حسن اطروش
| کوائف | |
|---|---|
| نام | حسن بن علی بن حسن بن علی بن عُمر بن علی بن حسینؑ |
| لقب | ناصر کبیر، ناصر اطروش، ناصر للحق۔ |
| تاریخ/محل پیدائش | تقریبا 230 ھ، مدینہ |
| اولاد | احمد (صاحب الجیش) سردار سپاہ ناصر کبیر |
| مذہب | شیعہ یا زیدیہ |
| تاریخ/محل دفن | آمل (ایران) |
| حکومت | |
| سمت | حاکم طبرستان |
| سلسلہ | علویان طبرستان |
| محدودہ | طبرستان، دیلم و مشرقی گیلان دے بعض علاقے۔ |
| آغاز | 301 ھ |
| انجام | 304 ھ |
| مرکز | آمل (مازندران) |
| آثار باقی ماندہ | کتاب الاحتساب و کتاب البساط۔ |
ناصر کبیر (230۔304 ھ) تیسری صدی ہجری وچ طبرستان دے تیسرے علوی حاکم تے امام زین العابدین دی اولاد وچوں نيں۔ انہاں دا اصلی ناں حسن بن علی تے لقب ناصر اطروش و ناصر للحق سی۔ اوہ اک عادل فرمانرا سن تے تریخ طبری دے مطابق، اہل طبرستان انہاں دی حکومت کیتی طرح کسی تے حکومت نوں عادلانہ نئيں مندے نيں۔ سید مرتضی نے انہاں دے علمی مرتبے، زہد و فقاہت دا ذکر کيتا اے۔
انہاں نے اہل طبرستان نوں مسلمان تے شیعہ کرنے وچ نہایت اہم کردار ادا کيتا اے۔ جدوں ناصر کبیر دی حکومت طبرستان دے علاوہ شمال ایران دے دوسرے علاقےآں دیلم و مشرقی گیلان دے حصےآں تک پھیل گئی تاں انہاں نے اپنی حکومت دا مرکز آمل نوں قرار دتا۔ علما و دانشمندان دی حمایت، سادات نوں طبرستان وچ بسنے دی دعوت تے مسیتاں دی تعمیر انہاں دے اہم اقدامات وچوں نيں۔
ناصر کبیر زیدی مسلک سن ۔ حالانکہ افندی اصفہانی نے ریاض العلما وچ انہاں دا شمار بزرگان امامیہ وچ کیہ اے۔ انہاں دے بقول ناصر کبیر دی بعض تالیفات شیعہ امامیہ مذہب دے مطابق و بعض زیدی مسلک دے مطابق نيں۔ امور حسبیہ دے بارے وچ انہاں دی لکھی ہوئی کتاب الاحتساب تے ايسے طرح توں علم کلام دی کتاب البساط ايسے دی مثال نيں۔ ايسے طرح توں انہاں دی اک فقہی تالیف وی اے جس دا جواب سید مرتضی نے کتاب مسائل الناصریات وچ دتا اے۔
سوانح حیات
سودھوحسن بن علی، معروف بہ ناصر کبیر و اطروش دا سلسلہ نسب تن واسطےآں توں امام زین العابدینؑ دے فرزند عمر الاشرف توں ملدا اے۔[۱] اوہ سید مرتضی علم الہدی تے سید رضی دے جد مادری نيں۔[۲]
ان دی ولادت ۲۳۰ ھ دے نیڑے مدینہ وچ ہوئی۔[۳] کوفہ تے ہور شہراں دے مشایخ دے حضور نقل حدیث کردے سن ۔ ناصر کبیر تے مذکورہ مشایخ نے اک دوسرے توں روایت نقل کيتی اے۔[۴]
ناصر کبیر دے چار بیٹے سن : ۱۔ محمد دا بچپن وچ انتقال ہوئے گیا سی۔ ۲۔ علی شاعر سی۔ ۳۔ احمد امامی مذہب سی جس دا لقب صاحب الجیش سی۔ ۴۔ جعفر۔ البتہ تاریخی منابع دے مطابق، ناصر کبیر حسن بن قاسم نوں جو انہاں دے چچا دے بیٹے تے امام حسن مجتبی دی اولاد وچوں سن، اپنی اولاد اُتے ترجیح دیندے سن ۔[۵] انہاں دے بیٹے احمد جنہاں دا لقب صاحب الجیش سی تے جو انہاں دی فوج دے سپہ سالار سن، نے اپنے باپ دی بے توجہی دی وجہ انہاں دے مذہبی عقائد نوں قرار دتا اے۔ ناصر کبیر دے دوسرے فرزند علی نے زیدیاں دے نظریات دے رد وچ قصیدہ نظم کيتا سی۔[۶]
وفات و مقبرہ
سودھو
ناصر کبیر نے تن سال تن ماہ حکومت دے بعد 25 شعبان 304 ھ[۷] وچ آمل (ایران) وچ وفات پائی۔[۸] انہاں نوں آمل وچ قاسم بن علی دے گھر وچ دفن کيتا گیا۔[۹]
ان دی قبر ہمیشہ زیدیاں دی توجہ دا مرکز رہی تے ابن اسفندیار نے اٹھويں صدی ہجری وچ انہاں دے مزار نوں زیارت گاہ و اہل زہد دے لئی محل سکونت دے طور اُتے پیش کيتا اے۔[۱۰] ناصر کبیر نے شہر آمل وچ اک مدرسہ تعمیر کرایا سی جو نويں صدی ہجری دے مورخ طہیر الدین مرعشی دے دور تک باقی سی۔[۱۱]
مقبرہ ناصر کبیر شہر آمل وچ ستويں صدی ہجری تک مع مدرسہ و کتب خانہ موجود سی۔[۱۲] نويں صدی ہجری وچ حاکم مازندران سید علی مرعشی نے اک بار فیر توں اس اُتے اک بارگاہ تعمیر کرائی جو ہن تک باقی اے۔[۱۳]
طبرستان اُتے حکومت و تبلیغ اسلام
سودھو
ناصر کبیر، حسن بن زید حسنی (250۔270 ھ) و محمد بن زید (270۔287 ھ) طبرستان دے پہلے و دوسرے حاکم دی حکومت دے دوران انہاں دونے دی مدد کيتا کردے سن ۔ محمد بن زید دے قتل دے بعد انہاں نے ۱۴ سال تک گیلان و دیلم وچ اسلام دی تبلیغ کیتی۔[۱۴] ناصر کبیر نے ۳۰۱ ھ وچ طبرستان وچ علویاں دی تیسری حکومت قائم کيتی تے تیسرے حاکم بنے۔[۱۵] انہاں نے طبرستان دے علاوہ دیلم و گیلان دے مشرقی علاقےآں اُتے وی حکومت کیتی۔[۱۶] انہاں دی حکومت دا مرکز شہر آمل سی۔[۱۷] اوہ ۳۰۴ ھ وچ ٧۴ برس دی عمر وچ اپنی وفات تک اوتھے دے حاکم رہے۔[۱۸]
ابن اسفندیار نے اپنی کتاب تریخ طبرستان وچ آخر عمر وچ ناصر کبیر دے ترک حکومت کیتی خبر دتی اے تے نقل کيتا اے کہ انہاں دے ترک حکومت دے بعد بوہت سارے لوکاں نے انہاں دی طرف رجوع کيتا توں کہ انہاں توں فقہ و حدیث وچ استفادہ کر سکن۔[۱۹] ايسے طرح توں ابن اثیر نے وفات دے وقت انہاں دی عمر ٧۹ سال ذکر کيتی اے۔[۲۰]
ان دے بعض اقدامات وچ علما و دانشمندان دی حمایت، سادات نوں طبرستان مین بسنے دی دعوت، قرآن کریم دی تعلیم، شاعر دی تشویق، مسیتاں دی تاسیس تے ايسے طرح توں فقہ و حدیث و تفسیر قرآن دی تدریس جداں امور ذکر ہوئے نيں۔[۲۱] تاریخی مصادر دے مطابق طبرستان دے لوکاں دے مسلمان تے شیعہ ہونے وچ ناصر کبیر دا اہم کردار رہیا اے۔[۲۲] ايسے بنیاد اُتے دعوی کيتا گیا اے کہ اک دن وچ ۱۴ ہزار لوک اس دے ہتھ توں مسلمان ہوئے نيں۔[۲۳]
زیدی مسلک یا امامی مذہب
سودھوسید مرتضی نے جو چوتھی صدی ہجری[۲۴] دے بزرگ ترین شیعہ علما وچوں تے ناصر کبیر، ماں دی طرف توں انہاں دے جد نيں، اگرچہ انہاں دے علم و و زہد و فقاہت تے شمال وچ اسلام دے فروغ نوں انہاں دی کاوشاں دا نتیجہ قرار دتا اے لیکن انہاں نے انہاں دے مسلک دا ذکر نئيں کيتا اے۔[۲۵] البتہ محمد واعظ زادہ خراسانی دے مطابق، کتاب مسائل الناصریات جو سید مرتضی دی تالیف اے جس وچ سید نے ناصر کبیر دے آرائے فقہی اُتے حاشیے لگائے نيں، اس کتاب توں اک شیعہ امامی و زیدیہ عالم دے درمیان روح مفاہمت دا اندازہ اے کہ جس دی بنیاد اُتے ناصر کبیر دے زیدیہ مذہب ہونے دا پتہ چلدا اے۔[۲۶] نجاشی نے جو پنجويں صدی ہجری دے ماہر رجال شیعہ علما وچوں نيں، امامت اُتے ناصر کبیر دے اعتقاد دا تذکرہ کيتا اے تے امامت، فدک، خمس و شہادت ورگی کتاباں دی نسبت انہاں دی طرف دتی اے۔[۲۷] نجاشی دے بقول، ناصر کبیر دی اک کتاب شجرے و امام زمانہ تک فرزندان ائمہ دے سلسلہ وچ وی سی۔[۲۸]
افندی اصفہانی نے جو صفویہ دور دے علما وچوں نيں، کتاب ریاض العلما و حیاض الفضلا وچ ناصر کبیر نوں بزرگ شیعہ امامی علما وچ شمار کيتا اے تے انہاں دے مطابق، اس گل توں کہ اوہ زیدیہ فرقے دے امام سن، انہاں دے امامیہ مذہب ہونے وچ کوئی تضاد نئيں اے۔[۲۹] حالانکہ افندی اصفہانی نے تصریح دی اے کہ ناصر کبیر دی بعض تالیفات شیعہ امامیہ مذہب دے اعتبار توں نيں تاں بعض زیدیہ مسلک دی بنیاد اُتے نيں۔[۳۰]
امتیازات
سودھوتاریخی و رجالی مصادر نے انہاں دے حکومت دے عادلانہ ہونے تے ايسے طرح توں ناصر کبیر دے فقہ و ہور علوم توں آشنا ہونے دا ذکر ہويا اے۔
عادل بادشاہ
سودھوناصر اطروش یا ناصر کبیر نوں عادل فرمانروا شمار کيتا گیا اے۔ انہاں دے معاصر مورخ طبری نے وی اجرائے عدالت و حسن رفتار دی وجہ توں انہاں دی تعریف کيتی اے تے کہیا اے کہ طبرستان دے لوک کسی وی حکومت نوں ناصر کبیر دی حکومت کیتی طرح عادلانہ نئيں مندے نيں۔[۳۱] ابو ریحان بیرونی نے تحریر کيتا اے کہ ناصر اطروش نے مکھیا و چودھری والے نظام تے مال و بیوی بچےآں اُتے انہاں دی مالکیت دا خاتمہ کيتا تے عوام وچ سب نوں اک درجہ وچ قرار دتا۔[۳۲]
مقام علمی
سودھوسید مرتضی دے مطابق، ناصر کبیر دا علمی مرتبہ، زہد و فقاہت سب دے لئی عیاں سی۔[۳۳] اوہ علما و فقہا دے نال مناظرے تے ايسے طرح توں مطالعہ حدیث دے لئی جلست منعقد کيتا کردے سن ۔[۳۴]
تالیفات و نظریات
سودھو
بعض منابع وچ ناصر کبیر دی تالیفات دی تعداد تن سو زیادہ ذکر ہوئی اے۔[۳۵] ابن ندیم نے اپنی کتاب اللسٹ وچ انہاں دے دس توں زیادہ فقہی رسالے دا ناں پیش کرنے دے بعد بعض زیدیاں دے دعوی دا ذکر کيتا اے جو انہاں دی تصنیفات دی تعداد ۱۰۰ تک مندے نيں۔[۳۶] نجاشی نے وی انہاں دی بعض کتاباں دے ناں دا ذکر کيتا اے۔[۳۷]
ان دی بعض کتاباں مندرجہ ذیل نيں:
- الاحتساب: اسلامی ریاستاں وچ امور حسبیہ دے اجرا دے سلسلہ وچ اولین کتاب وچوں اے۔[۳۸] جو کچھ انہاں نے اس کتاب وچ ذکر کيتا اے اس دے مطابق، امام یا نمایدہ امام یعنی محتسب نوں چاہیدا کہ اوہ کوچہ و بازار وچ مرداں تے عورتاں دے اختلاط نوں روکے۔[۳۹] اوہ ايسے طرح توں پیغمبر اکرم (ص) دی روایت دی بنا اُتے زیارت قبور نوں مباح تے میت اُتے عورتاں دے نوحے و جنازہ دے نال انہاں دی ہمراہی نوں جائز نئيں جاندے نيں۔[۴۰]
- البساط: علم کلام دے موضوع اُتے کتاب اے جس وچ توحید، معرفت خداوند تے ايسے طرح توں بندےآں دے حق وچ عدل خداوندی دے بارے وچ بحث کيتی کئی اے۔ ایہ کتاب ناصر کبیر نے اپنے شاگرداں دے لئی تحریر کيتی سی۔[۴۱]
ناصر کبیر دی اک فقہی کتاب وی اے جو مسائل الناصریات دے ناں توں اک مستقل کتاب اے تے جس اُتے سید مرتضی نے انہاں دے نظریاں دے نال اپنے فقہی نظریات دا ذکر کيتا اے۔[۴۲]
سیمینار و ٹی وی سیریل
سودھو
سن 2013/2014 ء وچ ناصر کبیر دی یاد وچ ایران وچ اک بین الاقوامی کانفرنس منعقد ہوئی۔ جس وچ یمن، شام تے لبنان دے بعض مسلمان دانشوراں نے شرکت کيتی[۴۳] تے ايسے سلسلہ وچ کانفرنس وچ ناصر کبیر دے اُتے لکھے گئے مقالات دے مجموعہ دے طور اُتے اک کتاب 'مجموعہ مقالات کانفرنس بین الاقوامی ناصر کبیر' دے عنوان توں شائع ہوئی۔ جس وچ انہاں دی شخصیت، سوانح حیات، تالیفات و فقہی نظریات دے سلسلہ وچ مقالات شامل سن ۔ ايسے طرح توں اس کتاب وچ مذہب زیدیہ تے زیدیہ و امامیہ مذہب وچ موجود مشترکہ میراث اُتے مقالات وی شائع ہوئے۔[۴۴]
2012/2013 ء وچ ایران دے صوبے مازندران دے ریاستی ٹی وی اُتے ناصر الحق دے ناں توں اک سیریل دکھایا گیا۔ جس وچ طبرستان وچ علویاں دے قیام و ناصر کبیر دے ذریعہ تشکیل حکومت نوں 13 حصےآں وچ پیش کيتا گیا اے۔[۴۵]
حوالے
سودھو- ↑ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱٧ق، ص٦۲-٦۳.
- ↑ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱٧ق، ص٦۲-٦۳.
- ↑ بخاری، سر السلسلۃ العلویہ، ۱۳۸۱ق، ص۵۳؛ ناطق بالحق، الافادۃ فی تریخ الائمۃ السادۃ، ۱۳۸٧ش، ص۵۰.
- ↑ اطروش، البساط، ۱۴۱۸ق، ص۵٦، ۵۸، ٦۵، ٧۲، ٧۵؛ شہاری، طبقات الزیدیہ الکبری، ۱۴۲۱ق، قسم ۳، ج۲، ص۱۱۱۳؛ ابن ابی الرجال، مطلع البدور و مجمع البحور، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱٧٧.
- ↑ حکیمیان، علویان طبرستان، ۱۳٦۸ش، ص۹٧.
- ↑ حکیمیان، علویان طبرستان، ۱۳٦۸ش، ص۹٧.
- ↑ ناطق بالحق، الافادۃ فی تریخ الائمۃ السادۃ، ۱۳۸٧ش، ص٦۱؛ محلی، الحدائق الوردیہ، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص٧۸.
- ↑ صابی، المنتزع من الجزء الاول، ۱۹۸٧م، ص۳۳؛ اصفہانی، تریخ سنی ملوک الارض، ۱۳۴۰ق، ص۱٧۵؛ ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، قاہرہ، ج۱، ص۳۲-.۳۳.
- ↑ دانش پژوہ، «دو مشیخہ زیدی»، ص۱۸۵.
- ↑ ابن اسفندیار، تریخ طبرستان، ۱۳۲۰ق، ج۱، ص۹٧.
- ↑ مرعشی، تریخ طبرستان و رویان و مازندران، ۱۳۴۵ش، ص۱۴۸.
- ↑ یوسفیفر، «نقش موقوفات در شکل دہی بہ فضاہای شہری»، ص۱۰۴.
- ↑ یوسفی فر، «نقش موقوفات در شکل دہی بہ فضاہای شہری»، ص۱۰۴.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۲۹.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۲۹.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۲۹.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۲۹.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۲۹.
- ↑ ابن اسفندیار، تریخ طبرستان، ص۲٧۵، بہ نقل از: موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۱۴٧.
- ↑ ابن اثیر، تریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ج۱۳، ص۱۵۲، بہ نقل از: موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۱۴٧.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۱٦۲-۱٦۳.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۱٦۵-۱٦٦.
- ↑ مادلونگ، اخبار ائمۃ الزیدیہ، ص۲۱۳، بہ نقل از: موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۱٦٦.
- ↑ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱٧ق، ص٧.
- ↑ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱٧ق، ص٦۲-٦۴.
- ↑ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱٧ق، ص۳۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۸ق، ص ۵٧-۵۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۸ق، ص ۵٧-۵۸.
- ↑ افندی اصفہانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۲٧٧.
- ↑ افندی اصفہانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۲٧٧.
- ↑ طبری، تریخ طبری، بیروت، ج۱۰، ص۱۴۹.
- ↑ ابو ریحان بیرونی، الآثار الباقيہ، ۱۴۲۸ق، ص۲٦۸.
- ↑ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱٧ق، ص٦۳.
- ↑ ناطق بالحق، الافادۃ فی تریخ الائمۃ السادۃ، ۱۳۸٧ش، ص۵٦.
- ↑ اطروش، الإحتساب، ۱۴۲۳ق، مقدمہ، ص۱۵؛ حسنی مؤیدی، التحف شرح الزلف، ۱۴۱٧ق، ص۱۸٦.
- ↑ ابن ندیم، اللسٹ، دار المعرفہ، ص۲٧۳-۲٧۴.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۸ق، ص ۵٧-۵۸.
- ↑ جوکار، «عملکرد محتسب و بازتاب آن در برخی از متون ادب فارسی»، ص۲٧.
- ↑ فرمانیان، درس نامہ تریخ و عقاید زیدیہ، ۱۳۸۹ش، ص۱۰۵.
- ↑ فرمانیان، درس نامہ تریخ و عقاید زیدیہ، ۱۳۸۹ش، ص۱۰۵.
- ↑ شورمیج، «نقش و عملکرد ناصر کبیر در نشر اندیشہ شیعی در طبرستان»، ص۵۸.
- ↑ نگاہ کرن: سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱٧ق، ص۳۸-۳۹.
- ↑ «ہمایش بین المللی «ناصر کبیر» در محمود آباد».
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۱۴.
- ↑ «تلہ تئاتر ناصر الحق»؛ «تئاتر تلویزیونی ناصر الحق بر روی آنتن شبکہ تبرستان می رود».
مآخذ
سودھو- ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن ہبۃ اللہ، شرح نہج البلاغہ، تحقیق محمد ابو الفضل ابراہیم، قاہرہ، ۱۳۸۵-۱۳۸٧ق/۱۹٦۵-۱۹٦٧ء
- ابن ابی الرجال، احمد بن صالح، مطلع البدور و مجمع البحور فی تراجم رجال الزیدیہ، تحقیق عبد الرقیب مطہر محمد حجر، صعدہ (یمن)، ۱۴۲۵ق/۲۰۰۴ء
- ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الكامل في التاريخ، بیروت، دار الکتب العلمیہ، ۱۴۰٧ق/۱۹۸٧ء
- ابن اسفندیار، محمد بن حسن، تریخ طبرستان، تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تہران، ۱۳۲۰ش
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، اللسٹ، بیروت، دار المعرفہ، بی تا
- ابو ریحان بیرونی، محمد بن احمد، الآثار الباقیۃ من القرون الخاليہ، قاہرہ، مکتبۃ الثقافۃ الدینیہ، ۱۴۲۸ق/۲۰۰۸ء
- اطروش، حسن بن علی، الاحتساب، تحقیق عبد الکریم احمد جدبان، صعدہ (یمن)، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲ء
- اطروش، حسن بن علی، البساط، تحقیق عبد الکریم احمد جدبان، صعدہ (یمن)، ۱۴۱۸ق/۱۹۹٧ء
- افندی اصفہانی، عبداللہ بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق
- بخاری، سہل بن عبداللہ، سرّ السلسلۃ العلویہ، تحقیق محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹٦۲ء
- «تئاتر تلویزیونی ناصر الحق بر روی آنتن شبکہ طبرستان می رود»، خبرگزاری مہر، تریخ درج مطلب: ۱۲ دتی ۱۳۹۱ش، تریخ بازدید: ۱۲ بہمن ۱۳۹٧ش
- «تلہ تئاتر ناصر الحق»، سایت صداوسیمای مرکز مازندران، تریخ بازدید: ۱۲ بہمن ۱۳۹٧ش
- جوکار، نجف، «عملکرد محتسب و بازتاب آن در برخی از متون ادب فارسی»، در مجلہ شناخت، ش۵٧، بہار ۱۳۸٧ش
- حسنی مؤیدی، مجد الدین، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، صنعا، ۱۴۱٧ق/۱۹۹٧ء
- حکیمیان، ابو الفتح، علویان طبرستان، تہران، انتشارات الہام، ۱۳٦۸ش
- اصفہانی، حمزۃ بن حسن، تریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء علیہم الصلوۃ و السلام، برلین، ۱۳۴۰ق
- دانش پژوہ، محمد تقی، «دو مشیخہ زیدی»، در نامہ مینوی، زیر نظر حبیب یغمائی و ایرج افشار، تہران، جاویدان، ۱۳۵۰ش
- شورمیج، محمد، «نقش و عملکرد ناصر کبیر در نشر اندیشہ شیعی در طبرستان»، در مجلہ تریخ فرہنگ و تمدن اسلامی، ش۲٦، بہار ۱۳۹٦ش
- شہاری، ابراہیم بن قاسم، طبقات الزیدیۃ الکبری، قسم۳: بلوغ المراد الی معرفت الاسناد، تحقیق عبد السلام وجیہ، عمان، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱ء
- صابی، ابراہیم بن ہلال، المنتزع من الجزء الاول من الکتاب المعروف بالتاجی فی اخبار الدولۃ الدیلمیہ، در اخبار ائمۃ الزیدیہ فی طبرستان و دیلمان و جیلان، تحقیق چاپ ویلفرد مادلونگ، بیروت، المعہد الالمانی للابحاث الشرقیہ، ۱۹۸٧ء
- طبری، تریخ الطبری: تریخ الأمم والملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراہیم، بیروت، بی نا
- سید مرتضی، علی بن حسین، مسائل الناصریات، تحقیق مرکز البحوث والدراست العلمیہ، تہران، رابطۃ الثقافۃ والعلاقات الإسلامیہ، ۱۴۱٧ق/۱۹۹٧ء
- فرمانیان، مہدی، و سید علی موسوی نژاد، زیدیہ: تریخ و عقاید، قم، نشر ادیان، ۱۳۸۹ش
- مُحَلِّی، حُمید بن احمد، الحدائق الوردیۃ فی مناقب ائمۃ الزیدیہ، تحقیق مرتضی بن زید المحطوری الحسنی، صنعا، مطبوعات مکتبۃ مرکز بدر، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲ء
- مرعشی، ظہیر الدین بن نصیر الدین، تریخ طبرستان و رویان و مازندران، تحقیق محمد حسین تسبیحی، تہران، ۱۳۴۵ش
- موسوی نژاد، سید علی، مجموعہ مقالات ہمایش بینالمللی ناصر کبیر و رسالت علمای اسلام در جہان امروز با تکیہ بر آموزہہای نہج البلاغہ و صحیفہ سجادیہ، تہران، مجمع جہانی اہل بیت، ۱۳۹۲ش
- ناطق بالحق، یحیی بن حسین، الافادۃ فی تریخ الائمۃ السادۃ، تحقیق محمد کاظم رحمتی، تہران، ۱۳۸٧ش
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسۃ النشر الإسلامی، ۱۴۱۸ق
- «ہمایش بینالمللی «ناصر کبیر» در محمود آباد»، سایت روزنامہ اطلاعات، تریخ درج مطلب: ۱ بہمن ۱۳۹۲ش، تریخ بازدید: ۱۲ بہمن ۱۳۹٧ش.
- یوسفی فر، شہرام، و معصومہ ید اللہ پور، «نقش موقوفات در شکلدہی بہ فضاہای شہری»، در مجلہ وقف میراث جاویدان، ش٧۹ و ۸۰، پاییز و زمستان ۱۳۹۱ش.