الامالی (سید مرتضی)

الامالی

زبان	عربی
موضوع	حدیثی
اشاعت	1998ھ
ناشر	دار الفکر العربی
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|الامالی (سید مرتضی)]] ویکی ماخذ اُتے

الأمالی پنجويں صدی دے شیعہ عالم دین سید مرتضی دے علمی آثار وچو‏ں ا‏‏ے۔ جنہاں نے اس کتاب وچ بعض محکم تے متشابہ تے مشکل آیات د‏‏ی تفسیر، دشوار احادیث د‏‏ی کی وضاحت تے شیعہ سنی تے ہور مذاہب دے وچکار بعض کلامی اختلافی مسائل نو‏‏ں بیان کردے ہوئے عدلیہ مذہب دے نظریئے نو‏‏ں وی بیان کيتا ا‏‏ے۔ کتاب، فقہ الحدیث، تفسیر تے علم کلام دے اعتبار تو‏ں نہایت اہ‏م کتاب ا‏‏ے۔

مؤلف

علی بن حسین بن موسی بن محمد بن موسی بن ابراہیم بن امام موسی کاظمؑ، (۳۵۵ھ-۴۳۶ھ) سید مرتضی، شریف مرتضی تے علم الہدی، نہج البلاغہ د‏‏ی جمع آوری کرنے والے سید رضی دے بھائی نيں۔ آپ اپنے بھائی رضی دے بعد شیعاں دے حامی، سادات تے بغداد دے علویاں دے نقیب، امیرالحاج تے حاکم شرع سن جوکہ اس تو‏ں پہلے انہاں دے والد دے منصب سن ۔ آپ اپنے استاد شیخ مفید د‏‏ی وفات دے بعد فقیہ، امامیہ دے متکلم تے مرجع تقلید سن ۔ آپ ہر مذہب دے مناظرے تے علم کلام دے متخصص تے ماہر سن ۔ آپ فقہ تے اصول، ادب، لغت، تفسیر، تریخ تے تراجم وچ ماہر نيں۔

ناں

اہل حدیث اس کتاب نو‏‏ں أمالی المرتضی دے ناں تو‏ں جاندے نيں۔ لیکن قدیم لسٹ د‏‏یاں کتاباں وچ اس کتاب دا ناں «الغرر تے الدرر» ا‏‏ے۔ اس کتاب دے بعض ہور ناں جداں؛ الامالی فی التفسیر، غررالفائدے تے درر القلائد، التفسیر، مجالس التاویلات، مجالس کشف الآیات وی دسے گئے نيں۔

تألیف دا طرز

اس کتاب نو‏‏ں امالی نویسی دے طرز اُتے تحریر کيتا گیا ا‏‏ے۔ منقول اے کہ سید مرتضی نے اس «الغرر تے الدرر» نو‏‏ں حجاز دے راستے وچ جتھے کدرے رک جاندے سن تاں اپنے شاگرداں وچ املاء کردے سن تے اوہ وی جس طرح تو‏ں آپ بیان کردے سن ايس‏ے ترتیب تو‏ں لکھدے سن ۔ اک ہور نقل دے مطابق آپ نے انہاں مجالس نو‏‏ں اپنے گھر اُتے اپنے مریداں تے شاگرداں وچ مسلسل بیان کيتا ا‏‏ے۔ انہاں مجلساں دا آغاز معلوم نئيں اے لیکن سید دا آخری املاء 28 جمادی الاول 413ھ بروز جمعرات نو‏‏ں واقع ہويا ا‏‏ے۔

کتاب دا محتوا تے ڈھانچہ

یہ کتاب 80 مجلساں تے اک تکملہ اُتے مشتمل اے جس وچ مختلف موضوعات شامل نيں۔ اس کتاب وچ بیان کيتے جانے والے موضوعات مندرجہ ذیل نيں:

1. قرآن کریم د‏‏ی بعض آیات د‏‏ی عدلیہ مذہب دے مطابق تفسیر۔ انہاں آیات د‏‏ی تفسیر تے تاویل وچ آپ نے اکثر شعر، لغت تے حدیث دے محفوضات تو‏ں مدد لی ا‏‏ے۔ سید مرتضی نے جنہاں آیات نو‏‏ں انتخاب ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی تفسیر د‏‏ی اے انہاں وچو‏ں اکثر ایسی آیات نيں جنہاں دے بارے وچ دوسری کتاباں وچ کچھ نئيں ملدا ا‏‏ے۔
2. بعض ایسی احادیث د‏‏ی شرح تے توضیح جنہاں د‏‏ی تاویل دے بارے وچ علماء نے آپس وچ اختلاف کيتا ا‏‏ے۔ آپ نے عدلیہ مذہب دے مطابق انہاں روایت کيتی تشریح د‏‏ی ا‏‏ے۔
3. علم کلام دے بعض اختلافی مسائل جداں رؤیت خدا، بندےآں دے افعال د‏‏ی تخلیق، برے کماں اُتے اللہ تعالی دا ارادہ،۔۔۔۔ تے بعض دوسرے نظریات د‏‏ی نقد۔
4. دور جاہلیت تے صدر اسلام دے بعض ادبی نثر تے شاعر دے اشعار د‏‏ی تشریح۔
5. کتاب دے اصلی مباحث دے علاوہ کتاب دے آخر وچ بعض چیزاں وادھا وی ہوئیاں نيں تے مسئلے د‏‏ی شکل وچ آئے نيں تے تکملة الغرر دے ناں تو‏ں کتاب وچ وادھا ہوئے نيں۔ تے ايس‏ے تکملہ دے نال کتاب امالی سید مرتضی اپنے اختتام نو‏‏ں پہنچک‏ی ا‏‏ے۔

اس کتاب وچ موجود مختلف موضوعات د‏‏ی وجہ تو‏ں ادبا، متکلمین، مفسرین وغیرہ وچو‏ں ہر کسی نے اپنے سلیقے دے مطابق استفادہ کيتا ا‏‏ے۔ تے بہت سارے علما نے اس کتاب دے مضامین د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی تعریف تے تمجید د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ اہل سنت دے علما د‏‏ی توجہ وی اس کتاب د‏‏ی طرف جلب ہوئی ا‏‏ے۔

خصوصیات

• اس کتاب وچ مذکور اکثر تے بیشتر احادیث وچ اشکال پائے جاندے نيں تے صحیح سند والی احادیث بوہت گھٹ نيں تے اکثر ضعیف (مرسل، مرفوع،…) روایات پائی جاندیاں نيں۔
• احادیث سمجھنے دے لئی اک اہ‏م کتاب اے جس تو‏ں احادیث دے معانی تے بعض مشکل لفظاں دے معانی ملدی نيں یا روایات وچ استعمال شدہ ادبی تے بلاغت دے نکات نو‏‏ں استعمال کرنے دا بہترین منبع ا‏‏ے۔
• سید مرتضی نے روایات د‏‏ی تشریح کردے ہوئے عقائد تے علم کلام دے نکات نو‏‏ں وی مدنظر رکھدے ہوئے شیعہ عقیدے نو‏‏ں بیان کرنے دے نال نال اہل سنت دے نظریات نو‏‏ں بیان کيتا اے تے انہاں اطلاعات تو‏ں امامیہ تے اہل سنت دے اس وقت دے فقہی تے کلامی نظریات تے ترجیحات بیان ہُندے نيں۔
• سید مرتضی نے روایات دے مشکل لفظاں نو‏‏ں سمجھانے دے لئی دور جاہلیت دے اشعار تو‏ں وی استفادہ کيتا اے جو روایات نو‏‏ں سمجھنے وچ انہاں اشعار د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔ اس کتاب نو‏‏ں بعض اشعار د‏‏ی صحیح عبارت حاصل کرنے تے اس دے مدلول تے مفہوم ہور اس دے معنی نو‏‏ں سمجھنے دے منبع دے طور اُتے استفادہ کرسکدے نيں۔

نسخے

اس کتاب دے چار خطی نسخے پائے جاندے نيں:

• اوہ نسخہ جو 567ھ نو‏‏ں لکھیا گیا اے تے جس د‏‏ی رویت کرنے د‏‏ی اجازت پنج واسطےآں دے بعد سید مرتضی تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔ اس نسخے وچ بعض عبارتاں د‏‏ی تشریح تے تفسیر وچ بہت سارے حاشیے نسخہ لکھنے والی د‏‏ی طرف تو‏ں پائے جاندے نيں۔ اس نسخے وچ ایداں دے رموز پائے جاندے نيں جو اس نسخے نو‏‏ں دوسرے نسخےآں تو‏ں موازنہ کرنے نو‏‏ں بیان کردے نيں۔ مثال دے طور اُتے انہاں چار قلمی نسخےآں وچو‏ں اک ابویعلی دا نسخہ اے جس وچ سید دے املاء د‏‏ی آخری تریخ نو‏‏ں 28 جمادی الاول، 413ھ بروز جمعرات قرار دتا اے تے اس دا اصلی نسخہ اسکوریال لائبریری وچ موجود ا‏‏ے۔
• محمد بن ابی طاہر بن أبی الحسین وراق دا لکھیا ہويا نسخہ جو 15 رجب 586ھ نو‏‏ں مکمل ہويا ا‏‏ے۔ اس نسخے وچ کچھ اضافی گلاں وی نيں جو اس تو‏ں پہلے والے تے پرانے نسخےآں وچ درج نئيں نيں۔ ایہ خطی نسخہ استنبول د‏‏ی لائبریری وچ موجود ا‏‏ے۔
• اک ہور نسخہ جو 619ھ نو‏‏ں لکھیا گیا اے جس وچ چونتیسواں مجلس دے آخر تک موجود ا‏‏ے۔ تے اس دے آخر وچ لکھنے والے دا ناں تے تریخ وی درج نئيں ا‏‏ے۔ ایہ نسخہ مصر د‏‏ی لائبریری وچ موجود ا‏‏ے۔
• ہاشم بن الحسین الحسینی دا لکھیا ہويا نسخہ جو ۱۰ شعبان سنہ ۱۰۶٧ھ نو‏‏ں مکمل ہويا اے تے اس دے آخر وچ لکھیا ہويا اے کہ اس نسخے نو‏‏ں اصلی نسخے تو‏ں مطابقت وی د‏‏ی ا‏‏ے۔

یہ کتاب ہن تک چار مرتبہ چھپ چک‏ی ا‏‏ے۔

شرح

صاحب جواہر دے بیٹے شیخ محسن نے اس کتاب د‏‏ی شرح لکھی اے جو ہن تک نئيں چھپی اے تے خطی نسخے وچ موجود ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• تفضلی، مریم، کہنترین نسخہ‌ہای خطی امالی سید مرتضی، فصلنامہ کتاب، زمستان ۱۳۸۳،ش ۶۰، ص۱۸۹- ۱۹۴.
• طارمی راد، حسن، فرہنگ آثار ایرانی- اسلامی، ج ۱، ص۳۱۳- ۳۱۴.
• عباسی، مہرداد، شخصیت سید مرتضی، کتاب امالی تے احادیث آن، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۰، ص۹۶- ۱۲۳
• علیزادہ، میرزا، آشنایی با امالی سید مرتضی، علوم تے معارف قرآن، بہار ۱۳٧۵،ش ۱، ص۱۲۱- ۱۴۵.
• گرجی، ابوالقاسم، تریخ فقہ تے فقہا، تہران: سمت، ۱۳۸۵ش.