مباح
مباح عربی بولی دا لفظ اے جس دے معنی اباحت یعنی جواز دے نيں۔
مباح دی تعریف
سودھومباح اوہ کم اے جس وچ فعل (کرنا) تے ترک فعل (نہ کرنا) دونے مساوی ہاں تے کسی اک دی دوسرے اُتے ترجیح نہ ہوئے کدی کسی کم دا مباح ہونا منصوص (نص توں ثابت) ہُندا اے تے کدی اس دی اباحت اُتے صاف تصریح نئيں ہُندی بلکہ جس فعل دی شریعت وچ طلب یا ممانعت نہ ہوئے اوہ مباح ہُندا اے، اوہ کم جو شرعاً حلال ہوئے نہ حرام اسنوں مباح کہندے نيں۔ مثلاً لذیذ کھانے کھانا تے نفیس کپڑے پہننا، وغیرہ
مباح دی مثال
سودھومباح دی مثال ایہ آیت اے : لیس علیکم جناح انہاں تبتغوا فضلاً من ربکم (البقرہ : 198) (اگر تسيں سفر حج وچ ) تجارت دے ذریعہ اللہ دا فضل تلاش کرو تاں اس وچ تسيں اُتے کوئی گناہ نئيں اے۔ فان خفتم الایقیما حدود اللہ فلا جناح علیھما فیما افتدت بہ (البقرہ : 229) جے تسيں دونے (میاں بیوی) نوں ایہ خطرہ ہوئے کہ تسيں اللہ دی حدود نوں قائم نہ رکھ سکو گے تاں تسيں دونے اُتے اس وچ کوئی گناہ نئيں اے کہ بیوی شوہر توں نجات حاصل کرنے دے لئی اسنوں کچھ دے ڈالے (یعنی خلع کرلے)
فاذا بلغن اجلھن فلا جناح علیکم فیما فعلن فی أنفسھن بالمعروف (البقرہ : 234) فیر جدوں بیوہ عورتاں دی عدت ختم ہوئے جائے تاں اوہ رواج دے مطابق جو اپنی زیب وزینت کرن تاں اس وچ کوئی گناہ نئيں اے۔
اس آیت وچ عدت ختم ہونے دے بعد سوگ ختم کرنے تے بیوہ دے عقد ثانی دی اباحت اے۔
ولا جناح علیکم فیما عرضتم بہ من خطبۃ النسآء أو اکننتم فی انفسکم (البقرہ : 235) جے تسيں دوران عدت عورتاں توں اشارہ کنایہ توں منگنی دا پیغام دو یا اسنوں پانے دل وچ پوشیدہ رکھو تاں اس وچ کوئی گناہ نئيں اے۔
ایہ چند مثالیاں نيں جنہاں وچ مباح دی تصریح کيتی گئی اے انہاں دے علاوہ قرآن مجید تے احادیث وچ تے بہت مثالیاں نيں تے جنہاں کماں دی اباحت دی تصریح نئيں اوہ اس حدیث توں مستبط قاعدہ وچ داخل نيں :
حضرت سلمان فارسی (رض) بیان کردے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم توں گھی، پنیر تے جنگلی گدھے نوں کھانے دے متعلق سوال کيتا گیا، تاں آپ نے فرمایا حلال اوہ اے جس نوں اللہ نے اپنی کتاب وچ حلال کر دتا تے حرام اوہ اے جس نوں اللہ نے اپنی کتاب وچ حرا م کر دتا تے جس دے متعلق اللہ نے سکوت فرمایا اوہ معاف اے (یعنی مباح اے ) [۱]
فقہا دا استنباط
سودھواس حدیث توں فقہا نے ایہ مسئلہ استنباط کيتا اے کہ اصل اشیاء وچ باحت اے، یعنی جدوں کسی چیز دی ممانعت دی کوئی دلیل نہ ہوئے تاں اوہ اپنی اصل دے مطاق مباح اے، علما اہل سنت نے میلاد شریف، سوم، چہلم تے عرس وغیرہ دے جواز اُتے ايسے حدیث تے ايسے قاعدہ توں استدلال کيتا اے۔
مباح مستحب ہوئے گا یا مکروہ
سودھومباح دی تعریف ايسے طرح کيتی گئی اے کہ اس اُتے کوئی ثواب تے عقاب نئيں لیکن اس دا تعلق وی نیت دے نال اے مثلاً رات نوں سونا مباح اے لیکن جے آدمی اس نیت توں سوئے کہ اوہ رات دے دو تہائی حصہ وچ سو کر بقیہ اک تہائی وچ تہجد پڑھ کر رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دی سنت اُتے عمل کريں گا یا اس نیت توں سوئے کہ دن نوں عبادت دی مشقت یا تبلیغ دین تے کتاباں دینیہ دی تدریس، دینی تصنیف و تالیف توں جو تھکاوٹ ہُندی اے رات نوں آرام کر کے اس تھکاوٹ نوں زائل کريں گا تاکہ صبح نوں ترو تازہ ہوئے کے فیر دینی خدمات کرے یا اپنی تے اہل و عیال دی ضروریات پوری کرنے تے رزق حلال دے لئی کمائی کرنے توں جو تھکاوٹ ہوئی اے رات نوں سو کر اس تھکاوٹ نوں دور کريں گا تاکہ صبح فیر تازہ دم ہوئے کے زق حلال دی طلب کيتی جدوجہد وچ مصروف ہو، تاں اس دا ایہ سونا وی عبادت اے تے کار ثواب اے تے جے اس نیت توں رات نوں آرام کردا اے کہ دن بھر گانے بجانے یا ناچنے تے ادا کاری تے صدا کاری کرنے یافوٹو گرافری کرنے یا ڈاڑھیاں مونڈنے یا اسمگلنگ کرنے، جعلی ادویات تے نقلی اشیاء فرخت کرنے، ناجائز بھدے جمع کرنے، ڈاکے ڈالنے، لُٹ مار کرنے، قتل و غارت گری کرنے تے تخریب کاری کرنے توں جو تھکاوٹ ہوئی اے اسنوں رائل کر کے صبح فیر نويں توانائی توں انہاں ناجائز دھنداں اُتے لگ جائے گا تاں اس دا سونا وی گناہ اے تے باعث عذاب اے۔
اسی طرح عمدہ تے لذیذ کھانے کھانا وی مباح اے لیکن ایہ کھانا جے اس نیت توں ہوئے کے اس کھانے توں جو طاقت حاصل ہوئے گی اسنوں نیک کماں وچ صرف کريں گا تاں اس دا کھانا وی عبادت اے تے کار ثواب اے تے جے ایہ کھانا اس نیت توں ہوئے کے اس توں جو طاقت حاصل ہوئے گی اسنوں برائی دے راستہ وچ خرچ کريں گا تاں اس دا کھانا وی گناہ اے تے باعث عذاب اے، ايسے طرح قیمتی تے خوبصورت لباس پہننا مباح اے لیکن جے اس نیت توں قیمتی کپڑے پہنے کہ اللہ دی نعمت دا اظہار ہو، لوک اسنوں برے حال وچ دیکھدے تاں اس دی غیبت تے بدگوئی کردے اوہ اچھے کپڑے پہن کر انہاں نوں غیبت تے بدگوئی توں بچاندا اے تاں اس دا قیمتی تے خوبصورت کپڑے پہننا وی عبادت اے تے جے اوہ قیمتی کپڑے اپنی برتری دے اظہار تے تکبر کرنے تے اترانے دے لئی یا پرائی عورتاں نوں لبھانے دے لئی پہنے تاں اس دا قیمتی کپڑے پہننا وی گناہ اے تے باعث عذاب اے۔
غرض ہر مباح کم دے دو پہلو نيں جے اوہ کم نیک نیت توں ہوئے تاں اوہ مستحب تے سنت اے تے جے اوہ مباح کم برائی دی نیت توں ہوئے تاں مکروہ یا حرام اے، اس لئی محققاں نے کہیا اے کہ مباح وکھ توں کوئی حکم شرعی نئيں اے اوہ انہاں ہی دس قسماں وچوں کوئی اک قسم بن جاندا اے تے مومن کامل دا کوئی فعل مباح نئيں ہُندا ہر فعل مستحب یا سنت ہُندا اے تے فاسق تے بدچلن دا وی کوئی فعل مباح نئيں ہُندا اس دا ہر فعل مکروہ یا حرام ہُندا اے۔
مباح دا حکم
سودھوکسی مباح عمل نوں اپنی مرضی توں کرنے یا نہ کرنے اُتے ثواب یا گناہ نئيں ہُندا۔[۲]