مستدرک الوسائل (کتاب)
| موضوع | فقہ |
|---|---|
| ناشر | موسسہ آل البیت لاحیاء التراث قم |
| متن | [[s:{{{Wikisource}}}|مستدرک الوسائل (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے |
مُستَدرَكُ الوَسائل و مُستَنبَطُ المَسائل، مستدرک دے ناں توں مشہور فقہی احادیث و روایات اُتے مشتمل کتاب اے۔ جس دے مولف محدث نوری دے ناں توں معروف میرزا حسین نوری (متوفی ۱۳۲۰ ق) مشہور شیعہ علماء وچوں نيں۔ ایہ کتاب شیخ حر عاملی دی تصنیف وسائل الشیعہ دے تکملہ دے طور اُتے تحریر کيتی گئی اے تے اس دا شمار میرزای نوری دی اہم ترین تالیف وچ کیہ جاندا اے۔
کتاب دا تعارف تے اعتبار
سودھو- محدث نوری نے مستدرک الوسائل وچ انہاں ۲۳ ہزار توں ودھ روایات دی جمع آوری دی اے جو وسائل الشیعہ وچ ذکر نئيں ہوئی نيں۔
- کتاب مستدرک الوسائل دا شمار معتبر شیعہ کتاباں روایی وچ ہُندا اے جو چودہويں صدی ہجری وچ تصنیف کيتی گئی اے۔
- احکام شرعی دے اجتہاد و استنباط دے سلسلہ وچ وسائل الشیعہ دے بعد تفحص و جستجو نوں مکمل کرنے دے لئی مستدرک الوسائل دی روایات دا وی مطالعہ کيتا جاندا اے تا کہ روایات دی جستجو کامل ہوئے جائے تے معارض روایت دے نہ ہونے دا یقین حاصل ہوئے جائے۔
- محدث نوری نے اپنی عمیق تحقیق و جستجو دے سبب انہاں بوہت سارے معتبر روایی منابع و کتاباں تک رسائی حاصل کيتی جنہاں دا ذکر شیخ حر عاملی دی وسائل الشیعہ وچ نئيں ہويا سی۔ ایہ منابع ۷۵ روایی کتاباں اُتے مشتمل نيں جنہاں وچ ہر اک دے اعتبار دے اثبات دا تذکرہ محدث نوری نے کتاب مستدرک الوسائل دے خاتمہ وچ کیہ اے۔
- مولف کتاب نے بہت ساریاں انہاں روایات نوں جو معتبر شیعہ کتاباں روایی وچ فراموشی دی نذر ہوئے گئياں سن، جمع کيتا تے انہاں دے صحیح و معتبر ہونے سلسلہ وچ تحقیق انجام دینے دے بعد انہاں نوں شیعہ روایی مجموعہ وچ اضافہ کرکے اس مجموعہ دے ہور استغناء دا اہتمام کيتا۔
مقصد تالیف
سودھومحدث نوری نے وسائل الشیعہ دا انتخاب اس لئی کيتا کہ انہاں دا مننا سی کہ حر عاملی نے فراوان احادیث و روایات نوں جمع کيتا اے تے کوئی وی کتاب اس دے پایہ تک نئيں پہنچکی اے تے کوئی وی مجتہد فقیہ استنباط و استخراج احکام شرعی وچ انہاں روایات توں بے نیاز نئيں ہوئے سکدا اے۔
مولف دے مطابق، مستدرک نویسی دے بنیادی عناصر نوں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے:
۱۔ اوہ روایات جو قدیم معتبر کتاباں روایی وچ موجود سن لیکن شیخ حر عاملی دے ہتھوں تک نئيں پہچ سکن۔
۲۔ اوہ روایات جو انہاں کتاباں وچ سن جنہاں دے ناں تے مولفین تک شیخ حر عاملی دسترسی پیدا نئيں کر سکے تے محدث نوری نے اپنی تحقیقات توں انہاں دے تے انہاں دے مصنفاں دے اسماء تے معتبر ہونے تک رسائی حاصل کيتی اے۔
۳۔ بعض روایات انہاں معتبر کتاباں وچ سن جو انہاں دے اختیار وچ سن لیکن انہاں نے انہاں توں اعراض کيتا یا انہاں دی طرف ملتفت و متوجہ نئيں ہوئے۔
محدث نوری مستدرک الوسائل دی تالیف دے مقصد دی تبیین دے سلسلہ وچ تحریر کردے نيں: انہاں روایات دی جمع آوری تے وسائل الشیعہ توں انہاں دا الحاق بہترین عبادت وچ شمار ہونے دے نال نال انہاں احادیث دی جمع آوری دے عظیم تے مہم فائدے نيں، جنہاں توں اساس دین کامل تے شریعت پیغمبر (ص) تابناک تر ہوئے جائے گی۔[۱]
اسلوب تحریر
سودھومحدث نوری نے کتاب مستدرک الوسائل نوں وسائل الشیعہ دے اسلوب تے روش اُتے تحریر کيتا اے:
۱۔ انہاں نے کتاب دے ابواب دی ترتیب نوں وسائل الشیعہ دے ابواب دی ترتیب دی طرز اُتے اسم گزاری دی اے تا کہ قارئین نوں اپنی مورد نظر روایات نوں آسانی توں پیدا کر سکن تے جے انہاں دی نظر بعض ابواب دی اسم گزاری دے سلسلہ وچ صاحب وسائل توں مختلف نظر آندی اے تاں اس دے باوجود وی ہم آہنگی دی رعایت کيتی گئی اے تا کہ ایہ دونے کتاب اک مولف دی ہی نظر آئے۔
۲۔ جے کِسے خاص باب وچ جدید روایات نئيں ملی نيں تاں اس باب نوں حذف کر دتا اے۔
۳۔ اس کتاب وچ صاحب وسائل نوں شیخ توں تعبیر کيتا گیا اے تے کتاب وسائل الشیعہ نوں اصل دے ناں توں ذکر کيتا گیا اے۔
۴۔ اکثر ابواب دے آخر وچ اس باب توں مربوط مباحث دے سلسلہ وچ اہم نکات دی طرف اشارہ کيتا گیا اے جداں اوہ احکام جو اس باب وچ ذکر ہونے چاہیدا سن یا ذکر نئيں ہونے چاہیدا سن یا تے ايسے طرح توں اس باب توں متعلق مباحث۔
۵۔ بعض اوقات کِسے روایت نوں شیخ حر عاملی نے کِسے خاص باب وچ ذکر نئيں کيتا اے لیکن دوسری جگہ اُتے ذکر کيتا اے تاں محدث نوری نے اس روایت نوں اس خاص باب وچ ذکر کيتا اے جس وچ انہاں دے اعتبار توں اس دا ضروری سی۔
تصنیف کتاب دی تریخ
سودھومحدث نوری نے تقریبا سن ۱۲۹۵ ہجری قمری وچ شہر سامرا وچ امامین عسکریین (ع) دے جوار تے میرزای شیرازی دے محضر وچ اس کتاب دی تالیف دا آغاز کيتا تے سن ۱۳۱۳ ھ ق وچ یعنی میرزائے شیرازی دے انتقال دے اک سال دے بعد اس دے اصلی حصہ نوں پایہ تکمیل تک پہچایا تے سن ۱۳۱۹ ھ ق وچ نجف وچ امام حسن عسکری علیہ السلام دی شب ولادت ۱۰ ربیع الثانی وچ اس دے دوسرے حصہ جسنوں خاتمہ کہندے نيں، مکلمل کيتا۔[۲]
کتاب دی خصوصیات
سودھو- بعض ضعیف روایات جو وسائل الشیعہ وچ ذکر ہوئیاں نيں اس کتاب وچ صحیح سند دے نال ذکر کيتی گئی نيں۔
- وسائل وچ کثرت تے فراوانی دے نال ذکر بعض غریب تے نادر روایات نوں اس کتاب وچ ثابت کيتا گیا اے۔
- بعض مرسلہ روایات دی سند نوں اس وچ مکمل کيتا گیا اے۔
- بعض موقوف روایات نوں اس وچ مکمل سند دے نال پیش ذکر کيتا اے۔
- بعض غیر ظاہر روایات دی دلالت نوں اس وچ واضح تے آشکار کيتا گیا اے۔
- بعض آداب شرعی، فروع و احکام دے سلسلہ دی روایات نوں جنہاں دا ذکر وسائل وچ نئيں ہويا اے انہاں نوں اس وچ لیایا گیا اے۔[۳]
ہور حدیثی کتاباں توں موازنہ
سودھو| اہم حدیثی کتاباں | مؤلف | متوفی | تعداد احادیث | توضیحات |
|---|---|---|---|---|
| المحاسن | احمد بن محمد برقی | 274ھ | 2604 | فقہ تے اخلاق جداں مختلف عناوین دے احادیث دا مجموعہ |
| کافی | محمد بن یعقوب کلینی | 329ھ | 16000 | اعتقادی ،اخلاقی آداب تے فقہی احادیث |
| من لا یحضرہ الفقیہ | شیخ صدوق | 381ھ | 6000 | فقہی احادیث |
| تہذیب الاحکام | شیخ طوسی | 460ھ | 13600 | فقہی احادیث |
| الاستبصار فیما اختلف من الاخبار | شیخ طوسی | 460ھ | 5500 | فقہی احادیث |
| الوافی | فیض کاشانی | 1091ھ | 50000 | حذف مکررات دے نال کتاباں اربعہ دی احادیث دا مجموعہ تے بعض احادیث دی شرح |
| وسائل الشیعہ | شیخ حر عاملی | 1104ھ | 35850 | کتاباں اربعہ تے اس دے علاوہ ستر ہور حدیثی کتاباں توں احادیث جمع دی گئیاں نيں |
| بحار الانوار | علامہ مجلسی | 1110ھ | 85000 | مختلف موضوعات توں متعلق اکثر معصومین دی روایات |
| مستدرک الوسائل | مرزا حسین نوری | 1320ھ | 23514 | وسائل الشیعہ دی فقہی احادیث دی تکمیل |
| سفینۃ البحار و مدینۃ الحکم و الآثار | شیخ عباس قمی | 1359ھ | 10 جلد | بحار الانوار دی احادیث دی الف با دے مطابق موضوعی اعتبار توں احادیث مذکور نيں |
| مستدرک سفینہ البحار | شیخ علی نمازی | 1405ھ | 10جلد | سفینۃ البحار دی تکمیل |
| جامع احادیث الشیعہ | آیت اللہ بروجردی | 1380ھ | 48342 | شیعہ فقہ دی تمام روایات |
| میزان الحکمۃ | محمدی ری شہری | معاصر | 23030 | غیر فقہی 564 عناوین |
| الحیات | محمد رضا حکیمی | معاصر | 12 جلد | فکری تے عملی موضوعات دی 40 فصل |
بزرگاں دے اقوال
سودھومحدث نوری دے شاگرد آقا بزرگ تہرانی اس کتاب دے بارے وچ لکھدے نيں: اس کتاب دا اعتبار وی انہاں روایی معتبر کتاباں دی طرح اے جو اخیرا تالیف کيتی گئیاں نيں تے تمام مجتہدین اُتے لازم اے کہ اوہ استنباط احکام شرعی دے سلسلہ وچ دوسری کتاباں دی طرح اس کتاب دی روایات نوں مورد توجہ قرار داں تا کہ روایات دے سلسلہ وچ انہاں دی جستجو و تفحص کامل ہوئے جائے تے انہاں نوں عدم تعارض روایات دا یقین حاصل ہوئے جائے۔[۴]
کتاب کفایۃ الاصول دے مولف آخوند خراسانی اپنے درس وچ جس وچ ۵۰۰ توں زیادہ مجتہدین شرکت کردے سن، فرمایا کردے سن : ساڈے دور تے اس زمانہ وچ کِسے وی مجتہد اُتے حجت تمام نئيں ہوئے سکدی جدوں تک کہ اوہ محدث نوری دی کتاب مستدرک الوسائل دی طرف رجوع نہ کر لے تے اس دی روایات دی اطلاع حاصل نہ کر لے۔
خاتمہ مستدرک الوسائل
سودھومحدث نوری نے کتاب مستدرک دے آخر وچ خاتمہ دے ناں توں اک بخش تحریر کيتا اے جو آقا بزرگ تہرانی دی تعبیر دے مطابق نفیس ترین چیز اے جو کتاباں وچ پائی جاندی اے تے جو انسان نوں درایہ و رجال دی تمام کتاباں توں بے نیاز کر دیندی اے۔[۵]
خاتمہ دے عناوین
سودھومحدث نوری نے کتاب دے خاتمہ دے دوازدہ گانہ فائدے وچ انہاں مباحث دی طرف اشارہ کيتا اے:
۱۔ منابع کتاب
۲۔ اس کتاب دے منابع، اعتبار تے انہاں دے مولفین
۳۔ انہاں کتاباں اُتے محدث نوری دی سند تے انہاں دے شیوخ روایت
۴۔ ثقۃ الاسلام کلینی دی کتاب الکافی دے حالات
۵۔ شیخ صدوق دی کتاب من لا یحضرہ الفقیہ دے مشیخہ دی شرح
۶۔ شیخ طوسی دی کتاب تہذیب الاحکام دے بارے وچ بعض نکات
۷۔ اصحاب اجماع تے انہاں دی تعداد
۸۔ اصحاب امام جعفر صادق دی توثیق
۹۔ انہاں دی وثاقت تے امارات اُتے دلالت کرنے والے لفظاں
۱۰۔ اوہ معتبر روات جنہاں دے ناں وسائل الشیعہ دے خاتمہ وچ ذکر نئيں ہوئے نيں۔
۱۱۔ حجیت قطع دے سلسلہ وچ اخباری علماء دے نظریات
۱۲۔ علم حدیث دا مقام و مرتبہ۔[۶]
خطے نسخے
سودھو- اس کتاب دا اک خطی نسخہ آستان قدس رضوی مشہد مقدس دے کتب خانہ موجود اے۔ ایہ نسخہ مولف کتاب دے ہتھ دا لکھیا ہويا اے۔ اس نسخہ دے آخر وچ آقا بزرگ تہرانی دا دستخط وی موجود اے جس وچ انہاں نے اس نسخہ دی تائید کيتی اے۔
- اس دا اک خطی نسخہ سید عبد العزیز طباطبایی دے کتب خانہ وچ موجود اے۔ اس نسخہ وچ آقا بزرگ تہرانی دے حواشی جو انہاں نے مستدرک الوسائل اُتے لکھے نيں اوہ بھی
موجود نيں۔
- اس دا اک خطی نسخہ تہران دے کتب خانہ نصیری وچ وی موجود اے۔
نشر و طبع
سودھوایہ کتاب ۱۸ جلداں وچ عربی وچ موسسہ آل البیت لاحیاء التراث دی طرف توں سن ۱۴۰۸ ہجری قمری وچ قم وچ طبع تے نشر ہوئی اے۔
حوالے
سودھومآخذ
سودھو- تہرانی، آقا بزرگ، الذریعۃ الی لکھتاں الشیعۃ، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ ق
- نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسۃ آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق