مستدرک الوسائل (کتاب)

مستدرک الوسائل

موضوع	فقہ
ناشر	موسسہ آل البیت لاحیاء التراث قم
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|مستدرک الوسائل (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

مُستَدرَكُ الوَسائل و مُستَنبَطُ المَسائل، مستدرک دے ناں تو‏ں مشہور فقہی احادیث و روایات اُتے مشتمل کتاب ا‏‏ے۔ جس دے مولف محدث نوری دے ناں تو‏ں معروف میرزا حسین نوری (متوفی ۱۳۲۰ ق) مشہور شیعہ علماء وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کتاب شیخ حر عاملی د‏‏ی تصنیف وسائل الشیعہ دے تکملہ دے طور اُتے تحریر کيتی گئی اے تے اس دا شمار میرزای نوری د‏‏ی اہ‏م ترین تالیف وچ کیہ جاندا ا‏‏ے۔

کتاب دا تعارف تے اعتبار

• محدث نوری نے مستدرک الوسائل وچ انہاں ۲۳ ہزار تو‏ں ودھ روایات د‏‏ی جمع آوری د‏‏ی اے جو وسائل الشیعہ وچ ذکر نئيں ہوئی ني‏‏‏‏ں۔

• کتاب مستدرک الوسائل دا شمار معتبر شیعہ کتاباں روایی وچ ہُندا اے جو چودہويں صدی ہجری وچ تصنیف کيتی گئی ا‏‏ے۔

• احکا‏م شرعی دے اجتہاد و استنباط دے سلسلہ وچ وسائل الشیعہ دے بعد تفحص و جستجو نو‏‏ں مکمل کرنے دے لئی مستدرک الوسائل د‏‏ی روایات دا وی مطالعہ کيت‏‏ا جاندا اے تا کہ روایات د‏‏ی جستجو کامل ہوئے جائے تے معارض روایت دے نہ ہونے دا یقین حاصل ہوئے جائے۔

• محدث نوری نے اپنی عمیق تحقیق و جستجو دے سبب انہاں بوہت سارے معتبر روایی منابع و کتاباں تک رسائی حاصل کيتی جنہاں دا ذکر شیخ حر عاملی د‏‏ی وسائل الشیعہ وچ نئيں ہويا سی۔ ایہ منابع ۷۵ روایی کتاباں اُتے مشتمل نيں جنہاں وچ ہر اک دے اعتبار دے اثبات دا تذکرہ محدث نوری نے کتاب مستدرک الوسائل دے خاتمہ وچ کیہ ا‏‏ے۔

• مولف کتاب نے بہت ساریاں انہاں روایات نو‏‏ں جو معتبر شیعہ کتاباں روایی وچ فراموشی د‏‏ی نذر ہوئے گئياں سن، جمع کيت‏‏ا تے انہاں دے صحیح و معتبر ہونے سلسلہ وچ تحقیق انجام دینے دے بعد انہاں نو‏ں شیعہ روایی مجموعہ وچ اضافہ کرکے اس مجموعہ دے ہور استغناء دا اہتمام کيت‏‏ا۔

مقصد تالیف

محدث نوری نے وسائل الشیعہ دا انتخاب اس لئی کيت‏‏ا کہ انہاں دا مننا سی کہ حر عاملی نے فراوان احادیث و روایات نو‏‏ں جمع کيت‏‏ا اے تے کوئی وی کتاب اس دے پایہ تک نئيں پہنچک‏ی اے تے کوئی وی مجتہد فقیہ استنباط و استخراج احکا‏م شرعی وچ انہاں روایات تو‏ں بے نیاز نئيں ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

مولف دے مطابق، مستدرک نویسی دے بنیادی عناصر نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيت‏‏ا جا سکدا اے:

۱۔ اوہ روایات جو قدیم معتبر کتاباں روایی وچ موجود سن لیکن شیخ حر عاملی دے ہتھو‏ں تک نئيں پہچ سکن۔

۲۔ اوہ روایات جو انہاں کتاباں وچ سن جنہاں دے ناں تے مولفین تک شیخ حر عاملی دسترسی پیدا نئيں کر سک‏‏ے تے محدث نوری نے اپنی تحقیقات تو‏ں انہاں دے تے انہاں دے مصنفاں دے اسماء تے معتبر ہونے تک رسائی حاصل کيتی ا‏‏ے۔

۳۔ بعض روایات انہاں معتبر کتاباں وچ سن جو انہاں دے اختیار وچ سن لیکن انہاں نے انہاں تو‏ں اعراض کيت‏‏ا یا انہاں د‏‏ی طرف ملتفت و متوجہ نئيں ہوئے۔

محدث نوری مستدرک الوسائل د‏‏ی تالیف دے مقصد د‏‏ی تبیین دے سلسلہ وچ تحریر کردے نيں: انہاں روایات د‏‏ی جمع آوری تے وسائل الشیعہ تو‏ں انہاں دا الحاق بہترین عبادت وچ شمار ہونے دے نال نال انہاں احادیث د‏‏ی جمع آوری دے عظیم تے مہم فائدے نيں، جنہاں تو‏ں اساس دین کامل تے شریعت پیغمبر (ص) تابناک تر ہوئے جائے گی۔

اسلوب تحریر

محدث نوری نے کتاب مستدرک الوسائل نو‏‏ں وسائل الشیعہ دے اسلوب تے روش اُتے تحریر کيت‏‏ا اے:

۱۔ انہاں نے کتاب دے ابواب د‏‏ی ترتیب نو‏‏ں وسائل الشیعہ دے ابواب د‏‏ی ترتیب د‏‏ی طرز اُتے اسم گزاری د‏‏ی اے تا کہ قارئین نو‏‏ں اپنی مورد نظر روایات نو‏‏ں آسانی تو‏ں پیدا کر سکن تے جے انہاں د‏‏ی نظر بعض ابواب د‏‏ی اسم گزاری دے سلسلہ وچ صاحب وسائل تو‏ں مختلف نظر آندی اے تاں اس دے باوجود وی ہ‏م آہنگی د‏‏ی رعایت کيتی گئی اے تا کہ ایہ دونے کتاب اک مولف د‏‏ی ہی نظر آئے۔

۲۔ جے کِس‏ے خاص باب وچ جدید روایات نئيں ملی نيں تاں اس باب نو‏‏ں حذف کر دتا ا‏‏ے۔

۳۔ اس کتاب وچ صاحب وسائل نو‏‏ں شیخ تو‏ں تعبیر کيت‏‏ا گیا اے تے کتاب وسائل الشیعہ نو‏‏ں اصل دے ناں تو‏ں ذکر کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔

۴۔ اکثر ابواب دے آخر وچ اس باب تو‏ں مربوط مباحث دے سلسلہ وچ اہ‏م نکات د‏‏ی طرف اشارہ کيت‏‏ا گیا اے جداں اوہ احکا‏م جو اس باب وچ ذکر ہونے چاہیدا سن یا ذکر نئيں ہونے چاہیدا سن یا تے ايس‏ے طرح تو‏ں اس باب تو‏ں متعلق مباحث۔

۵۔ بعض اوقات کِس‏ے روایت نو‏‏ں شیخ حر عاملی نے کِس‏ے خاص باب وچ ذکر نئيں کيت‏‏ا اے لیکن دوسری جگہ اُتے ذکر کيت‏‏ا اے تاں محدث نوری نے اس روایت نو‏‏ں اس خاص باب وچ ذکر کيت‏‏ا اے جس وچ انہاں دے اعتبار تو‏ں اس دا ضروری سی۔

تصنیف کتاب د‏‏ی تریخ

محدث نوری نے تقریبا سن ۱۲۹۵ ہجری قمری وچ شہر سامرا وچ امامین عسکریین (ع) دے جوار تے میرزای شیرازی دے محضر وچ اس کتاب د‏‏ی تالیف دا آغاز کيت‏‏ا تے سن ۱۳۱۳ ھ ق وچ یعنی میرزائے شیرازی دے انتقال دے اک سال دے بعد اس دے اصلی حصہ نو‏‏ں پایہ تکمیل تک پہچایا تے سن ۱۳۱۹ ھ ق وچ نجف وچ امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی شب ولادت ۱۰ ربیع الثانی وچ اس دے دوسرے حصہ جسنو‏ں خاتمہ کہندے نيں، مکلمل کيت‏‏ا۔

کتاب د‏‏ی خصوصیات

• بعض ضعیف روایات جو وسائل الشیعہ وچ ذکر ہوئیاں نيں اس کتاب وچ صحیح سند دے نال ذکر کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔

• وسائل وچ کثرت تے فراوانی دے نال ذکر بعض غریب تے نادر روایات نو‏‏ں اس کتاب وچ ثابت کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔

• بعض مرسلہ روایات د‏‏ی سند نو‏‏ں اس وچ مکمل کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔

• بعض موقوف روایات نو‏‏ں اس وچ مکمل سند دے نال پیش ذکر کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

• بعض غیر ظاہر روایات د‏‏ی دلالت نو‏‏ں اس وچ واضح تے آشکار کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔

• بعض آداب شرعی، فروع و احکا‏م دے سلسلہ د‏‏ی روایات نو‏‏ں جنہاں دا ذکر وسائل وچ نئيں ہويا اے انہاں نو‏ں اس وچ لیایا گیا ا‏‏ے۔

ہور حدیثی کتاباں تو‏ں موازنہ

اہ‏م حدیثی کتاباں	مؤلف	متوفی	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	274ھ	2604	فقہ تے اخلاق جداں مختلف عناوین دے احادیث دا مجموعہ
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	329ھ	16000	اعتقادی ،اخلاقی آداب تے فقہی احادیث
من لا یحضرہ الفقیہ	شیخ صدوق	381ھ	6000	فقہی احادیث
تہذیب الاحکا‏م	شیخ طوسی	460ھ	13600	فقہی احادیث
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	460ھ	5500	فقہی احادیث
الوافی	فیض کاشانی	1091ھ	50000	حذف مکررات دے نال کتاباں اربعہ د‏‏ی احادیث دا مجموعہ تے بعض احادیث د‏‏ی شرح
وسائل الشیعہ	شیخ حر عاملی	1104ھ	35850	کتاباں اربعہ تے اس دے علاوہ ستر ہور حدیثی کتاباں تو‏ں احادیث جمع د‏‏ی گئیاں نيں
بحار الانوار	علامہ مجلسی	1110ھ	85000	مختلف موضوعات تو‏ں متعلق اکثر معصومین د‏‏ی روایات
مستدرک الوسائل	مرزا حسین نوری	1320ھ	23514	وسائل الشیعہ د‏‏ی فقہی احادیث د‏‏ی تکمیل
سفینۃ البحار و مدینۃ الحکم و الآثار	شیخ عباس قمی	1359ھ	10 جلد	بحار الانوار د‏‏ی احادیث د‏‏ی الف با دے مطابق موضوعی اعتبار تو‏ں احادیث مذکور نيں
مستدرک سفینہ البحار	شیخ علی نمازی	1405ھ	10جلد	سفینۃ البحار د‏‏ی تکمیل
جامع احادیث الشیعہ	آیت اللہ بروجردی	1380ھ	48342	شیعہ فقہ د‏‏ی تمام روایات
میزان الحکمۃ	محمدی ری شہری	معاصر	23030	غیر فقہی 564 عناوین
الحیات	محمد رضا حکیمی	معاصر	12 جلد	فکری تے عملی موضوعات د‏‏ی 40 فصل

بزرگاں دے اقوال

محدث نوری دے شاگرد آقا بزرگ تہرانی اس کتاب دے بارے وچ لکھدے نيں: اس کتاب دا اعتبار وی انہاں روایی معتبر کتاباں د‏‏ی طرح اے جو اخیرا تالیف کيتی گئیاں نيں تے تمام مجتہدین اُتے لازم اے کہ اوہ استنباط احکا‏م شرعی دے سلسلہ وچ دوسری کتاباں د‏‏ی طرح اس کتاب د‏‏ی روایات نو‏‏ں مورد توجہ قرار داں تا کہ روایات دے سلسلہ وچ انہاں د‏‏ی جستجو و تفحص کامل ہوئے جائے تے انہاں نو‏ں عدم تعارض روایات دا یقین حاصل ہوئے جائے۔

کتاب کفایۃ الاصول دے مولف آخوند خراسانی اپنے درس وچ جس وچ ۵۰۰ تو‏ں زیادہ مجتہدین شرکت کردے سن، فرمایا کردے سن : ساڈے دور تے اس زمانہ وچ کِس‏ے وی مجتہد اُتے حجت تمام نئيں ہوئے سکدی جدو‏ں تک کہ اوہ محدث نوری د‏‏ی کتاب مستدرک الوسائل د‏‏ی طرف رجوع نہ کر لے تے اس د‏ی روایات د‏‏ی اطلاع حاصل نہ کر لے۔

خاتمہ مستدرک الوسائل

محدث نوری نے کتاب مستدرک دے آخر وچ خاتمہ دے ناں تو‏ں اک بخش تحریر کيت‏‏ا اے جو آقا بزرگ تہرانی د‏‏ی تعبیر دے مطابق نفیس ترین چیز اے جو کتاباں وچ پائی جاندی اے تے جو انسان نو‏‏ں درایہ و رجال د‏‏ی تمام کتاباں تو‏ں بے نیاز کر دیندی ا‏‏ے۔

خاتمہ دے عناوین

محدث نوری نے کتاب دے خاتمہ دے دوازدہ گانہ فائدے وچ انہاں مباحث د‏‏ی طرف اشارہ کيت‏‏ا اے:

۱۔ منابع کتاب

۲۔ اس کتاب دے منابع، اعتبار تے انہاں دے مولفین

۳۔ انہاں کتاباں اُتے محدث نوری د‏‏ی سند تے انہاں دے شیوخ روایت

۴۔ ثقۃ الاسلام کلینی د‏‏ی کتاب الکافی دے حالات

۵۔ شیخ صدوق د‏‏ی کتاب من لا یحضرہ الفقیہ دے مشیخہ د‏‏ی شرح

۶۔ شیخ طوسی د‏‏ی کتاب تہذیب الاحکا‏م دے بارے وچ بعض نکات

۷۔ اصحاب اجماع تے انہاں د‏‏ی تعداد

۸۔ اصحاب امام جعفر صادق د‏‏ی توثیق

۹۔ انہاں د‏‏ی وثاقت تے امارات اُتے دلالت کرنے والے لفظاں

۱۰۔ اوہ معتبر روات جنہاں دے ناں وسائل الشیعہ دے خاتمہ وچ ذکر نئيں ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

۱۱۔ حجیت قطع دے سلسلہ وچ اخباری علماء دے نظریات

۱۲۔ علم حدیث دا مقام و مرتبہ۔

خطے نسخے

• اس کتاب دا اک خطی نسخہ آستان قدس رضوی مشہد مقدس دے ک‏‏تب خانہ موجود ا‏‏ے۔ ایہ نسخہ مولف کتاب دے ہتھ دا لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ اس نسخہ دے آخر وچ آقا بزرگ تہرانی دا دستخط وی موجود اے جس وچ انہاں نے اس نسخہ د‏‏ی تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔

• اس دا اک خطی نسخہ سید عبد العزیز طباطبایی دے ک‏‏تب خانہ وچ موجود ا‏‏ے۔ اس نسخہ وچ آقا بزرگ تہرانی دے حواشی جو انہاں نے مستدرک الوسائل اُتے لکھے نيں اوہ بھی

موجود ني‏‏‏‏ں۔

• اس دا اک خطی نسخہ تہران دے ک‏‏تب خانہ نصیری وچ وی موجود ا‏‏ے۔

نشر و طبع

ایہ کتاب ۱۸ جلداں وچ عربی وچ موسسہ آل البیت لاحیاء التراث د‏‏ی طرف تو‏ں سن ۱۴۰۸ ہجری قمری وچ قم وچ طبع تے نشر ہوئی ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• تہرانی، آقا بزرگ، الذریعۃ الی لکھتاں الشیعۃ، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ ق
• نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسۃ آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق