اخباریت

اخباری شیعہ امامیہ فقہا دا اک ایسا گروہ اے جو فقط احادیث و روایات نو‏‏ں فقہ تے استبناط و استخراج احکم شرعی دا منبع و ماخذ مندا اے۔ ایہ گروہ جو گیارہویں صدی ہجری دے بعد وجود وچ آیا اے اوہ اجتہاد دے لئے استعمال ہونے والی راہ و روش تے علم اصول نو‏‏ں صحیح نئيں سمجھدا اے۔ جدو‏ں کہ انہاں دے برخلاف اصولی فقہاء احکم فقہی دے استنباط و استخراج دے لئے اجتہاد دی راہ و روش تے اصول فقہ نو‏‏ں لازم و ضروری سمجھدے نيں۔

شیعہ امامیہ اخباری و اصولی علما وچ ایہ اختلاف نظر گیارہویں صدی ہجری تو‏ں پہلے وی غیر واضح تے مخفی طور اُتے موجود سی لیکن اس صدی وچ اس اختلاف نظر نے شدت اختیار کر لی تے ایہ دو اصطلاحاں اخباری تے اصولی رواج پا گئياں تے ایہ دونے گروہ آشکار تے باقاعدہ طور اک دوسرے دے مقابلہ وچ آ گئے۔

محمد امین استر آبادی، عبد اللہ بن صالح بن جمعہ سماہیجی بحرانی تے مرزا محمد اخباری دا شمار شدت پسند اخباریاں وچ ہوندا اے۔ جدو‏ں کہ شیخ یوسف بحرانی، سید نعمت اللہ جزائری، ملا محسن فیض کاشانی، محمد تقی مجلسی، محمد طاہر قمی تے شیخ حر عاملی اس مسلک دے اعتدال پسند تے میانہ رو افراد وچ شمار ہوندے نيں۔ انہاں دے مقابلہ وچ شیخ وحید بہبہانی، شیخ مرتضی انصاری تے شیخ جعفر کاشف الغطا جداں اصولی علما مد مقابل دے طور اُتے قرار پاندے نيں۔

اخباریاں تے اصولیاں دے اہ‏م ترین اختلافات حرمت و جواز اجتہاد، انحصار ادلہ بہ کتاب و سنت، منع از تحصیل ظن، تقسیم بندی روایات دی روش، جواز تقلید غیر معصوم (ع)، اخذ ظواہر کتاب، حسن و قبح عقلی، بعض موارد وچ اصالۃ البرائۃ جاری کرنا، قیاس دی بعض اقسام دے استعمال دی حرمت، کتب اربعہ و ۔۔۔ دی تمام احادیث دا صحیح ماننا، جداں مسائل نيں۔

اخباریت دی تشکیل دا تاریخی سفر

شیعہ امامیہ فقہ تو‏ں متعلق اخباری و اصولی نظریات دے تقابل دی بازگشت صدر اسلام تک ہوندی اے۔ صدر اسلام دی ابتدائی تن صدیاں وچ امامیہ دے فقہی مکاتب و مذاہب دے مطالعہ تو‏ں ایسے گروہ نو‏‏ں پہچانا جا سکدا اے جو متون روایات دی پیروی کرنے والےآں دے برخلاف مختلف طریقاں تو‏ں اجتہاد و استنباط دا سہارا لیندے سن ۔

حدیث دی طرف میلان دا عروج

چوتھ‏ی صدی ہجری بمطابق دسواں صدی عیسوی نو‏‏ں قم دے حدیثی مکتب دے تسلط دے دور دے طور اُتے شمار کیتا جاندا اے۔ ابن ابی عقیل عمنی و ابن جنید اسکافی جداں اہل اجتہاد و استنباط اقلیت وچ شمار ہوندے سن ۔ اس دور دے برجستہ حدیثی وچ محمد بن یعقوب کلینی (۳۲۸ یا ۳۲۹ ق۔ ۹۴۰ یا ۹۴۱ ع)، علی بن بابویہ قمی (۳۲۸ ق)، ابن قولویہ (۳۶۸ یا ۳۶۹ ق۔ ۹۷۹ ع) و محمد بن بابویہ قمی (۳۸۱ ق۔ ۹۹۱ ع) جداں افراد دا شمار کیتا جا سکدا اے۔ جنہاں نے قدیمی ترین فقہی۔حدیثی کتاباں دی تالیف وچ نہایت اہ‏م کردار ادا کيتے نيں۔

فقہ استدلالی دی طرف رجحان

شیخ مفید (۴۱۳ ق۔ ۱۰۲۲ ع) دے دور تے انہاں دے بعد سید مرتضی (۴۳۶ ق۔ ۱۰۴۴ ع) تے شیخ طوسی (۴۶۰ ق۔ ۱۰۶۸ ع) تے اس دے بعد شیعہ امامیہ دی علم اصول فقہ دی اولین کتاب دی تالیف دے نال ہی فقہ امامیہ وچ جدید باب دا آغاز ہو جاندا اے جس نے صدیاں تک حدیثی میلان رکھنے والے فقہائ دے اواُتے اجتہاد و استنباط کرنے والے فقہائ نو‏‏ں برتری بخشی۔ انہاں دونے رجحانات دے تقابل دا سلسلہ مذکورہ علما دی تالیفات وچ جگہ جگہ مشاہدہ وچ آندا اے۔ شیخ مفید، جنہاں دا شمار اہل استنباط فقہائ وچ ہوندا اے، اپنی تالیف اوائل المقالات وچ فقہائ نو‏‏ں مطلق طور اُتے تے حدیثی علما نو‏‏ں بارہیا اہل النقل تے اصحاب الآثار جیسی تعبیرات دے نال یاد کردے نيں۔ سید مرتضی دی اک تالیف وچ فقہائ اصحاب حدیث تو‏ں انہاں فقہائ نو‏‏ں تعبیر کیتا گیا اے جو اصولی روش دے حامل نئيں نيں، تے اصولی روش دے فقہائ نو‏‏ں مورد حمایت قرار دتا گیا اے۔

چھیويں صدی وچ اخباری اصطلاح دا ظہور

اخباری اصطلاح دا استعمال پہلی بار سن چھیويں صدی ہجری بمطابق بارہواں صدی عیسوی دے نصف اول وچ کتاب ملل و نحل وچ جس دے مولف شہرستانی نيں، دیکھنے وچ آندا اے۔ تے اس دے بعد چھیويں صدی ہجری دے شیعہ امامی عالم عبد الجلیل قزوینی رازی نے اپنی کتاب نقض وچ انہاں دو اصطلاحاں اصولی و اخباری نو‏‏ں اک دوسرے دے مقابلہ وچ قرار دتا اے۔

اہل حدیث فقہائ دا مکتب جسنو‏ں چوتھ‏ی صدی ہجری دے اواخر تے پنجويں صدی ہجری دے اوائل وچ اصولی فقہائ دی کوششاں نے کمزور کر دتا سی اس نے اپنے محدود وجود نو‏‏ں امامیہ دے فقہی مجامع و محافل وچ محفوظ کر لیا، ایتھ‏ے تک کہ گیارہواں صدی ہجری دی ابتدائ وچ اسنو‏ں اک بار پھر محمد امین استر آبادی (۱۰۳۳ یا ۱۰۳۶ ق۔ ۱۶۲۴ یا ۱۶۲۷ ع) دے ذریعہ اک نويں قالب وچ پیش کیتا گیا۔ تے اس نے اپنے تیز و تند حملےآں دا رخ اصولیاں دی طرف کر دتا۔ بعض دا ماننا اے کہ ابن ابی جمہور احسایی (با قید حیات ۹۰۴ ق۔ ۱۴۹۹ ع) دا شمار انہاں لوگاں وچ نيں جنہاں نے اخباریاں دے لئے راہ نو‏‏ں ہموار کیتا۔ انہاں نے اک رسالہ وچ جس دا عنوان العمل باخبار اصحابنا سی، اس سلسلہ وچ اپنے دلائل پیش کيتے۔

اخباریت دی تاریخی قدمت دے مد نظر، اخباری عنوان دا رواج تے اطلاق اس خاص گروہ تے اج دے موجودہ معنی و اصطلاح دے مطابق جو گیارہواں صدی ہجری وچ تے اخباریت دی جدید تحریک دے ظہور دے نال اس دے بانی محمد امین استر آبادی تو‏ں ہوندا اے جسنو‏ں بعض افراد نے (اخباری صلب) دی صفت دے نال متصف کیتا اے۔

زوال

گیارہواں صدی ہجری وچ اخباریاں تے اصولیاں دے درمیان آشکارا طور اُتے تقابل دے آغاز تے بعد دی صدیاں وچ اس دے جاری رہنے تے آیت اللہ وحید بہبہانی (متوفی 1205 ق) جداں بزرگ اصولی عالم دے ظہور دے نال ہی شیعہ حوزہ ھای علمیہ تو‏ں اخباریاں دا اثر و رسوخ رفتہ رفتہ کم ہونے لگیا۔ اخباریاں دی اس شکست وچ آیت اللہ وحید بہبہانی موثر ترین اصولی علما وچو‏ں نيں۔ انہاں نے اصولیاں تو‏ں اس مقابلہ دے رخ نو‏‏ں نظری دائرہ تو‏ں عملی سلسلہ دی طرف موڑ دتا تے اس سلسلہ وچ انہاں نے اخباریاں دے پیشوا شیخ یوسف بحرانی دی امامت وچ نماز جماعت دی اقتدائ نو‏‏ں حرام قرار دتا تے انہاں دے بعد شیخ مرتضی انصاری (1281 ق) تے شیخ جعفر نجفی کاشف الغطا (1227 یا 1228 ق) وغیرہ جداں اصولی علما نے اصولی نظریات دی تبلیغ و ترویج تے علم اصول دی تدوین و تدریس دے نال، اخباریاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے میدان تو‏ں باہر کر دتا تے اج شیعہ حوزات علمیہ وچ اصولی افکار و نظریات حاکم نيں تے اخباری نظریات پراکندہ صورت تے حالت دے علاوہ دیکھنے وچ نئيں آندے نيں۔

شدت پسندی

کہیا جاندا اے کہ محمد امین استر آبادی جو متاخرین شیعاں وچ اخباری مسلک دے رئیس دے عنوان تو‏ں معروف نيں۔ سب تو‏ں پہلے انہاں نے علم اصول تے مجتہدین اُتے تنقید دی ابتدا دی تے انہاں نے شیعہ امامیہ نو‏‏ں دو حصےآں اخباری و مجتہدین (اصولی) وچ تقسیم کیتا تے اوہ خود ابتدائ وچ مجتہدین وچ شمار ہوندے سن تے انہاں نے وڈے وڈے مجتہدین تو‏ں اجازات کسب کيتے سن لیکن بعد وچ انہاں ہی دی روش اُتے حملہ کرنے لگے۔ گویا اوہ نہایت شدت دے نال اپنے استاد مرزا محمد استر آبادی دے افکار دے تحت تاثیر سن، محمد امین نے اپنے نظریات تے تعلیمات نو‏‏ں الفوائد المدنیۃ نامی کتاب وچ تدوین کیتا جس دا شمار اخباریاں دے مہم ترین منبع وچ ہوندا اے۔

گیارہواں صدی ہجری وچ اخباری مسلک دے اک تند تے متعصب پیرو وچ عبد اللہ بن صالح جمعہ سماہیجی بحرانی دا نام وی آندا اے اوہ منیۃ الممارسین نامی کتاب دے مولف نيں۔ شیخ یوسف بحرانی تحریر کردے نيں کہ اوہ اہل اجہتاد نو‏‏ں بیحد برا کہندے سن ۔ جدو‏ں کہ انہاں دے والد ملیا صالح خود اہل اجتہاد سن ۔

ابو احمد جمال الدین محمد بن عبد النبی، محدث نیشاپوری استر آبادی (متوفی 1232 ق۔ 1817 ع) جو میرزا محمد اخباری دے نام تو‏ں معروف نيں۔ اوہ وڈے نامدار اصولی علما جداں میرزا ابو القاسم قمی، شیخ جعفر نجفی کاشف الغطائ، میر سید علی طباطبایی، سید محمد باقر حجۃ الاسلام اصفہانی تے محمد ابراہیم کلباسی دا ذکر برائی دے نال کردے سن تے انہاں دے نال آشکارا دشمنی رکھدے سن ۔ ایہی سبب اے کہ انہاں دے قتل دے حکم اُتے اس زمانہ دے نامور علما جنہاں وچ سید محمد مجاہد، میر سید علی طباطبایی دے بیٹے، شیخ موسی، کاشف الغطائ دے بیٹے، سید عبد اللہ شبر تے شیخ اسد اللہ کاظمینی شامل نيں، نے دستخط کيتے سن ۔

میانہ روی

شیخ یوسف بحرانی (ولادت 1186 ق۔ 1772 ع) نے اخباریاں تے اصولیاں دے درمیان معتدل روش دا انتخاب کیتا۔ انہاں دا کہنا سی کہ اوہ فقہ وچ محمد تقی مجلسی دی روش تے انہاں دے مسلک اُتے نيں، جو اخباریاں و اصولیاں دی اعتدال پسندی اُتے مبنی اے۔ آیت اللہ وحید بہبہانی نو‏‏ں شیخ یوسف بحرانی دی مخالفت تو‏ں پرہیز نئيں سی تے اوہ لوگاں نو‏‏ں انہاں دی امامت وچ نماز پڑھنے تو‏ں منع کردے سن ۔ شیخ یوسف بحرانی، اخباری مسلک دے رئیس ہونے دے عنوان تو‏ں جتھ‏ے وی اوہ مناسب سمجھدے سن انہاں نو‏ں ایسے تند و تیز انتقادات تو‏ں جو شیعاں تے اخباری و اصولی علما دے درمیان شگاف تے اختلاف دا باعث ہاں، منع کردے سن ۔

سید نعمت اللہ جزائری شوشتری (متوفی 1112 ق۔ 1700 ع) حالانکہ اخباری مسلک سن اس دے باوجود اوہ مجتہدین تے انہاں دے مقلدین دی تائید وچ تے انہاں دی نظریات دے احترام دی بیحد سعی کردے سن ۔

بعض نے ملیا محسن فیض کاشانی (1091 ق۔ 1680 ع) دا شمار وی اخباریاں وچ کیتا اے۔ فیض کاشانی کہندے نيں: وچ قرآن و حدیث دا مقلد ہاں تے انہاں دے علاوہ تو‏ں اجنبی ہاں۔ جے چہ ظاہری طور اُتے انہاں دی مراد ایتھ‏ے تصوف تو‏ں تقابل اے نہ کہ اجتہاد تے علم اصول سے؛ البتہ فیض کاشانی معتقد نيں کہ عام لوگاں (غیر معصوم) دی عقلاں ناقص تے غیر قابل اعتبار نيں تے حجت نئيں نيں۔ فیض کاشانی نے اپنی بعض تالیفات جداں الکلمات الکمنونہ وچ آشکارا طور اُتے مجتہدین اُتے حملہ کیتا اے تے انہاں دی اسولی روش اُتے تنقید دی اے ۔ انہاں دی بعض کتاباں منجملہ مذکورہ کتاب وچ موجود انہاں دی نظریات دی تحقیق تے مطالعہ تو‏ں انہاں دے اخباری مسلک ہونے وچ شک دی کوئی گنجائش باقی نئيں رہ جاندی اے۔ انہاں دا ماننا اے کہ اصولی حضرات نے اجتہاد اصولی دا باب وا کرکے مکلفین دے لئے تکلیف شرعی نو‏‏ں سخت کر دتا اے تے انہاں چیزاں دے بارے وچ گل دی اے جس بارے وچ اللہ (عز و جل) نے کوئی قول پیش نئيں کیتا اے جدو‏ں کہ حکمت اس گل وچ سی کہ اوہ چیزاں ایسے ہی مسکوت رہ جاتاں۔

محمد تقی مجلسی (متوفی 1070 ق۔ 1660 ع) دا شمار وی اخباری مسلک دے معتدل افراد وچ ہوندا اے تے جداں کہ بیان کیتا گیا اوہ محمد امین استر آبادی دے افکار و نظریات دی واضح تے صریح انداز وچ تائید کردے سن ۔

ملیا خلیل بن غازی قزوینی (متوفی 1089 ق۔ 1678 ع) شیخ حر عاملی، محمد باقر مجلسی، ملیا محسن فیض کاشانی دے معاصرین وچ تے شیخ بہایی تے میر داماد دے شاگرداں وچ نيں۔ اوہ اجتہاد دی مکمل طور اُتے مخالفت کردے سن تے اس دا انکار کردے سن ۔

محمد طاہر قمی (1098 ق۔ 1687 ع) دا شمار وی اخباری مسلک دے اعتدال پسند افراد وچ ہوندا اے۔

شیخ حر عاملی (متوفی 1104 ق۔ 1693 ع) نے اپنی مشہور کتاب وسائل الشیعہ دے خاتمہ وچ اپنے اخباری ہونے دی طرف اشارہ کیتا اے۔

اخباریت نال مقابلہ

وحید بہبہانی

اصولیاں تے اخباریاں دا مقابلہ جس دا آغاز گیارہویں صدی ہجری وچ ہويا تے جس وچ اخباریاں دی تند روی تو‏ں اضافہ ہوندا گیا۔ آخر وچ مجتہدین دی طرف تو‏ں خاص طور اُتے شیخ وحید بہبہانی (متوفی 1205 ق۔ 1791 ع) دی طرف تو‏ں اخباریت دے خلاف اک سنجیدہ تے منظم مقابلہ وچ تبدیل ہو گیا۔ وحید بھبھانی دے زمانہ وچ عراق دے شہر خاص طور اُتے کربلا تے نجف اخباریاں دا مرکز سن تے اس زمانہ وچ انہاں دی زعامت شیخ یوسف بحرانی دے ہتھو‏ں وچ سی۔ اس زمانہ وچ اہل اصول و اجتہاد شدید طور اُتے گوشہ نشینی دا شکار ہو گئے سن، ایتھ‏ے تک کہ شیخ وحید بہبہانی نے کربلا دی طرف ہجرت کی تے اخباریت دے خلاف سنجیدہ تے شدید مقابلہ دا محاذ کھول دتا۔

وہ اپنی علمی بحثاں تے استدلال دے نال جو انہاں نے اخباریت دے بطلان اُتے قائم دی سن، اجتہادی روشاں دے اثبات تے اخباریت دی رد وچ عملی اقدامات کرنے تو‏ں وی پیچھے نئيں ہٹتے سن تے جداں کہ ذکر کیتا گیا کہ انہاں نے شیخ یوسف بحرانی جو اس زمانہ وچ اخباری مسلک دے رئیس سن، دی اقتدا وچ نماز پڑھنے نو‏‏ں حرام قرار دے دتا سی شیخ وحید بہبہانی تے اس زمانہ دے ہور برجستہ اصولی علما دے اقدامات دے سبب اصولی مسلک افراد گوشہ نشینی دی حالت تو‏ں باہر نکل کر اخباریت دے مقابلہ وچ قدرت حاصل کر لی۔

شیخ وحید بہبہانی دی اخباریت دے رد تے مجتہدین دے دفاع وچ لکھی جانے والی تالیفات وچو‏ں اک رسالۃ الاجتہاد والاخبار وی اے۔ وحید بہبہانی نو‏‏ں انہاں دے اخباریاں دے نال شدید و طولانی عملی و نظری مقابلہ دے سبب انہاں نو‏ں تیرہواں صدی ہجری دا مروج مذہب، رکن طائفہ شیعہ، پایہ استوار شریعت تے ہور مجدد مذہب تے مروج طریقہ اجتہاد کہیا گیا اے۔

شیخ انصاری

شیخ وحید بھبھانی دے بعد شیخ مرتضی انصاری (۱۲۸۱ ق۔ ۱۸۶۴ ع) نو‏‏ں علم اصول فقہ دا بانی سمجھیا جا سکدا اے۔ انہاں تو‏ں نقل کیتا گیا اے کہ انہاں نے کہیا اے: جے امین استر آبادی زندہ ہوندے تو اس اصول نو‏‏ں قبول کر لیندے۔

کاشف الغطا

اخباریاں تو‏ں مقابلہ کرنے والے ہور علما وچو‏ں اک شیخ جعفر نجفی کاشف الغطا (۱۲۲۷ یا ۱۲۲۸ ق۔ ۱۸۱۲ یا ۱۸۱۳ ع) نيں۔ اوہ مرزا محمد اخباری دے مخالفین وچو‏ں سن ۔ تے اسی سلسلہ وچ انہاں نے اک رسالہ کشف الغطا عن معائب مرزا محمد عدو العلما دے عنوان تو‏ں تالیف کیتا سی انہاں نے اپنے اس رسالہ نو‏‏ں فتح علی شاہ قاجار کو وی بھیجیا سی تا کہ اوہ مرزا محمد اخباری دی حمایت تو‏ں دست بردار ہو جائے۔

اخباریت دا رواج

گیارہواں تو‏ں تیرہواں صدی ہجری تک اخباریت دا رواج ایران و عراق تے بحرین و ہندوستان دے زیادہ تر مذہبی شہراں وچ ہو چکيا سی اخباریت دے فروغ دے زمانہ وچ اس دا زیادہ تر اثر قزوین دے مغربی علاقے وچ سی جو ایسے اخباریاں دا مرکز سی جو ملیا خلیل قزوینی (۱۰۸۹ ق) دے شاگرداں تے مریداں وچو‏ں سن ۔ لہذا اس شہر دا شمار اس مسلک دے مہم ترین شہراں وچ کیتا جاندا سی لیکن اصولیاں دے اخباریاں تو‏ں مقابلہ تے انہاں دے دن بہ دن کمزور ہو جانے دے بعد تو‏ں اس مکتب دا دائرہ نہایت محدود ہوندا چلا گیا۔

بنیادی اختلافات

سید نعمت اللہ جزائری نے کتاب منبع الحیات تے ملیا رضی قزوینی نے لسان الخواص وچ اصولیاں تے اخباریاں دے درمیان پائے جانے والے عمدہ اختلافات دا ذکر کیتا اے۔ اسی طرح تو‏ں عبد اللہ بن صالح سماہیجی بحرانی نے کتاب منیۃ الممارسین وچ اخباریاں تے اصولیاں دے درمیان پائے جانے والے چالیس فرق نو‏‏ں بیان کیتا اے۔ شیخ جعفر کاشف الغطائ نے وی کتاب الحق المبین وچ اخباریاں تے اصولیاں دے درمیان موجود فرقاں دی تحقیق و تجزیہ پیش کیتا اے۔ تے اسی طرح تو‏ں میرزا محمد اخباری نے کتاب الطھر الفاصل وچ ۵۹ فرق دی طرف اشارہ کیتا اے۔ سید محمد دزفولی نے کتاب فاروق الحق وچ انہاں اختلافات دی تعداد ۸۶ تک ذکر کيتی اے۔ تے شیخ حر عاملی نے وی الفواید الطوسیۃ دے فائدہ نمبر ۹۲ وچ انہاں دو گروہاں دے درمیان اختلافات دا ذکر کیتا اے۔

اجتہاد دا حرام ہونا

اخباری، اجتہاد نو‏‏ں حرام جاندے نيں۔ جدو‏ں کہ اصولی اسنو‏ں واجب کفایی مندے نيں تے حتی بعض علما نے واجب عینی وی کہیا اے۔ ملیا محمد امین استر آبادی نے کتاب الفوائد المدنیۃ وچ اجتہاد دا انکار کیتا اے تے کہیا اے کہ علما ما سبق دی روش اجتہاد اُتے مبنی نئيں سی۔

کتاب و سنت اُتے انحصار

اخباری، ادلہ فقہی نو‏‏ں کتاب و سنت تک منحصر جاندے نيں۔ تے اصولیاں دے بر خلاف اجماع تے عقل نو‏‏ں حجت نئيں مندے نيں۔

دوسرے اختلافات

۱۔ منع از تحصیل ظن:اخباری ظن و گمان یا ادلہ ظنی دے ذریعہ حاصل ہونے والے احکم نو‏‏ں نئيں مندے نيں تے مجتہدین دے بر خلاف فقط علم نو‏‏ں حجت جاندے نيں۔

۲۔ تقسیم بندی روایات: اخباریاں دے نزدیک احادیث دو قسم دی ہوندی نيں: ۱۔ صحیح ۲۔ ضعیف جدو‏ں کہ مجتہدین دی تالیفات وچ روایات دی چار اقسام بیان صحیح، حسن، موثق تے ضعیف بیان ہوئی نيں۔

۳۔ غیر معصوم دی تقلید؛ اصولی لوگاں نو‏‏ں دو گروہ مجتہد تے مقلد وچ تقسیم کردے نيں۔ لیکن اخباری غیر معصوم دی تقلید نو‏‏ں جائز نئيں سمجھدے نيں۔

۴۔ اخذ ظواہر کتاب: اصولی ظاہر قرآن نو‏‏ں حجت سمجھدے نيں تے اسنو‏ں ظاہر روایات اُتے ترجیح دیندے نيں۔ البتہ اخباری ظاہر قرآن نو‏‏ں فقط اس صورت وچ جائز سمجھدے نيں جدو‏ں معصومین (ع) تو‏ں کوئی تفسیر موجود ہوئے۔

۵۔ کتب اربعہ دی تمام احادیث دا صحیح ہونا: اخباری، اصولیاں دے برخلاف کتب اربعہ دی تمام روایات نو‏‏ں صحیح تے قطعی الصدور مندے نيں۔

۶۔ حسن و قبح عقلی: اخباری حسن و قبح عقلی نو‏‏ں تسلیم کردے نيں لیکن اصولیاں دے بر خلاف احکم مستقلات عقلی نو‏‏ں حجت شرعی نئيں مندے نيں۔

۷۔ قیاوہدی بعض اقسام اُتے عمل نو‏‏ں حرام قرار دینا: اخباری قیاوہدی بعض قسماں جداں قیاس اولویت، قیاس منصوص العلۃ تے حتی تنقیح مناط نو‏‏ں جنہاں نو‏ں اصولی معتبر مندے نيں، نو‏‏ں احادیث وچ نہی شدہ قیاس سمجھدے تے انہاں نو‏ں باطل مندے نيں۔

۸۔ اصالۃ البرائت: اصولی شبہہ حکمیہ تحریمیہ وچ وی تے شبہہ حکمیہ وجوبیہ وچ وی دونے وچ اصالۃ البرائۃ جاری کردے نيں۔ جدو‏ں کہ اخباری صرف شبہہ حکمیہ وجوبیہ وچ انہاں دے نال موافقت رکھدے نيں۔

۹۔ روایات دے تعارض دی صورت وچ اصالۃ البرائت: اخباری اصولیاں دے برخلاف روایات وچ تعارض دے وقت برائت اصلیہ تو‏ں تمسک کردے ہوئے ترجیح نو‏‏ں جائز نئيں سمجھدے نيں۔ جداں کہ استر آبادی کتاب فوائد المدنیۃ وچ تحریر کردے نيں:

میرا ماننا اے کہ برائت اصلیہ تو‏ں تمسک کرنا بطور کلی اکمال دین تو‏ں پہلے تک صحیح سی لیکن اس دے بعد جدو‏ں دین اپنے کمال تک پہچ گیا تو برائت دے کوئی محل باقئ نئيں رہ جاندا اے۔ اس لئے کہ ائمہ علیہم السلام تو‏ں منقول متواتر روایات تمام انہاں مواقع دے لئے جنہاں دی عوام نو‏‏ں ضرورت ہوندی اے، اسيں تک پہچ چکيتیاں نيں تے روز قیامت تک موضوعات دے حقایق ثابت ہو چکے نيں تے اسی طرح تو‏ں دو افراد دے ہر طرح دے اختلافات دی صورت وچ حکم بیان کیتا جا چکيا اے۔

شیخیت تے اخباریت دا باہمی ارتباط

شیخیاں تو‏ں اخباریاں دے باہمی رابطے دے متعلق مختلف نظریات پائے جاندے نيں۔ اگرچہ انہاں دے بزرگان اخباریاں تو‏ں کسی وی طرح دے رابطے دا انکار کردے نيں۔ لیکن انہاں دے مخالفین شیخیاں و اخباریاں دے درمیان بعض بنیادی رابطے دے قائل نيں تے انہاں دا ماننا اے کہ شیخی مسلک دی پیدائش اخباری مکتب دے افکار تو‏ں متاثر رہی اے۔ جدو‏ں کہ بعض دا ماننا اے کہ شیخی فرقے دے افراد نہ پوری طرح تو‏ں اصولیاں دے پیرو نيں تے نہ ہی اخباریاں دے بلکہ انہاں دا مسلک انہاں دونے اصولی و اخباری دے درمیان دا راستہ اے۔

یورپی محققین دی توجہ

ویہويں صدی عیسوی دے دوسرے نصف وچ اخباریت دے سلسلہ وچ یوروپی محققین دی تحقیقات وچ اضافہ ہو گیا۔ ۱۹۵۸ عیسوی وچ اسکارچہ نے اک مقالہ وچ جس دا عنوان: ایران دے شیعہ امامیہ اخباری تے اصولی دے درمیان مباحثات دے سلسلہ وچ سی اس وچ اس نے تفصیل دے نال انہاں دے آرائ و نظریات اُتے تنقید و تحلیل پیش دی اے تے انہاں دونے دے درمیان پائے جانے والے بعض اختلافات دا ذکر کیتا اے۔ اس دے بعد ۱۹۸۰ ع وچ مادلونگ نے اک مقالہ دائرۃ المعارف اسلام تحریر کیتا، جس وچ اس نے موضوع دے ضمن وچ اخباریت دا تعارف پیش کیتا اے۔ کولبرگ نے وی ۱۹۸۵ عیسوی وچ اک مقالہ اخباریان دے عنوان تو‏ں تالیف کیتا اے۔

منابع

• استرابادی، محمد امین، الفوائد المدنیه، چ سنگی.
• امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش محسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق.
• اعتماد السلطنه، محمد حسن، المآثر و الاثار، چ سنگی، کتابخانه سنائی.
• بحرانی، یوسف، لؤلؤه البحرین، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، قم، مؤسسه آل البیت.
• تنکابنی، محمد، قصص العلماء، تهران، ۱۳۶۹ق.
• حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت ایران، تهران، ۱۳۶۰ش.
• حر عاملی، محمد، امل الامل، به کوشش احمد حسینی، نجف، ۱۳۸۵ق.
• اوہی، وسائل الشیعه، بیروت، ۱۳۸۹ق.
• خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، قم، ۱۳۹۱ق.
• دزفولی، فرج الله، «‌فاروق الحق »، در حاشیه حق المبین.
• رازی، محمد، آثار الحجه، قم، ۱۳۳۲ق.
• سید مرتضی، علی، «‌رساله فی الرد علی اصحاب العدد »، رسائل الشریف المرتضی، قم، ۱۴۰۵ق، ج۲.
• شهرستانی، محمد، الملل و النحل، به کوشش محمد بن فتح الله بدرانی، قاهره، ۱۳۵۷ق /۱۹۳۶م.
• صالحی، عبدالحسین، مقدمه بر غنیمة المعاد فی شرح الارشاد (موسوعه) برغانی، تهران، مطبعه احمدی.
• فیض کاشانی، محسن، ده رساله، به کوشش رسول جعفریان، اصفهان، ۱۳۷۱ش.
• فیض کاشانی، محسن، الکلمات المکنونه، تصحیح و مقدمه ابراهیم احمدیان، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۱ق.
• کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، چاپخانه جعفری، ۱۳۰۳ق.
• مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۵۰ق.
• مدرس، محمد علی، ریحانه الادب، تبریز، ۱۳۴۶ق.
• مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمه محمدآصف فکرت، مشهد، ۱۳۶۸ش.
• مفید، محمد، اوائل المقالات، قم، ۱۴۱۳ق.
• نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۳۳۵ش.

انگریزی منبع

EI2,S,Iranica.