شیخ مفید
فائل:شیخ مفید.jpg
شیخ مفید دا مقبرہ
کوائف
مکمل ناممحمد بن محمد بن نُعمان
لقب/کنیتابن المعلم، عکبری، بغدادی
تاریخ ولادت11 ذی القعدہ 336 یا 338 ھ
آبائی شہربغداد
تاریخ وفات2 یا 3 رمضان 412 ھ
مدفنکاظمین، عراق
علمی معلومات
اساتذہشیخ صدوق، ابن جنید اسکافی، ابن قولویہ، ابو غالب زراری، محمد بن عمر جعابی۔
شاگردسید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی، نجاشی، سلَّار دیلمی، ابو الفتح کراجکی و ابو یعلی محمّد بن حسن جعفری۔
تالیفاتالارشاد، المقنعہ، الامالی (یا المجالس)، الجمل، اوائل المقالات فی المذاہب و المختارات، الافصاح فی الامامہ، العیون و المحاسن، ...
خدمات
سماجیمحدث، فقیہ، اصولی، متکلم۔

مُحمّد بن مُحمّد بن نَعمان ملقب بہ شیخ مُفید و معروف بہ ابن المعلّم چوتھی صدی ہجری دے معروف شیعہ اثناعشری عالم دین سن۔

محمد بن محمد بن نُعمان (336 جاں 338۔413 ھ) شیخ مفید دے ناں توں مشہور چوتھی تے پنجوی‏‏ں صدی ہجری دے شیعہ امامی متکلم و فقیہ نیں۔ نقل ہویا اے کہ شیخ مفید نے علم اصول فقہ دی تدوین دے نال فقہی اجتہاد دی راہ وچ اک جدید روش نوں متعارف کرایا جو افراطی عقل گرائی تے روایات نوں بغیر عقلی پیمانے اُتے جانچے قبول کرنے دے مقابلہ وچ اک درمیانی راہ اُتے مبنی سی۔



اوہ سلطان محمود غزنوی، حکومت آل بویہ، شیخ صدوق، حکیم فردوسی، شیخ طوسی و سید شریف مرتضی دے اسی‏‏ں عصر سن۔
اہل تشیع دے بوہت وڈے عالم دین نیں۔

شیخ صدوق، ابن جنید اسکافی و ابن قولویہ انہاں دے برجستہ ترین اساتید، شیخ طوسی، سید مرتضی، سید رضی و نجاشی انہاں دے مشہور ترین شاگرد تے فقہ وچ کتاب المُقنِعَہ، علم کلام وچ اوائل المقالات تے شیعہ ائمہ دی سیرت اُتے کتاب الارشاد انہاں دی معروف‌ ترین تالیفات وچوں نیں۔

نسب، لقب تے ولادت

سودھو

محمد بن محمد نعمان[۱] دی ولادت ۱۱ ذی القعدہ ۳۳۶ ھ[۲] جاں ۳۳۸ ھ[۳] وچ بغداد دے کول عکبری نامی مقام اُتے ہوئی۔[۴]

انہاں دے والد معلم سن۔ اسی سبب توں اوہ ابن المعلم دے لقب توں مشہور سن۔ عکبری و بغدادی وی انہاں دے دو ہور القاب نیں۔[۵] شیخ مفید دے لقب توں ملقب ہونے سلسلہ وچ نقل ہویا اے: معتزلی عالم علی بن عیسی رمانی توں ہوئے اک مناظرے وچ جدو‏‏ں انہاں نے انہاں دے سارے استدلالات نوں باطل کرنے وچ کامیابی حاصل کیتی تے اوہ اس دے بعد توں انہاں مفید کہہ کے خطاب کرنے لگے۔[۶]

تاریخی منابع وچ انہاں دی دو اولاد دا ذکر ہویا اے: اک ابو القاسم علی نامی بیٹے دا تے دوسرے اک بیٹی اے جس دا ناں ذکر نئی‏‏ں ہویا اے اوہ ابو یعلی جعفری دی زنانی نیں۔[۷]

تعلیم

سودھو

انہاں نے قرآن تے ابتدائی علوم دی تعلیم اپنے والد توں حاصل دی۔ اس دے بعد اوہ اپنے والد دے ہمراہ بغداد گئے جتھے انہاں وڈے وڈے برجستہ شیعہ و اہل سنت محدثین، متکلمین تے فقہا توں استفادہ کیتا۔[۸]

شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱ ھ)، ابن جنید اسکافی (متوفی ۳۸۱ ھ)، ابن قولویہ (متوفی ۳۶۹ ھ)، ابو غالب زراری (متوفی ۳۶۸ ھ) و ابوبکر محمّد بن عمر جعابی (متوفی ۳۵۵ ھ) انہاں دے مشہور ترین شیعہ اساتذہ وچوں نیں۔[۹]

شیخ مفید نے بزرگ معتزلی استاد حسین بن علی بصری معروف بہ جعل تے نامور متکلم ابو الجیش مظفر بن محمد خراسانی بلخی دے شاگرد ابو یاسر توں علم حاصل کیتا۔ اسی طرح توں انہاں نے انہاں دے کہنے اُتے اس زمانہ دے مشہور معتزلی عالم علی بن عیسی زمانی دے درس وچ وی شرکت کیتی۔[۱۰]

تقریبا ۴۰ برس دی عمر توں شیعاں دی فقہی، کلامی و حدیثی زعامت انہاں دے ذمے ہوئی تے انہاں نے شیعہ عقائد دے دفاع دے لئی دوسرے مذاہب دے علما نال مناظرات کیتے۔[۱۱]

اخلاقی خصوصیات

سودھو

نقل ہویا اے کہ شیخ مفید کثرت توں صدقہ دیندے سن، متواضع سن، اکثر روزے رکھدے تے بیشتر وقت نماز وچ مشغول رہندے سن۔ موٹا لباس پہندے سن ایتھے تک کہ انہاں شیخ مشایخ الصوفیہ کہیا جانے لگیا۔[۱۲] انہاں دے داماد ابو یعلی جعفری دے مطابق اوہ شب وچ کم سوندے سن تے بیشتر اوقات مطالعہ، نماز، تلاوت قرآن تے تدریس وچ بسر کر دے سن۔[۱۳]

مقام علمی

سودھو
فائل:نقشه حرم كاظمین.jpg
نقشہ حرم امامین کاظمین (ع)

شیخ طوسی نے اپنئ کتاب الفہرست وچ شیخ مفید نوں تیز فہم، حاضر جواب، علم کلام و فقہ وچ پیش گام ذکر کیتا اے۔ ابن ندیم نے انہاں رئیس متکلمین دے عنوان نال یاد کیتا اے۔ علم کلام وچ انہاں دوسرlاں اُتے فوقیت دuی اے تے انہاں بے نظیر ذکر کیتا اے۔[۱۴]

شیخ مفید نے بوہت سارے شاگرد تربیت کیتے جن وچ بعض وڈے شیعہ عالم ہوئے۔ انہاں وچوں بعض مندرجہ ذیل نیں: [۱۵]

  • سید مرتضی (متوفی ۴۳۶ ھ)
  • سید رضی (متوفی ۴۰۶ ھ)
  • شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰ ھ)
  • نجاشی (متوفی ۴۵۰ ھ)
  • سلَّار دیلمی (متوفی ۴۶۳ ھ)
  • ابو الفتح کراجکی (متوفی ۴۴۹ ھ)
  • ابو یعلی محمّد بن حسن جعفری (متوفی ۴۶۳ ھ)۔[۱۶]

جدید فقہی روش

سودھو

شیخ مفید نے فقہ شیعہ وچ سابق عہد توں متفاوت روش پیش دی۔ سبحانی و گرجی دے مطابق، شیخ توں پہلے دو فقہی روش دا رواج سی: پہلی روش روایات اُتے افراطی صورت اُتے عمل اُتے مبتنی سی، جس وچ روایت دی سند و متن اُتے کوئی خاص توجہ نئی‏‏ں دی جاندی سی۔ [۱۷]دوسری روش وچ روایات دے اُتے کوئی خاص توجہ نئی‏‏ں دتی جاندی سی تے حد توں زیادہ عقلی قواعد اُتے تاکید دی جاندی سی چاہے اوہ قیاس دی مانند نصوص دینی دے نال تعارض ای کیوں نہ رکھدی آں۔[۱۸] شیخ نے درمیانی راہ دا انتخاب کیتا تے اک جدید روش دی بنیاد رکھی کہ جس وچ ابتدائی طور اُتے عقل دی مدد توں اسنباط و استخراج احکام دے لئی اصول و قواعد تدوین ہُندے سن، اس دے بعد انہاں اصولاں دے ذریعہ متون دینی توں احکام استنباط کیتے جادے سن۔[۱۹] اسی سبب توں انہاں علم اصول فقہ دا مدون کرنے والا سمجھیا جاندا اے۔[۲۰]

شیخ مفید دے بعد انہاں دے شاگرد سید مرتضی نے اپنی کتاب الذریعہ الی اصول الشریعہ تے شیخ طوسی نے کتاب العدہ فی الاصول دے ذریعہ اس راہ نوں جاری رکھیا۔[۲۱]

علمی مناظرے

سودھو
فائل:کتاب الارشاد.jpg
کتاب الارشاد

شیخ مفید دے زمانہ وچ مختلف اسلامی مذاہب دے بزرگ علما دے درمیان بغداد وچ علمی مباحثات ہویا کر دے سن۔ انہاں وچ بوہت سارے مناظرات عباسی خلفاء دی موجودگی وچ ہویا کر دے سن۔ شیخ انہاں جلسات وچ حاضر ہُندے سن تے شیعہ مذہب اُتے ہونے والے اعتراضات دا جواب دتا کر دے سن۔[۲۲]

شیخ مفید دے گھر وچ وی ایسی بحثاں تے گفتگو دے لئی جلسے منعقد ہویا کر دے سن جن وچ مختلف اسلامی مذاہب دے علما جداں معتزلی، زیدی، اسماعیلی شرکت کیتا کر دے سن۔[۲۳]

قلمی آثار

سودھو

فہرست نجاشی دے مطابق شیخ مفید دی کتاباں تے رسائل دی تعداد ۱۷۵ اے۔[۲۴] انہاں دی کتاباں دی مختلف علمی موضوعات دے اعتبار توں تقسیم بندی دتی جا سکدی اے۔

انہاں دی معروف ترین کتب وچ علم فقہ وچ المقنعہ، علم کلام وچ اوائل المقالات تے سیرت ائمہ (ع) دے سلسلہ وچ کتاب الارشاد قابل ذکر نیں۔[۲۵]

شیخ مفید دا مجموعہ آثار ۱۴ جلداں وچ تصنیفات شیخ مفید دے عنوان توں شائع ہو چکیا اے۔ ایہ مجموعہ ۱۳۷۱ ش وچ شیخ مفید عالمی کانگریس دے موقع اُتے منظر عام اُتے آ چکیا اے۔

عناوین دے لحاظ توں درجہ بندی دی جائے تے انہاں وچوں 60 فیصد کتاباں علم کلام دے موضوع توں متعلق نیں۔انہاں وچوں 35 کتاباں امامت، 10 کتاباں حضرت امام مہدی عجل اللہ فرجہ، 41 کتاباں فقہ، 12 کتاباں علوم قرآن، 5 کتاباں اصول فقہ، 4 کتاباں تریخ تے 3 کتاباں حدیث دے موضوع اُتے لکھی نیں جدونکہ 40 کتاباں دے عنوان دا علم نئی‏‏ں اے۔

أحكام أهل الجمل۔
أحكام النساء۔
اختيار الشعراء۔
الارشاد في معرفة حجج الله على العباد۔
الأركان في دعائم الايمان۔
الاستبصار في ما جمعه الشافعي من الاخبار۔
الاشراف في أهل البيت عليهم السلام۔
اصول الفقہ۔
الاعلام۔
الافتخار۔
اقسام المولی فی اللسان و بیان معانیہ العشرہ۔
الافصاح فی الامامہ۔
الاقناع فی وجوب الدعوہ۔
الآمالی المتفرقات۔
[۲۶] الايضاح في الإمامة۔
إيمان أبي طالب عليه السلام۔
البيان عن غلط قطرب في القرآن۔
البيان في تأليف القرآن۔
بيان وجوه الأحكام۔
التواريخ الشرعية۔
تفضيل الأئمة على الملائكة۔
تفضيل أمير المؤمنين عليه السلام على سائر الأصحاب۔
التمهيد۔
جمل الفرائض۔
جواب ابن واقد السني۔
جواب أبي الفتح محمد بن علي بن عثمان۔
جواب أبي الفرج بن إسحاق :مبطلات نماز دے بارے وچ اے۔
جواب أبي محمد الحسن بن الحسين النوبندجاني۔
جواب أهل جرجان في تحريم الفقاع۔
جواب أهل الرقة في الأهلة والعدد۔
جواب الكرماني في فضل نبينا محمد صلى الله عليه وآله على سائر الأنبياء عليهم السلام۔
جواب المافروخي في المسائل۔
جواب مسائل اختلاف الاخبار۔
الجوابات في خروج المهدي عجل الله فرجه۔
جوابات ابن الحمامي۔
جوابات الخطيب ابن نباتة۔
جوابات أبي جعفر القمي۔
جوابات أبي جعفر محمد بن الحسين الليثي۔
جوابات أبي الحسن الحضيني۔
جوابات أبي الحسن سبط المعافى ابن زكريا في مسألة إعجاز القرآن۔
جوابات أبي الحسن النيسابوري۔
جوابات الأمير أبي عبد الله۔
جوابات الحاجب أبي الليث الأواني
جوابات الإحدى والخمسين مسألة۔
جوابات البرقعي في فروع الفقه۔
جوابات ابن عرقل۔
جوابات الشرقيين في فروع الدين۔
جوابات علي بن نصر العبد جاني۔
الرجال وهو مدرج في الارشاد الآنف الذكر۔
رد العدد الشرعية۔
الرد على ابن الأخشيد في الإمامة۔
الرد على ابن رشيد في الإمامة۔
الرد علي ابن عون في المخلوق وابن عون هو أبو الحسين محمد بن جعفر بن محمد بن عون الأسدي الكوفي ساكن الري له كتاب الجبر والاستطاعة۔
الرد على ابن كلاب في الصفات وابن كلاب۔
الرد على أبي عبد الله البصري في تفضيل الملائكة على الأنبياء عليهم السلام۔
الرد على الجبائي في التفسير۔
الرد على أصحاب الحلاج۔
الرد على ثعلب في آيات القرآن ذكره السروي۔
الرد على الجاحظ العثمانية۔
الرد على الخالدي في الإمامة۔
الرد على الزيدية۔
الرد على الشعبي۔
الرد على الصدوق في عدد شهر رمضان۔
الرد على العقيقي في الشورى۔
الرد على القتيبي في الحكاية والمحكي۔
الرد على الكرابيسي في الإمامة۔
الرد على المعتزلة في الوعيد۔
الرد على من حد المهر۔
رسالته في الفقه إلى ولده۔
الرسالة إلى الأمير أبي عبد الله وأبي طاهر بن ناصر الدولة في مجلس جرى في الإمامة۔
الرسالة إلى أهل التقليد۔
الرسالة العلوية۔
الرسالة الغرية۔
الرسالة الكافية في الفقه۔
رسالة الجنيدي إلى أهل مصر۔
الرسالة المقنعة في وفاق البغداديين من المعتزلة لما روي عن الأئمة عليهم السلام۔
الزاهر في المعجزات۔
المعجزات۔
شرح كتاب الاعلام۔
عدد الصوم والصلاة۔
العمد في الإمامة۔
العويص في الأحكام۔
ويظهر من بعضها انه مختصر من العويص۔
العيون والمحاسن توجد نسخة منه في المكتبة الرضوية وغيرها۔
الفرائض الشرعية في مسألة المواريث۔
الفصول من العيون والمحاسن والذي يظهر من ذكر النجاشي له مع العيون والمحاسن انهما متعددان وهو غير الفصول للسيد المرتضى الموجود الآن۔
الفضائل ذكره السروي في المعالم۔
قضية العقل على الافعال وسماه السروي فيضة العقل على الافعال۔
الكامل في الدين أحال إليه نفسه في مسألة الفرق بين الشيعة والمعتزلة والفصل بين العدلية منهما والقول في اللطيف من الكلام وفى أواخر الفصول المختارة للمرتضى۔
كتاب في امامة أمير المؤمنين عليه السلام من القرآن۔
كتاب في قوله صلى الله عليه وآله ( أنت مني بمنزلة هارون من موسى )۔
كتاب في قوله تعالى ( فاسئلوا أهل الذكر )۔
كتاب في الخبر المختلق بغير أثر۔
كتاب القول في دلائل القرآن۔
كتاب في الغيبة۔
كتاب في القياس۔
كتاب في المتعة۔
كشف الالتباس۔
الكلام في الانسان۔
الكلام في حدوث القرآن۔
الكلام في المعدوم والرد على الجبائي۔
الكلام في وجوه إعجاز القرآن۔
الكلام في أن المكان لا يخلو من متمكن۔
لمح البرهان في عدم نقصان شهر رمضان۔
المبين في الإمامة ذكره الشيخ باسم المنير۔
المجالس المحفوظة في فنون الكلام۔
المختصر في الغيبة۔
مختصر في الفرائض۔
مختصر في القياس۔
المختصر في المتعة۔
المزار الصغير۔
المزورين عن معاني الأخبار۔
المسألة الكافية في إبطال توبة الخاطئة۔
المسألة الموضحة عن أسباب نكاح أمير المؤمنين عليه السلام۔
مسألة في المهر وأنه ما تراضى عليه الزوجان۔
مسألة في تحريم ذبايح أهل الكتاب۔
مسألة في الإرادة۔
مسألة في الأصلح۔
مسألة في البلوغ۔
مسألة في ميراث النبي صلى الله عليه وآله۔
مسألة في الاجماع۔
مسألة في العترة۔
مسألة في رجوع الشمس۔
مسألة في المعراج۔
مسألة في انشقاق القمر وتكلم الذراع۔
مسألة في تخصيص الأيام۔
مسألة في وجوب الجنة لمن ينتسب بولادته إلى النبي صلى الله عليه وآله۔
مسألة في معرفة النبي صلى الله عليه وآله بالكتابة۔
مسالة في معنى قوله صلى الله عليه وآله ( إني مخلف فيكم الثقلين )۔
مسالة فيما روته العامة۔
مسالة في النص الجلي۔
مسألة محمد بن الخضر الفارسي۔
مسألة في معنى قوله صلى الله عليه وآله ( أصحابي كالنجوم )۔
مسألة في القياس مختصر۔
المسألة الموضحة في تزويج عثمان۔
المسألة المقنعة في إمامة أمير المؤمنين عليه السلام۔
المسائل في أقضى الصحابة۔
مسألة في الوكالة۔
مسائل أهل الخلاف۔
المسألة الحنبلية۔
مسألة في نكاح الكتابية۔
المسائل العشرة في الغيبة۔
مسائل النظم۔
مسألة في المسح على الرجلين ولعله الرد على النسفي في مسح الرجلين۔
مسألة في المواريث۔
مصابيح النور في علامات أوائل الشهور۔
مقابس الأنوار في الرد على أهل الأحبار۔
المسائل المنثورة وهي نحو مأة مسألة ذكرها في الفهرست۔
المسائل الواردة من خوزستان۔
مسألة في خبر مارية القبطية۔
مسائل في الرجعة۔
مسألة في سبب استتار الحجة عجل الله فرجه۔
مسألة في عذاب القبر۔
مسألة في قوله ( المطلقات )۔
مسألة فيمن مات ولم يعرف إمام زمانه هل هو صحيح ثابت أم لا۔
مسالة الفرق بين الشيعة والمعتزلة والفصل بين العدلية منهما والقول في اللطيف من الكلام۔
مناسك الحج۔
مناسك الحج مختصر۔
الموجز في المتعة وهو الذي أشرنا إليه فيما سبق۔
النصرة في فضل القرآن۔
النصرة لسيد العترة في حرب البصرة وقد طبع في النجف باسم الجمل۔
نقض في الإمامة على جعفر بن حرب۔
نقص في الخمس عشرة مسألة على البلخي۔
النقض على ابن عباد في الإمامة۔
النقض على أبي عبد الله البصري۔
النقض على الجاحظ في فضيلة المعتزلة۔
النقض على الطلحي في الغيبة۔
النقض على علي بن عيسى الرماني في الإمامة۔
النقض على غلام البحراني في الإمامة۔
النقض على النصيبي في الإمامة۔
النقض على الواسطي۔
نقض فضيلة المعتزلة۔
نقض كتاب الأصم في الإمامة۔
نقض المروانية۔
النكت في مقدمات الأصول۔
نهج البيان إلى سبيل الايمان۔[۲۷]

ہزار سالہ عالمی کانفرنس

سودھو
فائل:تمبر کنگره.jpg
جشن ہزار سالہ تے یادگاری ٹکٹ

شیخ مفید ہزار سالہ عالمی پروگرام ۲۸۔۳۰ فروردین ۱۳۷۲ ش (۲۴۔۲۶ شوال ۱۴۱۳ ھ) وچ مدرسہ عالی تربیتی و قضایی قم وچ منعقد ہویا۔ جس وچ اسلامی و غیر اسلامی ملکاں دے بزرگان و متفکرین نے شرکت کیتی تے شیخ مفید دی علمی و دینی شخصیت دے سلسلہ وچ مقالات پیش کیتے۔[۲۸]

وفات

سودھو

سن 413 ھ وچ ۲ جاں ۳ رمضان جمعہ دے روز شیخ مفید 75 جاں 77 سال دی عمر گزار کر اس دنیا فانی توں رخصت ہوئے۔[۲۹] شیخ طوسی کہندے نیں کہ وچ نے اپنی زندگی وچ کسے دی وفات اُتے اس توں وڈا جم غفیر نئی‏‏ں دیکھیا۔ لوک اعتقادی تے مذہبی تفریق دے بغیر انہاں دے جنازے وچ شریک ہوئے تے گریہ کیتا۔[۳۰] مؤرخین نے انہاں دے جنازے وچ شریک ہونے والے شیعاں دی تعداد 80/000 بیان دی اے دوسرے مذاہب دے لوک انہاں دے علاوہ سن۔ میدان "اشنان" وچ انہاں دی نماز جنازہ سید مرتضی نے پڑھائی تے انہاں انہاں دے گھر دے صحن وچ دفن کیتا گیا۔ دو سال دے بعد انہاں دے جسد نوں حرم کاظمین[۳۱] دی پائنتی دی جانب قریش دیاں قبراں ول ابو القاسم جعفر بن محمد بن قولویہ دی سمت دفنایا گیا۔

شیخ مفید اُتے فیلم سینمائی

سودھو

۱۳۷۴ ش وچ شیخ مفید اُتے ۹۰ مینٹ دی اک فیچر فیلم بنائی گئی۔ جس دے رائٹر محمود حسنی تے ڈائریکٹر سیرووس مقدم و فریبرز صالح سن۔ ۱۳۸۱ ش وچ ایہ فیلم سیریل تے ڈرامہ دی شکل وچ خورشید شب دے ناں توں ایرانی ٹیلی ویژن اُتے وی دکھائی گئی۔[۳۲]

حوالے

سودھو
  1. نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۹۹، رقم ۱۰۶۷.
  2. نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۴۰۲.
  3. ابن ندیم،‌ الفہرست، ۱۳۵۰ش، ص ۱۹۷؛ طوسی، الفہرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۹.
  4. شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۸-۷.
  5. شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۸-۷.
  6. شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۸-۹.
  7. شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۳۷؛ شبیری، ناگفتہ هایی از حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۱۱۸.
  8. گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳.
  9. گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳.
  10. شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۸-۹.
  11. شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۲۳-۲۴.
  12. شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۲۶.
  13. شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۲۶-۲۷.
  14. طوسی، الفہرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۸.
  15. ابن ندیم،‌ الفہرست، ۱۳۵۰ش، ص۲۲۶ و ص ۲۴۷.
  16. گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳.
  17. گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳تا۱۴۴.
  18. سبحانی، موسوعہ طبقات الفقہاء، ۱۴۱۸ق، ص ۲۴۵-۲۴۶؛ گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۵.
  19. سبحانی، موسوعہ طبقات الفقہاء، ۱۴۱۸ق، ص ۲۴۶؛ گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۵.
  20. سبحانی، موسوعہ طبقات الفقہاء، ۱۴۱۸ق، ص ۲۴۵؛ گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۵.
  21. گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۶
  22. سبحانی، موسوعہ طبقات الفقہاء، ۱۴۱۸ق، ص ۲۴۵؛ گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۵.
  23. گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۶.
  24. منتظم، ج۸، ص۱۱؛ بہ نقل شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ص۲۳-۲۴.
  25. نجاشی، ۱۴۰۷، ص ۳۹۹-۴۰۲.
  26. الانتصار۔
    {{حدیث|اوائل المقالات فی مذاہب المختارات<ref>اسے شیخ مفید نے اَعلام نامی کتاب دے بعد لکھیا۔
  27. مقدمہ تہذیب الاحکام ج1 ص22 تا 31
  28. گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ۱۳۸۵ش، ص‌۱۴۳-۱۴۴.
  29. شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۳۹.
  30. طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۹.
  31. نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۴۰۳-۴۰۲.
  32. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

مآخذ

سودھو
  • ابن الندیم، محمد بن ابی‌ یعقوب اسحاق، الفہرست، تحقیق رضا تجدد، تہران، بی‌ تا، ۱۳۵۰ش
  • ابن‌‌ تغری‌ بردی‌، النجوم الزاہرة فی ملوک مصر و القاہرة، قاہره، وزارة الثقافہ و الارشاد القومی، بی‌ تا
  • خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق عطا، مصطفی عبد القادر، نشر دار الکتب العلمیہ، بیروت، ۱۴۱۷ق
  • سبحانی، جعفر، موسوعہ طبقات الفقہاء، مقدمہ (القسم الثانی)، موسسہ امام صادق (ع)، قم، ۱۴۱۸ق
  • شبیری، سید محمد جواد، «گذری بر حیات شیخ مفید»، در مقالات فارسی کنگره جہانی هزاره شیخ مفید، ش۵۵، ۱۳۷۲ش
  • شبیری، سید محمد جواد، «ناگفتہ هایی از حیات شیخ مفید»، در مقالات فارسی کنگره جہانی هزاره شیخ مفید، ۱۳۷۲ش
  • طوسی، محمد بن الحسن، الفہرست، تحقیق جواد القیومی، بی‌ جا، مؤسسة نشر الفقاہہ، ۱۴۱۷ق
  • گرجی، ابو القاسم، تاریخ فقہ و فقہا، تہران، سمت، ۱۳۸۵ش
  • نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، تصحیح سید موسی شبیری زنجانی‌، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق

حوالے

سودھو