سید مرتضی
| کوائف | |
|---|---|
| مکمل نام | علی بن حسین بن موسی بن محمد |
| تاریخ ولادت | سنہ 355 ہجری قمری |
| تاریخ وفات | سنہ 436 ہجری قمری |
| مدفن | کربلا |
| نامور اقرباء | سید رضی |
| علمی معلومات | |
| مادر علمی | فقیہ، متکلم، اصولی، شاعر |
| اساتذہ | شیخ مفید تے أبوعبداللہ محمد بن عمران مرزبانی بغدادی |
| شاگرد | شیخ طوسی، سلار دیلمی، ابن براج اور محمد بن علی کراجکی |
| تالیفات | الانتصار، الشافی فی الامامۃ، المحکم و المتشابہ، تنزیہ الانبیاء، دیوان المرتضی، الغرر و الدرر (یا امالی مرتضی)، الذریعۃ الی اصول الشریعۃ |
| خدمات | |
علی بن حسین بن موسی (355-436 ھ)، سیدِ مرتضی، شریف مرتضی تے علم الہدی دے ناں توں مشہور، فقیہ، متکلم تے شیعہ مؤثر سماجی شخصیتاں وچوں نیں۔ سید مرتضی اپنے والد تے بھائی سید رضی وانگ اپنے دور وچ نقیب دے منصب اُتے مدتاں فائز رہے۔ آپ بغداد وچ زندگی گزاردے سن تے بنو عباس دے خلفاء تے آل بویہ دے حکمران آپ دا نہایت احترام کر دے سن۔ آپ کچھ مدت دے لئی امیر الحاج تے دیوان مظالم دے عہدے اُتے وی فائز رہے۔[۱]
سید مرتضی اپنے استاد شیخ مفید وانگ عقلانیت پسند تے علم کلام نال لگاؤ رکھدے سن۔ آپ دی اہم ترین فکری تصنیف وی اسی سلسلہ وچ اے۔ فقہ وچ وی عقلانیت پسند سن تے اصول فقہ وچ وی اک کتاب تحریر دی جسنوں علم اصول وچ شیعاں دی پہلی جامع کتاب تصور کیتا جاندا اے۔ آپ دے مشہور شاگرد، شیخ طوسی نیں۔ سید مرتضی اک ممتاز ادیب وی سن تے تفسیر قرآن وچ وی آپ دیاں لکھتاں موجود نیں۔
حسب و نسب تے تریخ ولادت و وفات
سودھوعلی بن حسین بن موسی بن محمد بن موسی بن ابراہیم بن امام موسی کاظمؑ، سنہ 355 ہجری قمری نوں بغداد وچ پیدا ہوئے۔ آپ دی کنیت ابوالقاسم تے سید مرتضی دے ناں توں مشہور نیں۔[۲] آپ دے والد گرامی ابو احمد حسین، شیعہ بزرگ علما وچوں سن تے سلسلہ آل بویہ دے حکمراناں توں قریبی تعلقات رکھنے دے نال نال علویاں دے نقیب، دیوان مظالم تے امیر حج دے عہدیاں اُتے وی فائز سن۔[۳]
آپ دی والدہ ماجدہ، فاطمہ بنت حسن (جاں حسین) بن احمد بن حسن بن علی بن عمر الاشرف بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالبؑ (متوفائے ۳۸۵ق) سن۔[۴]
القاب: سید مرتضی متعدد القاب توں ملقب سن۔ چونکہ آپ دا حسب و نسب ماں باپ دوناں طرفوں حسینی سن اسلئے تہانوں "شریف" کہیا جاندا سی۔ آپ "علمالہدی" دے ناں توں وی معروف اے۔ کہیا جاندا اے کہ سید مرتضی دے معاصر اک بزرگ نے امام علیؑ نوں خواب وچ دیکھیا کہ تسیںؑ سید مرتضی نوں "علم الہدی" دے لقب توں پکاردے سن ایویں اس بزرگ نے انہاں اس لقب توں نوازیا۔[۵] آپ دے ہور القاب وچوں اک "ذُوالمَجدَین" اے جسنوں آل بویہ دے حکمران بہاءالدولہ نے دتا۔[۶] اسی طرح تہاناں "ابوالثمانین تے ذوالثمانین" وی کہیا جاندا اے کیونجے آپ نے 80 کتاباں لکھیاں، 80 دیہاتاں دے مالک سن تے 80 سال اٹھ مہینے عمر پائی۔[۷]
وفات: سید مرتضی سنہ 436 ہجری قمری نوں وفات پائے۔ آپ دے بیٹے نے آپ دی نماز جنازہ پڑھائی تے بغداد وچ اپنے آبائی پنڈ کرخ وچ اپنے گھر وچ دفن کیتا گیا۔[۸]
سید مرتضی دے محل دفن دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے اک قول دے مطابق انہاں دی میت نوں بعد وچ بغداد توں کربلا منتقل کیتا گیا تے امام حسین دے روضہ اطہر دے قریب دفن کیتا گیا۔[۹] اس دے علاوہکاظمین وچ وی سید مرتضی توں منسوب اک قبر موجود اے۔ [۱۰]
تعلیم، اساتذہ تے شاگرد
سودھوسید مرتضی اپنے بھائی شریف رضی دے نال بچپنے وچ ادبیات تے مبادی نوں ابن نباتہ سعدی جو اپنے زمانے دے شاعر تے ادیب سن دے کول تے علم فقہ تے علم اصول نوں شیخ مفید دے کول پڑھیا۔ سید مرتضی شعر و ادب وچ ابوعبیداللہ مرزبانی دا شاگرد سی تے کتاب امالی وچ بوہت ساری احادیث نوں انہاں توں نقل کیتا اے۔[۱۱]
آپ دے ہور اساتید تے مشایخ وچ درج ذیل افراد دا ناں لیا جا سکدا اے:[۱۲]
- حسین بن علی بن بابویہ، شیخ صدوق دے بھائی
- سہل بن أحمد دیباجی
- أبوالحسن أحمد بن محمد بن عمران معروف بہ ابن جندی بغدادی
- أبوالحسن أو (أبوالحسین) علی بن محمد کاتب
- أحمد بن محمد بن عمران کاتب
شاگرد
سودھوسید مرتضی اپنے زمانے وچ چنگی خاصی شہرت دے حامل سن تے کہیا جاندا اے کہ انہاں دا کلاس درس کافی اُتے رونق رہدا سی تے اس زمانے دے بعض مشاہیر مانند ابوالعلاء معری، ابو اسحاق صابی تے عثمان بن جنی انہاں دے درس وچ شرکت کر دے سن.[۱۳] بعض اقوال دے مطابق آپ نے اپنا گھر جو اک بوہت وڈا گھر سی، نوں مدرسہ وچ تبدیل کیتا ہویا سی جس وچ فقہ، کلام، تفسیر، لغت، شعر تے ہور علوم مانند علم فلکیات تے حساب پڑھائے جادے سن۔ [۱۴] سید مرتضی دے بعض شاگرد درج ذیل نیں:[۱۵]
- شیخ طوسی
- حمزۃ بن عبدالعزیز سلار دیلمی
- ابوالصلاح حلبی
- عبدالعزیز حلبی
- ابوالفتح کراجکی
- محمد بن معبد حسنی
- جعفر بن محمد دوریستی
- سلیمان بن حسن صہرشتی
- ابوالحسن بصروی
- أبوعبداللہ بن تبان تبانی
- أحمد بن حسن نیسابوری
- ابوالحسین حاجب
- نجیب الدین حسن بن محمد موسوی
- عبدالعزیز بن کامل طرابلسی
- قاضی أبوالقاسم علی بن محسن تنوخی
- عبدالرحمن بن أحمد بن حسین
- تقی بن ابی طاہر ہادی نقیب رازی
- محمد بن علی حلوانی
- محمد بن حمزۃ علوی
- یعقوب بن إبراہیم بیہقی
سیاسی تے سماجی زندگی
سودھوسید مرتضی سلسلہ آل بویہ تے بنی عباسی دے سلاطین دے نال قریبی تعلقات رکھدے سن ۔ انہاں نے اپنے اشعار وچ "القائم" تے بنی عباس دے بعض ہور خلفاء دی مدح ثرائی دی اے۔[۱۶] شریف مرتضی سنہ ۴۰۶ق توں آل بویہ تے عباسی حکمراناں ول توں علویاں دے نقیب، امیر حجاج تے رئیس دیوان مظالم منصوب رہے۔ ایہ مناصب اس توں پہلے انہاں دے والد تے بھائی دے کول سن۔[۱۷]
سید مرتضی دی سیاسی تفکرات وچ سلاطین دا کردار
سودھوسید مرتضی نے اک رسالہ وچ "فی العمل مع السلطان" دے عنوان توں حکمراناں دے نال تعاون کرنے دے جواز توں متعلق جواب[۱۸] دتا اے۔ عادل حکمران کہ جو در واقع امام معصوم ہویا کردا اے انہاں دے نال تعاون کرنے وچ تو کوئی شک و شبہہ نئیں اے لیکن سید مرتضی تے ہور شیعہ فقہا نے جس مسئلے نوں مطرح کیتا اے اوہ ایہ سی کہ آیا عصر غیبت وچ کسے حکومتی عہدے نوں قبول کرنا جائز اے جاں نئیں؟ سید مرتضی دی نظر وچ ظالم حکمران دے نال تعاون کرنا اگر عقلا تے شرعا کوئی فائدہ رکھتا ہو یعنی ایہ شخص اس عہدے دی ذریعے کسے ظلم نوں روک سکدا ہو جاں عدل قائم کر سکدا ہو جاں الہی احکام نوں جاری کر سکدا ہو تو جائز اے۔[۱۹]
بعض شیعہ مصنفین دے مطابق سید مرتضی دا بنی عباس تے آل بویہ دے نال تعاون وی اسی مبنا دے مطابق سی۔ انہاں دا حکمرااں دے نال قریبی تعلقات قائم کرنا تے انہاں دی تعریف و تمجید حکومتی عہداں اُتے فائز رہ کر شیعہ قوم دی خدمت کرنا سی۔[۲۰]
افکار تے تالیفات
سودھوسید مرتضی شیعہ بزرگ علما وچوں سن تے اپنے زمانے دے بوہت سارے رائج علوم جسنوں کلام، فقہ، اصول، تفسیر، فلسفہ، نجوم، فلکیات تے ادبی علوم اُتے عبور رکھدے سن۔[۲۱][۲۲] سید مرتضی دے افکار دے افکار دا محور اس دی عقلانیت پسندی اے جو اس دے مختلف کلامی تے فقہی تفکرات اُتے نمایاں نظر آندے نیں تے ایہی چیز انہاں انہاں دے استاد شیخ مفید دے افکار توں قریب کر دے نیں۔
عقلانیت تے کلامی نظریات
سودھوسید مرتضی اک عقلانیت پسند مفکر سی۔ سید مرتضی دے نزدیک خدا شناسی توں مربوط مباحث دی جستجو وچ عقلانیت تے استدلال واجب اے کیونجے خدا دی شناخت بدیہی نئیں اے تے خدا دی شناخت وچ کسے دے کہنے جاں سمعی دلائل(روایات تے متون دینی) توں استناد نئیں کر سکدے کیونجے خود متون دینی دی حجیت خداوندعالم دی وجود اُتے اعتماد تے اطمینان تے خدا دی شناخت توں حاصل ہُندی اے۔ سید مرتضی دے مطابق خدا اُتے صرف کسے دی تقلید جاں اس دے کہنے اُتے بغیر کسے دلیل و برہان دے اعتقاد پیداا کرنا کافی نئیں اے۔ [۲۳]
سید مرتضی عقائد تے کلامی مباحث وچ عقل دی حجیت اُتے تاکید کر دے نیں تے ہر اس چیز نوں باطل سمجھتے نیں جو عقل دے مخالف ہوں۔ اسی بنا اُتے عقل تے نقل دے تعارض دے مقام اُتے اوہ عقل نوں فوقیت دیندے نیں تے اس بات دے معتقد سن کہ جوامع حدیث وچ موجود تمام دے تمام احادیث صحیح نئیں نیں۔ مثال دے طور اُتے اوہ انہاں روایت نوں قبول نئیں کر دے سن جنہاں دا لازمہ تشبیہ، جبر، رویت خداوند، خدا دے صفات دا قدیم ہونا اے اسی طرح اوہ روایات جو بعض خرافات جداں رعد و برق دا فرشتہ ہونا وغیرہ اُتے تائید کر دے نیں نوں وی قبول نئیں کر دے اسی وجہ توں اوہ آیات جو عقلی بنیاداں دے خلاف نظر آندی دے تاویل دے قائل سن۔[۲۴]
سید مرتضی تے مذہب معتزلہ: سید مرتضی دے افکار عقلانیت پسندی دے اعتبار توں معتزلہ دے قریب اے، چنانچہ بعض اہل سنت انہاں معتزلہ سمجھدے سن۔ سید مرتضی دے دور وچ بغداد جو سید مرتضی دا محل زندگی سی، وچ مذہب معتزلہ دا رواج سی تے سید مرتضی وی اس توں متاثر ہونے دے امکان نوں رد نئیں کیتا جا سکدا اے۔[۲۵] انہاں تمام باتاں دے باوجود سید مرتضی دے افکار اک شیعہ متفکر ہونے دی حیثیت توں معتزلہ دے بعض افکار توں مختلف اے تے اپنی کتاب الشافی وچ قاضی عبدالجبار معتزلی دے بعض اعتقادات اُتے تنقید دی اے تے امامت، انبیا دی عصمت، منزلۃ بین منزلتین تے ارادہ الہی وغیرہ وچ معتزلہ دا اسیں عقیدہ نئیں سی۔[۲۶]
کلامی موضوعات وچ متون دینی کاملا بے معنی نئیں تے انہاں اعتقادات دے مقابلے وچ جو صرف عقلی دلائل توں حاصل ہُندے نیں، بعض کلامی مباحث نقل تے احادیث تے عقل دوناں طریق توں حاصل ہُندے نیں جداں امامت تے بعض ہور کلامی نظریات وچ نقل ای تنہا دلیل تے حجت اے۔ سید مرتضی دے مطابق ثواب و عقاب دا جاویدانی ہونا عقل دے ذریعے قابل اثبات نئیں اے تے اس عقیدے دا تنہا دلیل نقل تے روایات نیں۔[۲۷]
علم کلام وچ اندے قلمی آثار:علم کلام وچ سید مرتضی دے اہمترین تألیفات درج ذیل نیں:
- الشافی فی الامامۃامامت دے موضوع اُتے قاضی عبدالجبار دی کتاب "المغنی" دا جواب
- تنزیہ الانبیاء انبیا دی عصمت مطلقہ دے بارے وچ
- المخلص فی اصول الدین
- الفصول المختارہ شيعہ اعتقادات عقل، قرآن تے اہل بیتؑ دے احادیث دی روشنی وچ
- الذخیرہ فی علم الکلام
- الموضح عن جہہ اعجاز القرآن
- جمل العلم و العمل اعتقادی تے فقہی موضوع اُتے لکھی گئی اے۔
- المقنع فی الغیبہ امام زمانہ تے آپ دی غیبت اُتے لکھی گئی اے۔
فقہی نظریات
سودھوفقہ وچ وی سید مرتضی عقلانیت پسند سن تے احکام نوں کشف کرنے وچ نقلی قرائن موجود نہ ہونے دی بنا اُتے عقل نوں حجت سمحھدے سن۔ سید مرتضی فقہ شیعہ وچ اجتہادی روش نوں متعارف کرنے والے اولین شخصیتاں وچوں نیں۔ [۲۸] اخباریوں تے متکلمین دے خلاف احکام نوں استنباط کرنے وچ اصول لفظیہ تے عقلیہ دوناں توں استفادہ کر دے سن۔[۲۹] اوہ مسائل جن نوں عقلی دلائل دی بنیاد اُتے استنباط کر سکدے ہوں انہاں وچ دلائل نقلی نوں لازم نئیں سمجھدے سن لیکن اس دے باوجود فروع دین وچ دلائل نقلیہ توں استفادہ کرنے نوں جائز سمجھدے سن ایتھے تک کہ بعض احکام تے اعتقادی مسائل وچ نقلی دلائل نوں کافی نئیں سمجھدے سن۔ مثال دے طور اُتے انہاں دے عقیدے وچ امر بالمعروف اور نہی عن المنکر نوں وجوب شرعی سمجھدے سن نہ وجوب عقلی۔ [۳۰]
عدم حجیت خبر واحد: سید مرتضی اپنے استاد شیخ مفید دی طرح خبر واحد دی حجیت نوں قبول نئیں کر دے سن۔ انہاں دے عقیدہ وچ خبر واحد اُتے استناد کرنا نہ صرف اعتقادی موضوعات[۳۱] بلکہ فقہ وچ وی جائز نئیں سمجھتے تھتے۔ [۳۲] انہاں دے مطابق خبر واحد وچ راوی دی عدالت شرط اے تے عدالت دے شرطاں وچوں اک ایہ کہ کہ راوی منحرف مذاہب وچوں نہ ہو جدونکہ بوہت سارے فقہی احادیث نوں ایسے راویاں نے نقل کیتا اے جن وچ مذکورہ شرط موجود مفقود اے اس بنا اُتے خبر واحد اُتے اعتماد کرنے دی شرطاں مکمل نئیں اے۔ [۳۳] محققین معتقد نیں کہ خبر واحد دی حجیت دا انکار، سید مرتضی نوں فقہی احکام دی دریافت وچ حد توں زیادہ اجماع توں استفادہ کرنے اُتے مجبور کیتا اے۔[۳۴]
سید مرتضی دی فقہی آثار وچ کتاب الانتصار وچ صرف شیعاں توں مختص احکام درج اے۔ ایہ کتاب فقہی کتاباں وچ سب توں پہلے لکھی جانے والی کتاباں وچ شامل نیں جن وچ شیعہ تے اہل سنت دے درمیان مورد اختلاف مسائل اُتے بحث کیتی گئی اے۔ سید مرتضی دی ہور فقہی آثا وچوں اک کتاب الناصریات اے۔ سید مرتضی نے اس کتاب نوں اپنے دادا حسن اطروش دے فقہی نظریات دی تشریح دی اے۔ سید مرتضی دے بعض ہور نظریات بعض رسالاں وچ بیان ہوئی اے جسنوں انہاں نے خطوط تے سوالات دے جواب وچ لکھی اے۔[۳۵]
سید مرتضی علم اصول فقہ وچ وی لکھتاں دے مالک نیں علم اصول وچ انہاں دی اہم ترین آثار وچ الذریعہ الی اصول الشریعہ اے۔ ایہ کتاب علم اصول وچ شیعاں دی پہلی جامع کتاب شمار ہُندی اے۔[۳۶] سید مرتضی نے اس کتاب وچ اہل سنت دے نظریات نوں بیان کر دے ہوئے انہاں دی بررسی کر دے ہوئے اپنا نظریہ بیان کیتا اے۔ اس وجہ توں ایہ کتاب شیعہ علم اصول دی شکل گیری تے اس دا اہل سنت علم اصول توں متمائز ہونے دا باعث بنا۔[۳۷]
تفسیر قرآن
سودھو
سید مرتضی نے علوم قرآن توں مرتبط موضوعات دے اُتے وی مقالات تے کتاباں لکھی نیں۔ مثلا اعجاز قران دے بارے وچ "الموضح عن وجہ اعجاز القرآن" دے عنوان توں اک کتاب موجود اے۔ اس دے علاوہ قرآن کریم دی تفسیر توں متعلق متعدد مقالات انہاں دے مختلف آثار وچ پراکندہ طور چر موجود اے۔ قرآن دی بعض آیات دے بارے وچ مختصر مقالہ جات دے علاوہ انہاں دی تفسیر دے بارے وچ لکھی گئی عمدہ مطالب انہاں دی کتاب الامالی وچ جمعآوری کیتی گئی اے جس وچ تقریبا 140 آیات دی تفسیر کیتی گئی اے۔ اسی طرح انہاں نے کتاب تنزیہ الانبیاء وچ انبیائے الہی توں متعلق آیات دی تفسیر دی اے۔[۳۸] سید مرتضی دے ہور کلامی آثار وچوں اک الشافی اے جس وچ وی بعض آیات نوں مورد بررسی قرار دتا اے۔ [۳۹]
سید مرتضی، تفسیر وچ وی عقلی استدلال نوں بروئے کار لاتا اے، جتھے آیات دا ظاہر عقلی اصول تے قوانین توں متضاد ہوں تو عقلی اصول و قواعد دی بنیاد اُتے آیات دی تاویل کردا اے۔[۴۰] اس طرح اوہ قرآن دی تفسیر وچ کلامی پہلو دا وی خیال رکھدے نیں اسی لئی اکثر اعتقادات توں مربوط آیات دی تفسیر کر دے وقت شیعہ اعتقادات دی تقویت نوں ملحوظ خاطر رکھتا اے۔ [۴۱] سید مرتضی دی تفسیر دی دوسری خصوصیت اس دا ادبی پہلو اے۔ انہاں نے قرآن دے مفاہیم نوں صحیح درک کرنے دے لئی ادبیات عرب دے اصول و قوانین توں استفادہ کرنے نوں نہایت ضروری سمجھتا اے۔[۴۲]
آثار ادبی
سودھوسید مرتضی اک ماہر تے ممتاز ادیب وی سی۔ [۴۳]سید مرتضی دے متعدد ادبی آثار وی موجود نیں۔ منجملہ ایہ کہ انہاں دے اشعار 6 جلداں وچ موجود اے۔ انہاں دی اک مشہور کتاب "الدرر و الغرر" وچ ادبی تے لغوی مباحث اُتے مشتمل اے۔ [۴۴] اس دے علاوہ سید مرتضی قدماء دے ادبی آثار دا تنقیدی جائزہ لیندے ہوئے بعض کتاباں لکھی نیں۔[۴۵]
متعلقہ صفحات
سودھوحوالے
سودھو- ↑ تہرانی، طبقات اعلام الشیعہ، ج۲، صص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ تہرانی، طبقات اعلام الشیعۃ، ج۲، ص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التریخ، ج۹، ص۱۸۲؛ ذہبی، تریخ الاسلام، ج۲۱، ص۱۹.
- ↑ المحامی رشید الصفار، ترجمۃ الشریف المرتضی، در: شریف مرتضی، ۱۴۱۵ق، صص۱۱-۱۲.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ج ۴، ص ۲۹۵.
- ↑ ابن جوزی، المنتظم، ج ۱۵، ص ۵۴.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ج ۴، ص ۲۹۶.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۲۷۱.
- ↑ امین، اعیان الشیعہ، ج۸، ۲۱۳.
- ↑ نک:بحرالعلوم و خامہیار، زیارتگاہہای عراق، ج ۱، ص ۳۲۴-۳۲۵.
- ↑ تہرانی، طبقات اعلام الشیعۃ، ج۲، صص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ المحامی رشید الصفار، ترجمۃ الشریف المرتضی، فی: شریف مرتضی، ۱۴۱۵ہ.ق.، ص۲۴.
- ↑ اسعدی، سید مرتضی، ۵۲-۵۳.
- ↑ المحامی رشید الصفار، ترجمۃ الشریف المرتضی، فی: شریف مرتضی، ۱۴۱۵ہ.ق.، ص۲۲.
- ↑ المحامی رشید الصفار، ترجمۃ الشریف المرتضی، فی: شریف مرتضی، ۱۴۱۵ہ.ق، صص۴۷-۴۸.
- ↑ نصر، تحلیل فقہی رابطہ سلطان و علمای دین از دیدگاہ علم الہدی، ص۱۷۲-۱۷۳.
- ↑ ابن جوزی، المنتظم، ج ۱۵، ص ۱۱۲؛ ابن اثیر، الکامل فی التریخ، ج ۹، ص ۲۶۳.
- ↑ شفیعی، رسالہ فی العمل مع السلطان.
- ↑ علیخانی و ہمکاران، اندیشہ سیاسی متفکران مسلمان، ج۲ ، ص۱۵۴-۱۵۵ ، ۱۶۰-۱۶۱.
- ↑ نصر، تحلیل فقہی رابطہ سلطان و علمای دین از دیدگاہ علم الہدی، ص۱۷۳.
- ↑ الطوسی، الفہرست، ص۹۹.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۲۷۰.
- ↑ اسعدی، سید مرتضی٬(ص) .
- ↑ نیاسر، معارف و شاہرودی، عقل و نقل در دیدگاہ سید مرتضی، ص۷۶ و ۸۱- ۸۲ ، .
- ↑ نیاسر، معارف و شاہرودی، عقل و نقل در دیدگاہ سید مرتضی، ص۷۵.
- ↑ اسعدی، سید مرتضی، ص۹۱-۹۴.
- ↑ برنجکار و ہاشمی، عقل گرایی در مدرسہ امامیہ بغداد و معتزلہ، ص۷۰-۷۱.
- ↑ اسعدی، سید مرتضی، ص ۵۰ و ۹۰.
- ↑ گرجی، تریخ فقہ و فقہا، صص ۱۴۹-۱۴۸.
- ↑ نیاسر، معارف و شاہرودی، عقل و نقل در دیدگاہ سید مرتضی، ص ۸۴-۸۷.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعہ، ص ۱۰۰.
- ↑ جعفری، مقایسہای میان دو مکتب فکری شیعہ در قم و بغداد، ص۲۲-۲۳.
- ↑ ضمیری، دانشنامہ اصولیان شیعہ، ص ۱۵۲.
- ↑ ضمیری، دانشنامہ اصولیان شیعہ، ۱۵۲-۱۵۳.
- ↑ نک: گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ص ۱۶۵-۱۶۸.
- ↑ ضمیری، دانشنامہ اصولیان شیعہ، ص۱۲۰.
- ↑ گرجی، تریخ فقہ و فقہا، ص۱۷۳ .
- ↑ قربانی زرین، مبانی ادبی-کلامی سید مرتضی در تفسیر قرآن کریم، ص ۱۹.
- ↑ شکرانی، مقدمہای بر مباحث تفسیری سید مرتضی، ص۵۱ -۵۲.
- ↑ شکرانی، مقدمہای بر مباحث تفسیری سید مرتضی، ص ۵۸.
- ↑ شکرانی، مقدمہای بر مباحث تفسیری سید مرتضی، ص ۵۷؛ قربانی زرین، مبانی ادبی-کلامی سید مرتضی در قرآن کریم، ص ۲۲.
- ↑ قربانی زرین، مبانی ادبی-کلامی سید مرتضی در قرآن کریم، ص ۲۰-۲۲.
- ↑ ابن جوزی، المنتظم، ج ۱۵، ص ۲۹۴.
- ↑ امین، اعیان الشیعہ، ج ۸، ص ۲۱۳.
- ↑ محدثی، شخصیت ادبی سید مرتضی، ص ۶۱-۶۳.
مآخذ
سودھو- ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل فی التریخ، بیروت، دار صادر -دار بیروت، ۱۳۸۵ق.
- ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الكتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۱۲
- اسعدی، علیرضا، سید مرتضی، قم، پژوہشگاہ علوم و فرہنگ اسلامی، ۱۳۹۱
- الذہبی، شمس الدین محمد، تریخ الاسلام و وفیات المشاہیر و الاعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الكتاب العربی، ط الثانیۃ، ۱۴۱۳
- الشریف المرتضی، علی بن حسین موسوی، الانتصار فی انفرادات الامامیۃ، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم، ۱۴۱۵ق.
- بحرانی، ابن میثم، شرح نہج البلاغۃ، قم: مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۲ش.
- برنجکار، رضا و ہاشمی، ریحانہ، عقل گرایی در مدرسہ امامیہ بغداد و معتزلہ، مجلہ فلسفہ دین، بہار ۱۳۹۳
- تہرانی، آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعۃ، ج۲، قم: اسماعیلیان، بیتا.
- جعفری، سیدمحمدمہدی، سیدرضی، تہران: طرح نو، ۱۳۷۵ش.
- خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، تحقیق اسداللہ اسماعیلیان، قم، اسماعیلیان،
- شفیعی، محمود، رسالہ فی العمل مع السلطان، فصلنامہ علوم سیاسی، شمارہ ۱۴ ، تابستان ۱۳۸۰
- شکرانی، رضا، مقدمہای بر مباحث تفسیری سید مرتضی، مجلہ کیہان اندیشیہ، شمارہ۵۹ ، فروردین و اردیبہشت ۷۴
- شیخ طوسی، الفہرست. محقق/مصحح: سید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف: المکتبۃ الرضویۃ، بیتا.
- ضمیری، اصولیان شیعہ، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۴
- علیخانی و ہمکاران، اندیشہ سیاسی متفکران مسلمان، تہران، پژوہشگاہ مطالعات فرہنگی و اجتماعی، ۱۳۹۰
- قربانی زرین، باقر، مبانی ادبی- کلامی سید مرتضی در تفسیر قرآن کریم، مجلہ صحیفہ مبین، شمارہ ۵۱ ، بہار و تابستان ۱۳۹۱
- گرجی، ابوالقاسم، تریخ فقہ و فقہا، تہران: سمت، ۱۳۸۵ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم:مؤسسۃ النشر الاسلامی، ۱۳۶۵ش.