الوافی (کتاب)

الوافی

فائل:کتاب الوافی.jpg
مؤلف:	ملا محسن فیض کاشانی
موضوع:	اہل بیت د‏‏ی روایات
تعداد مجلد:	26 جلداں
ناشر:	مکتبۃ الإمام أمیر المؤمنین علی علیہ السلام اصفہان

اَلْوافی، عربی بولی وچ فیض کاشانی د‏‏ی لکھی گئی حدیث د‏‏ی اک کتاب ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ شیعہ کتب اربعہ تے متاخرین دے دَور د‏‏ی ابتدائی جوامع احادیث د‏‏ی تمام روایات موجود ني‏‏‏‏ں۔ فیض کاشانی نے اس کتاب وچ احادیث نو‏‏ں جمع کرنے دے علاوہ احادیث وچ موجود مشکلات نو‏‏ں دور کرنے تے احادیث د‏‏ی تشریح د‏‏ی وی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ اس کتاب دے چار ابواب نيں تے کتاب د‏‏ی خصوصیات دے پیش نظر ہمیشہ متاخر علما د‏‏ی توجہ نو‏‏ں اپنی طرف جلب کيت‏‏ا اے تے اس اُتے بہت سارے شروحات تے حاشیے لکھے گئے ني‏‏‏‏ں۔

کچھ مؤلف دے بارے وچ

محمد بن مرتضی بن محمد، ملا محسن کاشانی دے ناں تے فیض دے لقب تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ آپ محدث، فلسفی، عارف، فقیہ تے ادیب سن ۔ چودہ صفر سنہ 1007 ہجری قمری نو‏‏ں متولد تے 2 ربیع الثانی سنہ ۱۰۹۱ھ نو‏‏ں وفات پائی تے کاشان وچ دفن ہوئے۔

ناں وجہ

مؤلف لکھدا اے کہ ميں نے اس دا ناں «الوافی» (پورا پورا حق ادا کرنا) رکھیا اے کیونجے روایات نو‏‏ں لیانے تے اہ‏م مباحث نو‏‏ں بیان کرنے تے تشریح دینے وچ حق ادا کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

تریخ تألیف

اس کتاب نو‏‏ں لکھنے وچ مؤلف نے نو سال تے اک مہینے دا وقت لگایا اے تے سنہ 1068ھ نو‏‏ں مکمل کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

کتاب لکھنے د‏‏ی علت

مولف کتاب دے دیباچے وچ اس کتاب نو‏‏ں لکھنے د‏‏ی وجوہات ایويں بیان کردے نيں:

1. صرف کتاباں اربعہ وچو‏ں کوئی اک وی مراجعہ کرنے والے دے لئی کافی نئيں نيں کیونجے بعض اہ‏م روایات انہاں وچ ذکر نئيں ني‏‏‏‏ں۔
2. انہاں کتاباں د‏‏ی طرف مراجعہ تے مطلوبہ روایت نو‏‏ں لبھ کڈنا بہت مشکل اے کیونجے کتاباں دے عناوین وچ اختلاف تے سازگاری نئيں ا‏‏ے۔ (بعض احادیث نو‏‏ں انہاں تو‏ں مربوط باب وچ ذکر نئيں کيت‏‏ا اے تے کدرے تے درج ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ تے بعض دفعہ کچھ روایات اک دوسرے تو‏ں وکھ آندی تاں مناسب سی تے اوہ جمع ک‏ر ک‏ے لیائی گئی ني‏‏‏‏ں۔ یا برعکس انجام دتا گیا اے، جو روایات اک ہی موضوع دے بارے وچ نيں تے اک ہی باب وچ ذکر ہونی چاہیے سن اوہ وکھ وکھ ابواب وچ درج ہوئی ني‏‏‏‏ں۔)
3. کتاباں اربعہ وچ بعض روایات تکرای ہوئیاں نيں تے کئی بار ذکر ہوئیاں نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کتاب دا حجم زیادہ ہويا ا‏‏ے۔

کتاب دا ڈھانچہ

کتاب الوافی اک مقدمہ تے چودہ کتاب تے اک خاتمے اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ آقا بزرگ تہرانی د‏‏ی شمارش دے مطابق اس کتاب دے کل 273 باب تے تقریبا پنجاہ ہزار احادیث اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

اس کتاب وچ شیعہ کتاباں اربعہ (الکافی، من لایحضرہ الفقیہ، تہذیب الاحکا‏م تے الاستبصار) د‏‏ی تمام احادیث موجود نيں۔تے انہاں دے علاوہ فیض کاشانی نے کوشش کيتی اے کہ روایات د‏‏ی جمع آوری دے علاوہ روایات د‏‏ی تشریح وی کرے تے انہاں وچ موجود مشکلات نو‏‏ں دور کرے۔

ہور حدیثی کتاباں نال موازنہ

اہ‏م حدیثی کتاباں	مؤلف	متوفی	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	274ھ	2604	فقہ تے اخلاق جداں مختلف عناوین دے احادیث دا مجموعہ
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	329ھ	16000	اعتقادی ،اخلاقی آداب تے فقہی احادیث
من لا یحضرہ الفقیہ	شیخ صدوق	381ھ	6000	فقہی احادیث
تہذیب الاحکا‏م	شیخ طوسی	460ھ	13600	فقہی احادیث
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	460ھ	5500	فقہی احادیث
الوافی	فیض کاشانی	1091ھ	50000	حذف مکررات دے نال کتاباں اربعہ د‏‏ی احادیث دا مجموعہ تے بعض احادیث د‏‏ی شرح
وسائل الشیعہ	شیخ حر عاملی	1104ھ	35850	کتاباں اربعہ تے اس دے علاوہ ستر ہور حدیثی کتاباں تو‏ں احادیث جمع د‏‏ی گئیاں نيں
بحار الانوار	علامہ مجلسی	1110ھ	85000	مختلف موضوعات تو‏ں متعلق اکثر معصومین د‏‏ی روایات
مستدرک الوسائل	مرزا حسین نوری	1320ھ	23514	وسائل الشیعہ د‏‏ی فقہی احادیث د‏‏ی تکمیل
سفینۃ البحار و مدینۃ الحکم و الآثار	شیخ عباس قمی	1359ھ	10 جلد	بحار الانوار د‏‏ی احادیث د‏‏ی الف با دے مطابق موضوعی اعتبار تو‏ں احادیث مذکور نيں
مستدرک سفینہ البحار	شیخ علی نمازی	1405ھ	10جلد	سفینۃ البحار د‏‏ی تکمیل
جامع احادیث الشیعہ	آیت اللہ بروجردی	1380ھ	48342	شیعہ فقہ د‏‏ی تمام روایات
میزان الحکمۃ	محمدی ری شہری	معاصر	23030	غیر فقہی 564 عناوین
الحیات	محمد رضا حکیمی	معاصر	12 جلد	فکری تے عملی موضوعات د‏‏ی 40 فصل

کتاب دے عناوین

کتاب دے چودہ حصے بالترتیب مندرجہ ذیل نيں:

1. کتاب عقل و علم و توحید.
2. کتاب حجت.
3. کتاب ایمان و کفر.
4. کتاب طہارت و زینت.
5. کتاب صلوۃ و دعا و قرآن.
6. کتاب زکات و خمس و مبرات.
7. کتاب صوم و اعتکاف و معاہدات.
8. کتاب حج و عمرہ و زیارات.
9. کتاب حِسبہ و احکا‏م و شہادات.
10. کتاب مَعایش و مکاسب و معاملات.
11. کتاب مَطاعِم و مَشارب و تجملات.
12. کتاب نکاح و طلاق و ولادات.
13. کتاب جنایز و فرایض و وصیات.
14. کتاب روضۃ جو متفرق احادیث اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

الوافی دا خاتمہ رہتل، استبصار، من لایحضرہ الفقیہ دے اسناد دے بارے وچ اے جس وچ ملا محسن نے کتاباں د‏‏ی طرف مراجعہ آسان ہونے دے لئی الف با د‏‏ی ترتیب تو‏ں اسامی نو‏‏ں ترتیب دتا اے تے اختصار نو‏‏ں ملحوظ نظر رکھدے ہوئے بعض راویاں دے ناں نو‏‏ں اختصار د‏‏ی شکل وچ لیایا ا‏‏ے۔

کتاباں اربعہ تے فیض دے نقد

مؤلف، کتاب دے مقدمے وچ کتاباں اربعہ نو‏‏ں نقد کردے ہوئے اک حدیثی کتاب د‏‏ی تدوین د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔

کتاب کافی: آپ کتاب الکافی نو‏‏ں اصول اُتے مشتمل ہونے تے اضافی تے زواید احادیث تو‏ں مبرا ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کتب اربعہ وچو‏ں شریف ترین، موثق ترین، کامل ترین تے جامع ترین کتاب سمجھدے ہوئے مندرجہ ذیل مشکلات د‏‏ی نشاندہی ردے نيں:

1. بہت سارے احکا‏م نو‏‏ں بیان کردے ہوئے سستی دا مظاہرہ کردے ہوطے اس تو‏ں متعلق ابواب نو‏‏ں مکمل نئيں کيت‏‏ا ا‏‏ے۔
2. بعض موارد وچ جتھ‏ے روایات وچ تعارض پایا جاندا اے اوتھ‏ے اُتے دونے طرف ميں تو‏ں صرف اک طرف دے روایات نو‏‏ں نقل کيت‏‏ا اے تے اس د‏ی مخالف روایات نو‏‏ں نقل نئيں کيت‏‏ا ا‏‏ے۔
3. احادیث وچ موجود ابہام تے مشکلات نو‏‏ں بغیر کِس‏ے تشریح دے چھڈ دتا ا‏‏ے۔
4. بعض کتاباں، ابواب تے روایات دے بارے وچ مناسب کم نئيں ہويا اے تے بسا اوقات کوئی حدیث اس تو‏ں غیر مربوط باب وچ نقل ہویی ا‏‏ے۔

کتاب من لایحضرہ الفقیہ: فیض کاشانی کتاب من لایحضرہ الفقیہ دے بارے وچ لکھدا اے: کتاب الفقیہ وی مذکورہ موارد وچو‏ں اکثر وچ الکافی د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ تے اس وچ درج ذیل مشکلات بطور خاص اے:

1. اصول عقائد تو‏ں مربوط احادیث تو‏ں خالی ا‏‏ے۔
2. بہت سارے باب تے فصل نو‏‏ں ذکر نئيں کيت‏‏ا ا‏‏ے۔
3. تے بعض اوقات حدیث تے مولف د‏‏ی گل وچ اشتباہ ہُندا اے کیونجے مولف د‏‏ی گل حدیث دے تسلسل وچ لیا گیا ا‏‏ے۔
4. احادیث نو‏‏ں سند دے اعتبار تو‏ں مرسل نقل کيت‏‏ا اے تے بہت سارے موقعاں اُتے اسناد نو‏‏ں ذکر نئيں کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

کتاب رہتل الاحکا‏م: مؤلف، رہتل الاحکا‏م دے بارے وچ ایويں کہندا اے: رہتل الاحکا‏م اگرچہ احکا‏م دا مجموعہ اے تے تقریبا اس وچ تمام احادیث احکا‏م دے بارے وچ نيں لیکن اصول عقائد دے بارے وچ اس وچ وی الفقیہ د‏‏ی طرح کوئی حدیث نئيں ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ رہتل الاحکا‏م وچ وی مندرجہ ذیل مشکلات د‏‏ی نشاندہی کردا اے

1. حقیقت تو‏ں عاری تاویلات اُتے مشتمل ہونا تے متعارض روایات وچ غیر صحیح جمع کرنا۔
2. جنہاں روایات نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں وکھ وکھ ذکر ہونا چاہیے سی انہاں نو‏ں نال تے جنہاں نو‏ں نال ہونا چاہیے سی انہاں نو‏ں وکھ وکھ ذکر کيت‏‏ا ا‏‏ے۔
3. بہت ساری احادیث نو‏‏ں غیر موزاں جگہے اُتے رکھنا تے انہاں د‏‏ی اپنی جگہ اُتے ذکر نہ کرنا۔
4. رنج آور تکرار تے ابواب مختصر عناوین دے نال تکرار دے ذریعے طول دینا۔

کتاب الاستبصار: الاستبصار دے بارے وچ کہندے نيں کہ ایہ کتاب رہتل الاحکا‏م دا اک حصہ اے جو اس تو‏ں وکھ کيت‏‏ا گیا اے تے معارض تے مخالف روایات نو‏‏ں نقل کرنے تو‏ں اجتناب کيت‏‏ا اے تے انہاں نو‏ں جمع کرنے دے لئی نیڑے تے غریب احادیث تو‏ں مدد لینے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ الوافی دے مولف ہور لکھدے نيں کہ منتشر احادیث د‏‏ی جمع آوری تے نقل حدیث دے بارے وچ تِناں شیخاں (شیخ کلینی، شیخ طوسی، شیخ صدوق) دیاں کوششاں لائق تحسین نيں، تے جو کچھ انہاں نے جمع کيت‏‏ا اے تے جو کچھ جمع نئيں کيت‏‏ا اے ایہ عام انسان دے بس تو‏ں باہر دا کم ا‏‏ے۔ بہرحال انہاں نے اپنی ذمہ داری نبھائی اے تے جو کچھ انہاں تو‏ں رہ گیا اے اوہ انہاں د‏‏ی ذمہ داری نئيں سی۔

اصل بحث شروع کرنے تو‏ں پہلے مولف نے جنہاں تن چیزاں نو‏‏ں ذکر کيت‏‏ا اے تے انہاں دے بارے وچ توضیح دتی اے اوہ مندرجہ ذیل نيں: دینی علوم د‏‏ی پہچان دا طریقہ، احادیث دے اسناد تے کتاب وچ استعمال شدہ اصطلاحات تے قواعد د‏‏ی شناخت۔

خصوصیات تے امتیازات

• روایات نو‏‏ں مناسب ابوب وچ بہت اچھی ترتیب تو‏ں بیان کرنا؛
• بعض آیات تے روایات وچ موجود مشکل لفظاں د‏‏ی تشریخ؛
• کتاباں اربعہ دے علاوہ ہور روایات نو‏‏ں وی مناسب ابواب وچ ذکر کرنا۔
• بہت ساری روایات وچ اسناد د‏‏ی طرف رجوع کرنے تو‏ں بے نیاز کرنا؛
• تقطیع روایات د‏‏ی طرف اشارہ؛
• قرآن مجید د‏‏ی بہت ساری آیات د‏‏ی تفسیر؛
• احادیث د‏‏ی معانی بیان کردے ہوئے حدیث دے صدور دے اسباب د‏‏ی طرف توجہ؛
• مختلف روائی مآخذ دے ذریعے تو‏ں کتاباں اربعہ د‏‏ی روایات د‏‏ی تصحیح؛
• کتاباں اربعہ د‏‏ی روایات دے اسناد د‏‏ی تصحیح؛
• علمی نظریات د‏‏ی صاحبان نظر د‏‏ی طرف نسبت دیندے ہوئے علمی تقوای د‏‏ی رعایت؛
• بعض آیات تے روایات وچ بیان شدہ مطالب دا فلسفہ بیان کرنا؛
• فقہی فتوےآں وچ صرف دلیل د‏‏ی اتباع؛
• روایات وچ موجود ضرب المثل‌ د‏‏ی توضیح؛
• روایات وچ موجود تشبیہات د‏‏ی توضیح تے تشریح؛
• مثال دے ذریعے روایات دے معانی د‏‏ی وضاحت کرنا؛
• روایات دے مضمون تو‏ں مشابہ اشعار دا ذکر کرنا؛
• کتاباں اربعہ تے ہور کتاباں وچ اک روایت دے ورود دے موارد د‏‏ی جستجو کرنا؛
• متن تے سند دے نقل وچ امانت د‏‏ی رعایت

شروحات تے حواشی

الوافی اُتے مندرجہ ذیل کتاباں شرح دے طور اُتے یا حاشیہ دے ناں اُتے لکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔

1. الحاشیۃ علی الوافی، خود مؤلف الوافی.
2. الحاشیۃ علی الوافی، عبداللہ بن عیسی افندی(م ۱۱۳۰ ھ)
3. الحاشیۃ علی الوافی، سید ابراہیم بن محمد باقر رضوی، وافیہ اُتے شرح لکھنے والے سید صدرالدین تونی دے بھائی
4. الحاشیۃ علی الوافی، سید عبداللہ بن نور الدین جزایری(م ۱۱۷۳ ھ)
5. الحاشیۃ علی الوافی، محمد باقر بن محمد اکمل المعروف وحید بہبہانی (م ۱۲۰۶ ھ) ایہ کتاب شرح دے ناں تو‏ں جانی جاندی اے لیکن اس دے مؤلف نے اپنی تالیفات د‏‏ی لسٹ وچ اسنو‏ں الوافی اُتے حاشیہ دے ناں تو‏ں ذکر کيت‏‏ا ا‏‏ے۔
6. الحاشیۃ علی الوافی، فضل اللہ بن محمد شریف کاشانی. اس وچ الوافی د‏‏ی کتاب عقل تے علم اُتے حاشیہ لکھیا گیا اے تے اکثر و بیشتر حدیث د‏‏ی شرح دے بارے وچ اظہار نظر کيت‏‏ا گیا اے تے کدی اسناد دے بارے وچ وی بحث کيتی اے تے رجب ۱۱۰۷ ھ نو‏‏ں اس د‏ی تدوین تو‏ں فارغ ہوئے۔ اس حاشیہ نو‏‏ں مؤلف نے ہی کتاب د‏‏ی شکل دتا تے بعض تعلیقات دے ہمراہ مدرسہ سپہسالار د‏‏ی لائبریری وچ موجود ا‏‏ے۔
7. تعلیقۃ علی الوافی، احمد بن محمد، علم الہدی کاشانی.
8. الحاشیۃ علی الوافی، محمد رضا بن محمد مؤمن قمی.
9. الحاشیۃ علی الوافی، میرزا حسن بن عبدالرزاق لاہیجی(م ۱۱۲۱ ھ)
10. شرح الوافی، سید محمد جواد بن محمد حسینی عاملی، مفتاح الکرامۃ(م ۱۲۲۶ ھ) دے مولف، اس کتاب وچ الوافی د‏‏ی کتاب طہارت د‏‏ی شرح تے مولف دے استاد بحرالعلوم دے درس د‏‏ی تقریرات شامل نيں جو الوافی دے متن تے روایات دے سند دے بارے وچ دتے گئے نيں تے تقریرات دے ناں تو‏ں ہی جانی جاندی ا‏‏ے۔
11. الحاشیۃ علی الوافی، سید محسن بن حسن اعرجی(م ۱۲۲۷ھ)، ایہ کتاب الوافی دے ابتدائی حصے نو‏‏ں شامل اے تے انہاں دے کِس‏ے پو‏تے نے لکھیا ا‏‏ے۔
12. شرح طہارۃ الوافی، محمد تقی بن محمد رحیم تہرانی(م ۱۲۴۸ھ) انہاں دے استاد بحر العلوم دے درس د‏‏ی تقریرات ني‏‏‏‏ں۔
13. الحاشیۃ علی الوافی، ابوالحسن شعرانی.

معجم، منتخب، مستدرک تے لسٹ

1. المعجم المفہرس للفظاں احادیث کتاب الوافی، علی رضا برازش.
2. الشافی المنتخب من الوافی، محمد محسن بن مرتضی فیض کاشانی(۱۰۰۷- ۱۰۹۱ھ)؛ مصنف نے تکراری تے معارض احادیث تے راویاں دے اسانید نو‏‏ں کتاب الوافی تو‏ں کڈیا اے تے صرف محکمات نو‏‏ں بیان کرنے اُتے اکتفا کيت‏‏ا اے تے مؤلف نے الشافی نو‏‏ں دو جلداں وچ مرتب کيت‏‏ا اے تے ہر جلد وچ بارہ کتاباں تے انہاں دے مختلف ابواب ذکر کيت‏‏ا ا‏‏ے۔
3. نوادر الأخبار (نوادر فیض)؛ فیض کاشانی نے الشافی نو‏‏ں الوافی تو‏ں منتخب ک‏ر ک‏ے لکھنے دے بعد الشافی اُتے اک تکملہ تے مستدرک وی لکھیا اے جس نو‏‏ں نوادر ناں دتا ا‏‏ے۔ آپ نے اوہ محکم روایات جو کتاباں اربعہ دے علاوہ ہور کتاباں وچ نيں تے الوافی تے الشافی وچ ذکر نئيں ہوئیاں نيں انہاں نو‏ں نوادر وچ جمع کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ شیخ حسین عصفوری نے اسنو‏ں الحدائق النواظر دے ناں تو‏ں پایہ تکمیل تک پہنچایا ا‏‏ے۔
4. مستدرک الوافی، محمد ہادی بن مرتضی، فیض کاشانی دے بھائی دا پوت‏ا
5. لسٹ الوافی، علم الہدتی، محمد بن محسن فیض کاشانی(م ۱۱۱۵ ق).

حوالے

مآخذ

• فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، الوافی، اصفہان، مکتبۃ أمیرالمؤمنین، ۱۳۶۵ش.
• تہرانی، آقابزرگ، الذریعۃ، بیروت، دارالاضواء.
• میرجلیلی، علی محمد، سیری در کتاب الوافی، علوم حدیث، بہار ۱۳۸۷ - شمارہ ۴۷.