الذریعۃ الی تصانیف الشیعۃ (کتاب)

الذریعۃ الی تصانیف الشیعۃ

موضوع	کتابشناسی
ناشر	دار الاضواء بیروت(لبنان)
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|الذریعۃ الی تصانیف الشیعۃ (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

الذَریعَة الی تَصانیف الشیعة (ترجمہ: تالیفات شیعہ دی شناخت دا دستاویز) الذریعہ دے نام تو‏ں مشہور، شیعہ مؤلفین دی تالیفات دی شناخت دے سلسلہ وچ موجود اہ‏م ترین کتاب اے۔ اس معروف کتاب دے مؤلف آقا بزرگ تہرانی نيں، ایہ عربی بولی وچ اے تے اس دا شمار شیعہ کتاب شناسی دے سلسلہ وچ بزرگ ترین دائرۃ المعارف (انسائکلو پیڈیا) وچ ہوندا اے۔ ایہ ۲۵ جلداں اُتے مشتمل اے تے حروف تہجی دی ترتیب دے مطابق تدوین کيتی گئی اے۔ اس دے مجموعی صٖفحات دی تعداد ۱۱۲۳۹ اے تے اس وچ شیعہ علماء دی مختلف موضوعات اُتے مشتمل ۵۳۵۱۰ کتاباں (تصنیف، تالیف تے ترجمہ) دا تعارف پیش کیتا گیا اے۔

آقا بزرگ تہرانی نے اس مجموعہ دی جمع آوری دے سلسلہ وچ شیعاں دی اولین فہرست نگاری دے منابع جداں فہرست شیخ طوسی، فہرست نجاشی و فہرست العلماء تو‏ں استفادہ کیتا اے۔ انہاں نے انہاں منابع دے علاوہ مختلف کتب خانےآں دی فہرست تو‏ں وی استفادہ کیتا اے تے بعض اوقات مطبوعہ و خطی منابع تو‏ں جس دا انہاں نے خود مشاہدہ و مطالعہ کیتا سی تے اسی طرح تو‏ں انہاں چیزاں دی طرف جو انہاں نے مورد اعتبار اشخاص تو‏ں سنی سن، استناد کیتا اے۔

قم تے نجف تو‏ں اوہدی طباعت تے نشر و اشاعت وچ چالیس سال تو‏ں زیادہ عرصہ لگیا تے اوہدی کچھ جلداں مؤلف دے انتقال دے بعد طبع ہوئی۔ اس مجموعہ دی نشر و اشاعت دے بعد اس وچ اک جلد دا اضافہ کیتا گیا جسنو‏ں اس کتاب دے پہلے مستدرک دے طور اُتے پیش کیتا جا سکدا اے۔ اس جلد وچ بعض اوہ آثار جو الذریعہ وچ نئيں نيں، انہاں نو‏‏ں تدوین کیتا گیا اے۔

الذریعہ، کتاب شناسی دے انسائکلو پیڈیا تے دائرۃ المعارف تو‏ں ودھ کر اے تے آقا بزرگ نے اس وچ میراث مکتوب شیعہ دی جمع آوری دے علاوہ اس کتاب وچ تحقیقی مقالات وی تحریر کيتے نيں۔

مؤلف کتاب

اصلی مقالہ: آقا بزرگ تہرانی

محمد محسن بن علی معروف بہ آقا بزرگ (1293۔1389 ق/ 1876۔1970 ع) شیعہ امامیہ فقیہ، کتاب شناس و ماہر کتابیات نيں۔ انہاں دی کتاباں وچو‏ں متعدد تالیفات اسيں تک پہچی نيں انہاں وچ بزرگ دائرۃ المعارف الذریعہ سب تو‏ں اہ‏م کتاب الذریعہ اے جس وچ شیعہ کتب تے آثار تے بزرگان شیعہ دے طبقات دا تعارف پیش کیتا گیا اے تے اس انسائکلو پیڈیا وچ چوتھ‏ی صدی ہجری تو‏ں لیکر چودہویں صدی ہجری تک دے علماء و رجال شیعہ دی سوانح حیات، انہاں دے آثار دا ذکر کیتا گیا اے۔

طویل بیماری دے بعد نجف وچ انہاں دی وفات ہوئی تے انہاں دی وصیت دے مطابق انہاں نو‏ں انہاں دے تکب خانہ وچ جسنو‏ں انہاں نے علماء و طلاب دے استفادہ دے لئے وقف کر دتا سی، دفن کیتا گیا۔

تالیف دا مقصد

آقا بزرگ دے وڈے بیٹے علی نقی منزوی دے مطابق جس وقت جرجی زیدان نے تاریخ آداب اللغۃ العربیۃ نامی کتاب وچ لکھیا کہ اسلام دی ابتدائی صدیاں وچ شیعاں دے درمیان نامدار فقہاء وچو‏ں کوئی قابل ذکر شخصیت نظر نئيں آندی اے تو اس وقت تن حضرات سید حسن صدر، محمد حسین کاشف الغطاء تے آقا بزرگ تہرانی نے فیصلہ کیتا کہ اس دا شایان شان جواب دتا جائے۔

اسی طرح تو‏ں مؤلف نے کتاب الذریعہ دی اولین طبع دے مقدمہ وچ ذکر کیتا اے کہ چند چیزاں نے انہاں نو‏ں اس کتاب دی تالیف کيتی طرف کھینچا اے: انہاں وچ شیعہ علماء دی تالیفات تو‏ں انہاں دی دیرینہ انسیت، اس گل دی طرف توجہ کہ انہاں وچ فقط بعض کتاباں مشہور تے متداول سن تے زیادہ تر فراموشی تے نابودی دی نذر ہو چک‏ی سن، مسلماناں دی متاخر مھم ترین کتاب شناسی (کشف الظنون، تالیف حاجی خلیفہ) وچ موجود نواقص تے اغلاط نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے، خاص طور اُتے علمائے شیعہ دی تالیفات دے سلسلہ وچ، بعض بزرگان جداں سید حسن صدر دی درخواست تے تشویق کرنا، شامل نيں۔

کتاب دی نام گزاری

آقا بزرگ تہرانی اپنی کتاب دے سلسلہ وچ تحریر کردے نيں: اجزاء کتاب دی ترتیب دے مکمل ہونے دے بعد ميں نے اسنو‏ں سید حسن صدر نو‏‏ں دکھایا۔ انہاں نے اس کتاب دی تعریف و تحسین دے ضمن وچ اس دا نام الذریعہ الی معرفۃ مصنفات الشیعہ رکھیا۔

شیخ میرزا محمد تہرانی عسکری (1281۔1371 ق) نے اس دا نام کشف الحجاب عن تصانیف الاصحاب رکھیا اے۔ آقا بزرگ اس بارے وچ کہندے نيں: ميں نے حسن اتفاق دے طور اُتے اس کتاب نو‏‏ں اوہدی تدوین و تالیف کيتی ابتدائی تاریخ تو‏ں حساب کیتا تو ایہ نام اس دے تاریخی نام دے طور اُتے سامنے آیا۔

مطالب تے ہیئت

الذریعہ، شیعہ (امامیہ و غیر امامیہ) تالیفات دے سلسلہ وچ اک عظیم کتاب شناسی دا منبع اے۔ اسی طرح تو‏ں انہاں بعض کتاباں دے لئے وی جو شیعاں دے بارے وچ اہل سنت مؤلفین دی تصنیفات نيں۔ جس وچ ۵۵۰۰۰ ہزار تو‏ں ودھ تالیفات، تصنیفات تے مختلف موضوعات دی فارسی، عربی، ترکی، اردو تے گجراندی وچ کيتے گئے ترجمے اُتے مشتمل کتاباں شامل نيں۔

اس کتاب دی ترتیب حروف تہجی دے اعتبار تو‏ں کيتی گئی اے تے اس وچ پہلی صدی ہجری تو‏ں چودہویں صدی ہجری (۱۳۷۰) تک دی جمع آوری کيتی گئی اے۔ اس کتاب دی جلداں خطی نسخے وچ ۶ جلداں اُتے مشتمل نيں، جدو‏ں کہ اوہدی طبع تے شائع شدہ جلداں ۳۰ نيں۔ جس وچو‏ں آخر دی ۵ جلداں مستدرکات الذریعہ دے طور اُتے شمار ہوندی نيں۔

مہم ترین مطالب

الذریعہ مجموعی طور اُتے ۱۱۲۳۹ صفحات اُتے مشتمل اے تے اس وچ تالیفات شیعہ وچو‏ں ۵۳۵۱۰ کتاباں دا تعارف تے انہاں دے سلسلہ وچ تحقیق پیش کيتی گئی اے۔ اس دے مجلدات دے بعض مہم ترین مطالب دا خلاصہ ایتھ‏ے اُتے ذکر کیتا جا رہیا اے:

• پہلی جلد وچ مؤلف، محمد علی اردوبادی تے شیخ محمد حسین کاشف الغطاء دے تن مقدماں دے علاوہ سید حسن صدر دی تقریظ وی شامل اے۔ اس جلد وچ شیعہ علماء دے اجازات وچو‏ں ۸۰۰ اجازاں دا ذکر کیتا گیا اے جنہاں وچاں سب تو‏ں اہ‏م استاد تے علماء شیعہ دے طبقات دی کڑیاں دا نقشہ اے۔
• دوسری جلد وچ شیعاں دے چار سو گانہ اصول پیش کيتے گئے نيں۔
• چوتھ‏ی جلد وچ ایران وچ تقویم نویسی (جنتری) دی تاریخ تے تفسیری دی کتاباں دی فہرست ذکر ہوئی اے۔
• پنجويں جلد وچ شیعہ علم کلام دی بہت سی کتب جو جواب یا جوابات دے عنوان تو‏ں لکھی گئی نيں، نو‏‏ں شامل کیتا گیا اے۔
• چھیويں جلد وچ کتب حدیثی دے ۷۶۳ عناوین دا ذکر ہويا اے جنہاں دا شمار شیعہ حقوق دے اصلی منابع وچ ہوندا اے۔ چھیويں، ستويں تے اٹھويں جلداں دے آخر وچ مؤلف کتاب دے مورد استفادہ کتب خانےآں وچو‏ں بعض دی فہرست دتی گئی اے۔
• ستويں جلد وچ خمسہ و خطبہ دے بعض بخش تاریخی حیثیت رکھدے نيں۔
• اٹھويں جلد دے مفید حصےآں وچو‏ں اک حصہ نو‏‏ں دائرۃ المعارف نویسی (انسائکلو پیڈیا نویسی) دی تاریخ تے دوسرے حصہ نو‏‏ں داستان پردازی دی تاریخ تے ہور اک بخش دعا نویسی تے ڈائری نویسی دی طرف وی اشارہ کیتا جا سکدا اے۔
• نویں جلد شعر تے شعراء شیعہ تو‏ں مخصوص اے تے اوہدی ترتیب شعراء دے تخلص دے پہلے لفط دے مطابق اے۔ اس وچ ۸۵۰۰ شیعہ شعراء دا ذکر کیتا گیا اے تے شعراء دی نسبت و انساب دے تحت انہاں دی فہرست تنظیم کيتی گئی اے۔ اس فہرست وچ انہاں دے شہراں، کاماں تے خاندان دے اعتبار تو‏ں دستہ بندی کيتی گئی اے۔ اک دوسری فہرست وچ شعراء دے تمام آثار نو‏‏ں حروف تہجی دی ترتیب دے لحاظ تو‏ں جمع کیتا گیا اے۔ قابل ذکر اے کہ نویں جلد وچ اصطلاحات تے رموز نو‏‏ں کشف کرنے والا جدول پہلے ایڈیشن وچ شائع نئيں ہويا سی لیکن دوسرے ایڈیشن وچ اسنو‏ں شائع کیتا گیا اے حالانکہ اسنو‏ں بیروت تو‏ں طبع ہونے والے تیسرے ایڈیشن وچ پھر حذف کر دتا گیا اے۔
• اوہدی دسویں جلد وچ شیعہ علم کلام دی تالیفات نو‏‏ں رد تے جواب دے عنوان تو‏ں تے بہت سی رجال دی کتب دا تذکرہ کیتا گیا اے۔
• گیارہویں جلد وچ بوہت سارے بے نام کتابچےآں دا ذکر رسالہ دے عنوان تو‏ں کیتا گیا اے۔
• شیعہ علم نجوم دی تاریخ نو‏‏ں زیج دے عنوان تے ساقی نامہ نو‏‏ں شیعہ صفویہ دور وچ ترقی پسند ادبیات دی تاریخ دے عنوان تو‏ں بارہویں جلد دے مفید بخش دے طور اُتے ذکر نقل کیتا گیا اے۔
• تیرہویں جلد وچ کچھ غلطیاں پیش آئیاں نيں تے اس دے فقط نجف تو‏ں شائع شدہ ۱۰۰ نسخے مکمل نيں۔
• مصحح نے پندرہویں جلد دے آخر وچ اس جلد وچ ذکر ہونے والے مؤلفین دے اسماء دی فہرست دا اضافہ کیتا اے۔
• سولہویں جلد مؤلف دے بیٹے احمد منزوی دی تصحیح دے نال شائع ہوئی اے۔ مصحح نے اس جلد وچ ذکر ہونے والے مؤلفین دے نام دی فہرست دا اس وچ اضافہ کیتا اے۔
• انیسویں جلد وچ مثنوی دے عنوان تو‏ں تقریبا ۱۱۵۰ مثنوی دا ذکر ہويا اے۔
• ویہويں جلد دے شروع وچ ۱۲ صفحاں وچ آقا بزرگ تہرانی دی سوانح عمری دا خلاصہ پیش کیتا گیا اے۔
• چوویہويں جلد وچ نجوم دے عنوان وچ اس علم دی تاریخ تے مسلماناں دے لئے عربی بولی وچ اس دے ترجمہ دے سلسلہ وچ پیشگام ایرانیاں دا ذکر ہويا اے تے نوادر دے عنوان وچ صدر اسلام دی ابتدائی تن صدیاں وچ تالیف ہونے والے چھوٹے کتابچےآں دا ذکر کیتا گیا اے جو 400 اصل دے نام تو‏ں معروف نيں جنہاں دا تذکرہ اس کتاب دی دوسری جلد وچ وی آیا اے۔
• پچیسویں جلد دے آخر وچ اس کتاب دی 25 جلداں دی اشاعت دی تاریخ، اس جلد وچ ذکر ہونے والی کتاباں دے مؤلفین دے اسماء دی فہرست تے اوہدی 25 جلداں وچ ذکر ہونے والے اغلاط تے اس وچ ذکر ہونے والے مفید حوالےآں دا تذکرہ کیتا گیا اے جو 143 سفحات اُتے مشتمل اے۔
• چھویہويں جلد نو‏‏ں اس کتاب دے اولین مستدرک دے عنوان تو‏ں ذکر کیتا جا سکدا اے۔ اس جلد وچ مؤلف کتاب دے مستدرکات نو‏‏ں سید احمد حسینی دے قلم تو‏ں استان قدس رضوی دے ادارہ نشر و اشاعت نے 1405 ق وچ طبع کیتا اے۔

الذریعہ دی اشاعت دا ماجرا

آقا بزرگ تہرانی 1354 ق تک سامرا وچ مقیم سن تے اسی زمانہ وچ انہاں نے اسنو‏ں اشاعت دے لئے مکمل کیتا تے طباعت دا ارادہ کیتا سی کہ سامرا والےآں دا شیعہ و ایرانی مخالف تعصب اُتے مبنی واقعہ پیش آیا تے شیخ ہادی تہرانی دے قتل تو‏ں مؤلف نو‏‏ں ایہ اندازہ ہويا کہ اوہ ایتھ‏ے اس کتاب دی اشاعت نئيں کر سکدے نيں۔ لہذا انہاں نے اپنی رہائش نو‏‏ں سامرا تو‏ں نجف منتقل کر لیا۔

آقا بزرگ نے نجف وچ اسنو‏ں اپنے تاجر عمو حاج حبیب اللہ محسنی دی مالی مدد تو‏ں مطبعۃ السادۃ دے نام تو‏ں اک چاپ خانہ قائم کیتا تا کہ اوہ اپنی کتاباں کیتا اشاعت کر سکیاں لیکن عراق دی شاہی حکومت نے اس بہانے تو‏ں کہ اوہ ایرانی نيں، کتاب دی اشاعت اُتے پابندی عائد کيتی۔ ایتھ‏ے تک کہ بیحد مشقت دے بعد انہاں دے چاپ خانہ نو‏‏ں اک عراقی دے زیر نظر قرار دتا گیا تے پھر شاہی حکومت نے اک دوسرے بہانے تو‏ں چاپ خانہ نو‏‏ں بند کر دتا۔

آقا برزگ نے مجبور ہو ک‏ے چاپ خانہ نو‏‏ں فروخت کر دتا تا کہ اوہ اپنی کتاباں نو‏‏ں کسی دوسرے چاپ خانے تو‏ں چھپوا سکيتیاں ۔ پہلی جلد طبع ہونے دے بعد عراق دی شاہی حکومت دے وزارت ثقافت نے چھ ماہ تک اوہدی نشر اُتے پابندی عائد دی تے انہاں دا سب تو‏ں وڈا بہانہ ایہ سی کہ اس دے مؤلف دا نام فارسی اے۔

عراق وچ موجود ڈھیراں مشکلات دے پیش نظر الذریعہ دی اشاعت دا کم ناگزیر ہو ک‏ے انہاں دے بیٹے علی نقی منزوی دی مدد تو‏ں تہران منتقل کرنا پیتا۔ اس دے بعد تو‏ں الذریعہ دی اکثر جلداں تہران دے چاپ خانے تو‏ں تے بعض انہاں دے شاگرداں تے بیٹےآں دے اہتمام دے سبب نجف تو‏ں طبع ہوئیاں تے حالے ویہويں جلد دی اشاعت نئيں ہوئی سی کہ آقا بزرگ دی رحلت ہو جاندی اے۔ اوہدی مجموعی جلداں دی طبع تے اشاعت وچ چالیس سال دا وقت لگیا۔ اوہدی تمام جلداں دی پہلی طباعت دے بعد ایرانی و لبنانی ناشرین نے اسنو‏ں بارہیا طبع و شائع کیتا۔

الذریعہ دے مستدرکات

عبد العزیز طباطبایی نے آقا بزرگ دے انتقال دے بعد الذریعہ دے لئے اک مستدرک مرتب کیتا تے اس وچ انہاں نے اوہدی غلطیاں دا ذکر کیتا۔ اسی طرح تو‏ں انہاں نے انہاں عناوین دا اس وچ اضافہ کیتا جنہاں تاں مؤلف نے غفلت دی سی۔ البتہ بعض دوسرے افراد جداں عبد الحسین حایری و محمد علی روضاندی اصفہانی نے الذریعہ دے حاشیہ اُتے مستدرک تحریر کيتیاں مگر اوہ طبع نئيں ہو سکياں ۔

محمد طباطبایی بہبہانی نے عبد الحسین حایری دے کاماں تو‏ں آشنائی حاصل کرنے دے بعد جو انہاں نے الذریعہ وچ عدم موجود عناوین دے ضبط تے توضیح دے سلسلہ وچ کیتا سی، جدو‏ں وی انہاں نو‏ں تالیفات شیعہ دے سلسلہ وچ کوئی جدید عنوان حاصل ہوندا اوہ اسنو‏ں اس دے حاشیہ اُتے مختصر وضاحت دے نال لکھ لیندے ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے عناوین دی تعداد عبد الحسین حایری دے عناوین دے نال مل کر ۵۰۰ تک پہچ گئی۔ ایہ عناوین اسلامی پارلیامینٹ دے کتب خانہ دے رئیس شہاب الدین محمد علی احمدی ابہری دی حمایت تے تشویق تو‏ں الشریعہ الی استدراک الذریعہ دے عنوان دے نال شائع ہوئی۔

کتاب اُتے تنقید

الذریعہ اپنی اہمیت دے باوجود کہ ایہ کتاب ایسے زمانہ وچ تالیف کيتی گئی جدو‏ں کتاب تحریر کرنا تے منابع تک دسترسی حاصل کرنا آسانی تو‏ں ممکن نئيں سی، بعض کتب دی اطلاعات دے ثبت دے سلسلہ وچ اس وچ کمی و کاستی پائی جاندی اے۔ جنہاں وچ کتاب دے نام وچ اختصار یا تغییر کرنا، مؤلفین دے سویںحی احوال دا دقیق نہ ہونا۔ تے کتاب دے موضوع دا بیان نہ کرنا شامل نيں۔ بعض موارد وچ کتاباں دے سلسلہ وچ حق مطلب ادا نئيں ہو سکا اے۔ انہاں وچو‏ں بعض خامیاں مؤلف دی طرف تو‏ں سن؛ البتہ بعض محققین دا ماننا اے کہ انہاں وچو‏ں بعض خامیاں دی بازگشت انہاں دے بیٹے دی طرف ہوندی نيں جنہاں دے ہتھ وچ الذریعہ دی طباعت دی ذمہ داری سی۔

الذریعہ دے منابع

آقا بزرگ تہرانی نے کتاب الذریعہ دی تالیف وچ اس زمانہ وچ دسترس وچ موجود تمام فہرست نامی شیعہ کتب تو‏ں استفادہ کیتا، جنہاں وچوں بعض درج ذیل نيں:

۱۔ فہرست شیخ طوسی

۲۔ فہرست ابو العباس نجاشی

۳۔ فہرست العلماء مؤلف ابن شہر آشوب مازندرانی سروی

۴۔ امل الآمل مؤلف شیخ حر عاملی

۵۔ خاتمہ مستدرک الوسائل مؤلف شیخ میرزا حسین نوری

انہاں نے فہرست نامی انہاں منابع دے علاوہ مخلتف کتب خانےآں تے مطبوعہ و غیر مطبوعہ کتب دے مطالعہ تے مشاہدہ تو‏ں اس وچ استفادہ کیتا اے تے بعض اوقات انہاں نے جو کچھ معتبر افراد تو‏ں سماع کیتا سی انہاں تو‏ں استناد کیتا اے۔

بہر کیف مؤلف نے جنہاں منابع تو‏ں اس وچ استفادہ کیتا اے انہاں وچ شخصی و عمومی کتب خانے، کتب رجال دی چھان بین، تاریخ و سیر دی کتب، کتب خانےآں دی فہرست تے اہل فضل و دانش دی دست نویس فہرستاں شامل نيں۔

تفاسیر، حاشیے تے نوٹس

• تبویب الذریعہ الی تصانیف الشیعہ؛ احمد دیباجی اصفہانی، تہران، مکتبہ الاسلامیہ، ۱۳۵۲ ش۔ اس کتاب نو‏‏ں مؤلف دے نوادگانہاں وچو‏ں اک نے تحریر کیتا اے۔ انہاں نے اس وچ موجود کتب دی موضوعی تقسیم بندی دی اے تے انہاں نو‏ں اخلاقیات، ادبیات، ادعیہ، اصول دین و ۔۔۔ جداں موضوعات وچ تقسیم کیتا اے۔

• فہرس اعلام الذریعہ الی تصانیف الشیعہ: اس کتاب نو‏‏ں انہاں دے بیٹے علی نقی منزوی دے زیر نظر انہاں دے بعض بیٹےآں، اعزا تے شاگرداں نے تالیف کیتا اے، ۳ج، تہران، دانشگاه تہران، موسسہ­ انتشارات و چاپ ۱۳۷۷ ش.

• معجم المؤلفی الشیعہ؛ علی فاضل قائینی نجفی، تہران، من منشورات مطبعہ وزارة الارشاد الاسلامی، الطبعہ الاولی، ۱۴۰۵ ق

• الشریعہ الی استدراک الذریعہ؛ سید محمد طباطبایی بہبہانی (منصور)، الجزء الاول، تہران، کتابخانہ، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. الطبعہ الاولی، ۱۳۸۳ ش/۱۴۲۵ق/۲۰۰۴ ع

الذریعہ دی تصحیح دا پلان

سن ۱۳۸۵ ش وچ موسسہ کتاب شناسی شیعہ نامی ادارہ حوزہ علمیہ قم وچ کتاب الذریعہ دے مقصد نو‏‏ں آگے بڑھانے دے لئے تاسیس کیتا گیا۔ اس ادارہ نے اس سلسلہ وچ دو مستقل کم دانش نامہ آزاد شیعہ (فارسی) تے تاریخ التراث الشیعی (عربی) دے نام تو‏ں شروع کیتا اے تے اس دے علاوہ اس نے کتاب الذریعہ دی تصحیح و تکمیل دے سلسلہ دا آغاز کیتا اے۔ جس وچ الذریعہ دی مکمل نظر ثانی مؤلف دے دست نویس نسخہ دے مطابق، اس وچ مذکورہ کتب دے بارے وچ ہر طرح دی جدید اطلاعات دا اضافہ کرنا تے انہاں تمام تالیفات دی تصحیح و تکمیل جو الذریعہ دے سلسلہ وچ تصنیف ہوئیاں نيں، شامل اے۔

حوالے

منابع

• تفضلی، آذر و مہین فضائلی جوان، فرہنگ بزرگ اسلام و ایران از قرن اول تا چہاردہم ہجری، مشہد، بنیاد پژوہش‌ های اسلامی، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۲ ش
• حاج سید جوادی، احمد صدر و دیگران، دایره المعارف تشیع، ج۸، تہران، نشر شہید سعید محبی، چاپ اول، ۱۳۷۹ ش
• حسینی جلالی، محمد حسین، فہرست تراث اہل بیت علیهم السلام، برگردان و تحقیق و نگارش: س.م.م. مرکز چاپ و نشر بنیاد بعثت، تہران، چاپ اول، ۱۳۸۰ ش
• حسینی جلالی، زندگی و آثار شیخ آقا بزرگ تہرانی، برگردان سید محمد علی احمدی ابہری، تہران، کتاب خانہ، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۲ ش
• حکیمی، محمد رضا، شیخ آقا بزرگ تہرانی، تہران، دفتر نشر اسلامی، بی‌ تا
• روغنی، شہره، کتاب شناسی گزیده توصیفی تاریخ و تمدن ملل اسلامی، تہران، سازمان مطالعہ و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ہا (سمت)، چاپ اول، ۱۳۸۲ ش
• شعبانی، احمد، مرجع شناسی اسلامی، تہران، دبیرخانہ ہیأت امنای کتاب خانہ ہای عمومی کشور، چاپ دوم، ۱۳۸۲ ش
• طباطبایی البہبہانی، محمد (منصور)، الشریعہ الی استدراک الذریعہ، الجزء الاول، تہران، کتاب خانہ، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، الطبعه الاولی، ۱۳۸۳ش/۱۴۲۵ق/۲۰۰۴ ع
• صفری، علی اکبر، «دانشن امہ آثار شیعہ، تداوم حیات الذریعہ» در زندگی نامہ و خدمات علمی و فرہنگی مرحوم آیت الله شیخ آقا بزرگ تہرانی، تہران، انجمن آثار و مفاخر فرہنگی، ۱۳۸۷ ش
• طہرانی، آقا بزرگ: الذریعہ الی تصانیف الشیع، همہ مجلدات
• فکرت محمد آصف، مصنفات شیعہ؛ برگردان و تلخیص الذریعہ الی تصانیف الشیعہ تألیف شیخ آقا بزرگ تہرانی؛ ج۱، مشهد، بنیاد پژوہش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۲ ش
• محمد علی، عبد الرحیم، شیخ الباحثین أغا بزرگ الطہرانی حیاتہ و آثاره، الطبعہ الاولی، مطبعہ النعمان، النجف الاشرف، ۱۹۷۰ع/۱۳۹۰ ه‍. ق
• مختاری، رضا، ستیغ پژوهش در پژوہش ستیغ، در شیخ آقا بزرگ طہرانی، نامهہ ها، مقالات و آثاری از شیخ آقا بزرگ، و مباحث و مطالبی درباره وی، بہ کوشش علی اکبر صفری، قم، موسسہ کتابشناسی شیعہ، ۱۳۹۰ ش
• مدرس، محمد علی، ریحانہ الادب فی تراجم المعروفین بالکنیہ او اللقب یا کنی و القاب، ج۱، تبریز، چاپخانہ شفق، چاپ سوم، بی‌ تا
• مرسلوند، حسن، زندگی نامہ رجال و مشاہیر ایران، ج۲، تہران، الهام، ۱۳۶۹ ش
• مشار، خان بابا، فہرست کتاب‌ ہای چاپی عربی ایران؛ از آغاز چاپ تا کنون، سایر کشورہیا؛ بیشتر از سال ۱۳۴۰ ه‍. بہ بعد، تہران، بی‌ تا، ۱۳۴۴ ش
• منزوی، علی نقی، الذریعہ و آقا بزرگ تہرانی، آینده، سال ششم، شماره‌های ۳و۴ (خرداد و تیر)، ۱۳۵۹ ش
• منزوی، علی نقی، "الذریعہ و آقا بزرگ تہرانی"، آینده، سال ششم، شماره‌های ۷ و۸ (مہر و آبان)، ۱۳۵۹ ش
• منزوی، علی نقی، فہرس اعلام الذریعہ الی تصانیف الشیعہ/ الفہ جمع اولادالموُلف واصہاره و احفاده، ۳ج، تہران، دانشگاه تہران، موسسہ انتشارات و چاپ، ۱۳۷۷ ش
• موسوی، کاظم بجنوردی، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، تہران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۴ ش