے پاس پڑھیا۔ اسی طرح تاریخ ادبیات تے رجال حدیث دا علم حاصل کیتا۔ 10 جمادی الثانی 1315 ھ وچ ہور تعلیم دے حصول دی لئے نجف گئے تے ۱۳۲۹ ھ تک اوتھ‏ے رہے۔ ایتھ‏ے حاج ‌میرزا حسین نوری، شیخ‌ محمد طہ نجف، سید مرتضی کشمیری، حاج‌ مرزا حسین میرزا خلیل، آخوند ملیا محمّد کاظم خراسانی، سید احمد حائری تہرانی، مرزا محمد علی چہاردہی، سید محمد کاظم یزدی تے شیخ الشریعہ اصفہانی دے دروس وچ شرکت کيتی۔

سوانح

بزرگ تہرانی 11 ربیع الاول 1293ھ مطابق 7 اپریل 1876ء نوں تہران وچ پیدا ہوئے۔ اُنہاں دے والد تے داد اِسے شہر دے علمائے دین وچوں سن ۔ پردادا حاج محسن تاجر سن جنہاں نے منوچہر خان معتمد الدولہ گرجی دی معاونت نال ایران وچ سب توں پہلے چھاپہ خانے دا سنگ بنیاد رکھیا۔ آپ نے دو شادیاں کیتیاں جنہاں توں 5 بیٹے تے 4 بیٹیاں پیدا ہوئیاں۔علی نقی منزوی تے احمد منزوی انہاں پتراں وچ توں نیں جنہاں نے الذریعہ دی تالیف وچ باپ دی مدد کیتی۔

تحصیل علم

ابتدائی تعلیم دا آغاز مدرسہ دانگی توں ہویا، فیر مدرسہ پامنار تے مدرسہ فخریہ (مروی) توں علم حاصل کیتا۔ عربی ادبیات شیخ محمد حسین خراسانی تے شیخ محمدباقر معزالدولہ ، منطق مرزا محمد تقی، علم اصول سیدعبدالکریم مدرسی، سیدمحمد تقی گرکانی تے شیخ علی نور ایلکائی دے کول پڑھیا۔ ریاضی دا کچھ حصہ مرزا ابراہیم زنجانی دے کول پڑھیا۔ اِسے طرح تریخ ادبیات تے رجال حدیث دا علم حاصل کیتا ۔ 10 جمادی الثانی 1315ھ مطابق 6 نومبر 1897ء نوں مزید تعلیم دے حصول دی لئی نجف گئے تے اوتھے 1329ھ مطابق 1911ء تک اوتھے رہے۔ ایتھے حاج مرزا حسین نوری طبرسی، شیخ محمدطہٰ نجف، سید مرتضی کشمیری، حاج مرزاحسین میرزا خلیل، آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی، سید احمد حائری تہرانی، مرزا محمدعلی چہاردہی، سید محمد کاظم یزدی تے شیخ الشریعہ اصفہانی دے دروس وچ شرکت کیتی ۔

تدوین کتاب الذریعہ

طویل عرصے تو‏ں شیعہ مصنفین دے آثار دی فہرست دی ضرورت شدت تو‏ں محسوس ہو رہی سی۔ دوسرے مسلما‏ن مذاہب نے اپنے مصنفین دے آثار دی فہرستاں مرتب کردے رہے لیکن شیعہ آثار بے توجہی دا شکار ہو رہے سن ۔ انہی سالاں وچ عیسائی ادیب جرجی زیدان نے اپنی کتاب تاریخ آداب‌ اللغه‌ العربیه وچ اسلامی معاشرے تے فرہنگ دی تشکیل وچ تشیع دے کردار نو‏‏ں معمولی شمار کیتا۔ ایہ گل شیعہ فقہاء اُتے گران گزری تے چند علما اکٹھے ہوئے،انہاں وچو‏ں تن علماء نے شیعہ آثار دی معرفی تے اس مؤرخ دے اعتراض دے جواب دینے دا ارادہ کیتا۔ علوم اسلامی وچ شیعاں دا کردار سید حسن صدر دے حوالے ہويا پس انہاں نے کتاب تأسیس‌ الشیعہ ‌الکرام لفنون ‌الاسلام اسی غرض تو‏ں لکھی۔ شیخ ‌محمد حسین کاشف‌ الغطاء نے جرجی زیدان دی کتاب وچ موجود غلطیاں تے لغزشاں دے بیان وچ المراجعات‌ الریحانیہ نو‏‏ں لکھنا شروع کیتا تے آقا بزرگ تہرانی نے تألیف‌ الذریعہ دا عہدہ اپنے ذمہ لیا جس دا مکمل نام الذریعہ الی تصانیف الشیعہ اے۔

وہ ۱۳۲۹ ق وچ کاظمین گئے تے اوتھ‏ے الذریعہ دی تدوین دی خاطر تحقیق و جستجو شروع کيتی۔ کچھ مدت بعد سامرا گئے اوتھ‏ے اس کم نو‏‏ں جاری رکھنے دے نال نال مرزا محمد تقی شیرازی دے درس خارج وچ شرکت کيتی۔ ۱۳۳۵ ق وچ دوبارہ کاظمین واپس آ گئے دو سال ایتھ‏ے رہنے دے بعد مرتبہ پھر سامرا چلے گئے۔ ۱۳۵۴ ق وچ نجف واپس لوٹ آئے تے ایتھ‏ے اس کتاب دی چھپائی دے لئی مطبعه‌ السعاده دے نام تو‏ں چاپخانے دا سنگ بنیاد رکھیا لیکن عراقی حکومت اس کم وچ رکاوٹاں ڈالتی رہی یہان تک کہ شیخ‌ نے الذریعہ دی پہلی جلد مطبعہ ‌الغری تو‏ں چھپوائی لیکن حکومت عراق اس کتاب دے منتشر وچ وی رکاوٹ بنی ایتھ‏ے تک کہ ایہ کتاب چھ مہینے دی تاخیر تو‏ں منتشر ہوئی۔

آقا بزرگ تہرانی نے اس دائرۃ المعارف دی تدوین دے لئی بہت لمبے سفر کيتے۔ جنہاں وچ عراق، ایران، شام، فلسطین، مصر، حجاز ہور ہور تے بوہت سارے عمومی کتابخاناں تے انہی ممالک دے خصوصی کتابخاناں دے دورے کيتے۔ ذا‏تی طور اُتے انہاں ۶۲ کتب خاناں نو‏‏ں دیکھیا ہور انہاں دے علاوہ ہور بوہت سارے کتب خاناں دی فہرستاں دا مطالعہ کیتا۔

وفات

فائل:Grave of Agha Bozorg Tehrani.jpg

آقا بزرگ تہرانی دی آخری آرام گاہ۔ (نجف)

طویل علالت دے بعد 94 سال دی عمر وچ 13 ذوالحجہ 1389ھ مطابق 20 فروری 1970ء نوں نجف وچ فوت ہوئے۔ اپنی وصیت دے مطابق اپنے کتب خانہ وچ مدفون ہوئے کہ جسنوں علما تے طلبہ دے عمومی استفادے دے لئی وقف کیتا سی۔

اوہ طویل مدت تک بیمار رہ کر 13 ذی الحجہ 1389 ھ وچ نجف وچ فوت ہوئے تے اپنی وصیت دے مطابق اپنے ہی کتابخانے وچ دفن ہوئے کہ جسنو‏ں علما تے طلاب دے عمومی استفادے دے لئی وقف کیتا سی

اجازۂ روایت

آقا بزرگ تہرانی دے پاس مختلف مذاہب دے محدثین دے روایت نقل کرنے دے اجازت نامے موجود سن ،مثلا:

• میرزا حسین نوری
• سید محمد علی شاه ‌عبد العظیمی
• شیخ‌ علی خاقانی
• شیخ ‌محمد صالح آل طعان بحرانی
• شیخ‌ موسی کرمان شاہی
• سید ابوتراب خوانساری
• شیخ علی کاشف الغطاء
• سید حسن صدر
• شیخ ‌محمد علی ازہری ‌مالکی (رئیس مدرسین مسجدالحرام)
• شیخ ‌عبد الوہاب شافعی (امام جماعت مسجدالحرام)
• شیخ ‌ابراہیم ‌بن ‌احمدالاحمدی (از فقهائے مدینہ)
• شیخ ‌عبد القادر طرابلسی (مدرس حرم شریف)
• شیخ ‌عبد الرحمن علیش حنفی (مدرس‌ الازہر)

جن افراد دے پاس بزرگ تہرانی تو‏ں روایت نقل کرنے دے اجازت نامے موجود نيں:

• حاج‌ آقا حسین بروجردی
• سید عبدالحسین شرف الدین عاملی
• شیخ ‌عبد الحسین امینی
• سید عبد الہادی شیرازی
• شیخ‌ محمد رضا آل یاسین
• شیخ‌ محمد حسن مظفر
• سید ہبۃ ‌الدین شہرستانی
• میرزا محمد علی اردوباری
• سید محمد حسین طباطبائی
• سید محمد صادق بحر العلوم
• سید شہاب الدین مرعشی نجفی

آثار

الذریعۃ الی تصانیف الشیعۃ تے طبقات‌ اعلام‌ الشیعه بزرگ تہرانی دے اہ‏م ترین آثار وچو‏ں نيں۔انہاں وچو‏ں الذریعہ ضخامت دے اعتبار تو‏ں ۲۶ جلداں نو‏‏ں شامل اے تے اوہدی نواں جلد 4 جلداں اُتے مشتمل اے۔ ایہ کتاب ۱۳۵۷-۱۳۹۷ق/۱۹۳۸-۱۹۷۷ ع وچ نجف تے بیروت تو‏ں چھپ چک‏ی اے۔

ہور انہاں دے علاوہ ہور آثار درج ذیل نيں:

1. نوابغ‌ الرواه ‌فی ‌رابعه ‌امات، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱ ع
2. الثقاه و العیون فی سادس القرون، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲ ع
3. الضیاء اللامع فی عباقره ‌القرن ‌التاسع، دانشگاه تہران، ۱۳۶۲ش
4. احیاء الداثر فی مآثر اهل‌ القرن ‌العاشر، دانشگاه تہران
5. روضه النضره فی تراجم علماء المائه ‌الحادیه‌ عشره
6. الکواکب‌ المنتشره فی ‌القرن ‌الثانی بعد العشره (خطی)
7. الکرام ‌البرره فی‌ القرن‌ الثالث بعد العشره، نجف، ۱۳۷۳-۱۳۷۷ق/۱۹۵۴-۱۹۵۸ ع
8. نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، نجف، ۱۳۷۳ق
9. مصفی المقال فی مصنفی علم‌ الرجال، تہران، ۱۳۳۷ش
10. المشیخه، نجف، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸ ع
11. هدیه الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳ ع
12. النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)
13. توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتہاد، قم، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱ ع
14. تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)
15. ذیل المشیخه، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۷ ع
16. ضیاء المفازات فی طریق مشایخ ‌الاجازات، (خطی)
17. اجازات الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶ ع، (اسی طرح مقدمہ تفسیر‌التبیان چاپ ہويا اے: بیروت، دار احیاء التراث‌ العربی)
18. مستدرک کشف‌ الظنون: یا ذیل کشف‌ الظنون، تہران، مکتبہ الاسلامیہ و جعفری تبریزی ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷ ع

لائبریری

فائل:مقبره آقا بزرگ تهرانی.jpg

آقا بزرگ تہرانی دی قبر

بزرگ تہرانی اک وسیع کتابخانے دے مالک سن ۔ اس وچ مختلف علوم دی ۵۰۰۰ جلد تو‏ں زیادہ کتاباں سن جنہاں وچ تاریخ، عمرانیات، عمومی فہرستاں، خصوصی فہرستاں مختلف دائرة المعارف و … شامل نيں۔ انہاں دی ساری زندگی وچ طلاب تے اہل مطالعہ تحریر و تحقیق وچ اس کتابخانے تو‏ں فائدہ اٹھاندے راے۔ عمر دے آخری سالاں وچ ضعیفی تے کہولت دے باوجود لائیبریری وچ آنے والےآں دی راہنمائی تے مدد کردے رہندے۔ اس لائبریری دی تاسیس ۱۳۵۴ ھ نو‏‏ں عمل وچ آئی سی۔ اس بزرگ عالم دین نے اسنو‏ں محفوظ تے پراکندگی تو‏ں بچانے دی خاطر ۱۳۷۵ ھ وچ اسنو‏ں وقف کر دتا۔ پھر ۱۳۸۰ ھ وچ اپنے وقف نامے وچ تجدید نظر کردے ہوئے اپنے ہتھ تو‏ں لکھیا کہ جے اس کتابخانے دے متولیاں تے متصدیاں دے لئی اسکی حفاظت نہ رہے تو اس کتابخانے نو‏‏ں کتابخانۂ امیرالمؤمنین وچ منتقل کر دتیاں

تالیفات تے تصانیف

• ہور پڑھو: طبقات اعلام الشیعہ، الذریعۃ الی تصانیف الشیعۃ

حوالے

منابع

• تہرانی، آقا بزرگ، تاریخ حصر الاجتہاد، قم، مطبعہ الخیام، ۱۴۰۱ق، ص ۵۵-۶۶؛
• تہرانی، آقا بزرگ، الذریعہ ۱/مقدمہ، ۱۲۹، ۳۰۸، ۲/۷۰، ۴۲۸، ۳/۷۱، ۴/۲۱۶، ۳۸۳، ۵/۸، ۷/۳۴، ۸/۸۶، ۸۷، ۱۰//۲۶، ۲۷، ۵۱، ۱۱/۳۰۴، ۱۳/۳۱، ۱۵/۱۲۷، ۱۲۸، ۱۳۰، ۱۴۶، ۲۰۲، ۱۸/۱۸، ۲۶۹، ۲۰/۸۲، ۱۵۱، ۲۱/۵۰۴، ۱۳۰، ۲۴/۱، ۱۱۵، ۲۷۱، ۲۷۸، ۳۱۵، ۲۵/۱۲۳، ۲۰۷، ۲۷۴.
• تہرانی، آقا بزرگ، طبقات اعلام‌الشیعہ، (القرن‌الرابع)، بیروت، دار الکتاب‌العربی، ۱۹۷۱ ع، مقدمہ؛ حکیمی، #محمد رضا، شیخ‌ آقا بزرگ، تہرانی، تہران، دفتر نشر فرہنگ اسلامی ص ۳-۲۸.
• خلیلی، جعفر، موسوعہ ‌العتبات ‌المقدسہ، بغداد، دار التعارف، ۱۹۶۵ ع ۲/۲۶۱-۲۶۲.
• زیدان، جرجی، تاریخ آداب ‌اللغۃ العربیہ، قاہره، دارالہلال، ۱۹۵۷ ع، ۲/۳۸۴.
• عبد الرحیم، محمد علی، شیخ ‌الباحثین ‌آغا بزرگ‌ الطهرانی، نجف، ۱۳۹۰ق.
• مشار، خان بابا، فہرست چاپی عربی ص ۵۸، ۳۴۴، ۳۹۲، ۶۰۵، ۸۵۷.
• منزوی، علی نقی، «الذریعہ و آقا بزرگ تہرانی» ، آینده، س ۶، شمـ ۳-۴، ۷-۸ (خرداد ـ تیر، مہر ـ آبان، ۱۳۵۹ش) ص ۲۴۷-۲۵۳، ۵۸۸-۵۹۶.

ہور ویکھو

• مرجع
• حوزہ علمیہ
• طبقات اعلام الشیعہ
• محمد حسین نجفی
• سید علی حسینی سیستانی

حوالے

باہرلے جوڑ

• مآخذ مقالہ: دائرة المعارف بزرگ اسلامی