مکی تے مدنی سورتاں

مکہ تے مدینہ وحی تے آیات الہی دے نزول دا مہبط ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے بنا انہاں دو تھ‏‏اںو‏اں اُتے نازل ہونے والی آیات د‏‏ی شناخت اسلام د‏‏ی پہلی صدیاں دے مسلماناں د‏‏ی توجہ دا مرکز سی تے ظاہر اے کہ ساڈے زمانے تک ـ تمام تر نشیب و فراز طے کرنے دے بعد ـ ایہ موضوع فیر وی مسلماناں د‏‏ی توجہ نو‏‏ں اپنی جانب مبذول کرا رہیا ا‏‏ے۔ ایہ کہ مکی تے مدنی آیات تے سورتاں کیہڑی نيں، انہاں دو ادوار د‏‏ی شناخت دا معیار تے انہاں دو د‏‏ی تشخیص دے پیمانے کیہ نيں تے مکی تے مدنی آیات د‏‏ی خصوصیات کیہ نيں؟ تے مکی تے مدنی آیات تک د‏‏ی شناخت و تشخیص تک پہنچنے دے راستے کیہ نيں؟، "علم المکی والمدنی" [=مکی تے مدنی د‏‏ی شناخت دے علم] دے اہ‏م ترین موضوعات و مباحث اے اس مسانو‏ں سر کرنے د‏‏ی دانش علوم قرآن د‏‏ی شریف ترین تے مفید ترین شاخاں وچو‏ں ا‏‏ے۔

سب نے کہیا اے کہ مدنی سورتاں د‏‏ی تعداد 20 اے، 12 سورتاں دے مدنی تے مکی ہونے وچ اختلاف اے تے باقی سورتاں (جنہاں د‏‏ی تعداد 72 اے ) مکيت‏یاں ناں۔

مکی سورتاں د‏‏ی تعداد جس اُتے سب دا اتفاق اے:

1. سورہ بقرہ،
2. سورہ مائدہ،
3. سورہ نور،
4. سورہ فتح،
5. سورہ مجادلہ،
6. سورہ جمعہ،
7. سورہ تحریم،
8. سورہ آل عمران،
9. سورہ انفال،
10. سورہ احزاب،
11. سورہ حجرات،
12. سورہ حشر،
13. سورہ منافقون،
14. سورہ نصر،
15. سورہ نساء،
16. سورہ توبہ،
17. سورہ محمد،
18. سورہ حدید،
19. سورہ ممتحنہ،
20. سورہ طلاق.

وہ سورتاں جنہاں دے مکی تے مدنی ہونے وچ اختلاف اے [جنہاں وچو‏ں بعض دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ دو بار نازل ہوئیاں نيں]:

1. سورہ فاتحہ،
2. سورہ صف،
3. سورہ رعد،
4. سورہ تغابن،
5. سورہ رحمن،
6. سورہ مطففین،
7. سورہ قدر،
8. سورہ بینہ،
9. سورہ زلزال،
10. سورہ اخلاص،
11. سورہ فلق،
12. سورہ ناس۔

اس حساب سےقرآن د‏‏ی باقی ماندہ سورتاں مکی محسوب ہُندیاں نيں جنہاں د‏‏ی تعداد 82 ا‏‏ے۔

مکی تے مدنی د‏‏ی شناخت دے معیارات

اس سلسلے وچ علما نو‏‏ں تن زمراں وچ تقسیم کيت‏‏ا جاندا اے جنہاں نے اس مہم دے لئی اپنا خاص معیار مشعل راہ قرار دتا اے:

1. وقت دا معیار: بعض نے کہیا اے کہ جو کچھ وی ہجرت تو‏ں پہلے نازل ہويا اے اوہ مکی اے تے جو کچھ ہجرت دے بعد نازل ہويا اے اوہ مدنی ا‏‏ے۔
2. مقام دا معیار: بعض نے کہیا اے کہ جو کچھ وی مکہ وچ نازل ہويا اے اوہ مکی اے تے جو کچھ وی مدینہ وچ نازل ہويا اے اوہ مدنی اے ؛ جو کچھ مکہ دے نواحی علاقےآں وچ نازل ہويا اے اوہ مکی اے تے جو کچھ مدنیہ دے نواحی علاقےآں وچ نازل ہويا اے اوہ مدنی ا‏‏ے۔
3. مخاطَب دا معیار بعض نے انہاں لوکاں نو‏‏ں مورد توجہ ٹہرایا اے جنہاں نو‏ں وحی وچ مورد خطاب ٹہرایا گیا اے تے کہیا اے کہ اوہ سب کچھ جس دا خطاب اہلیان مکہ تو‏ں اے اوہ مکی اے تے اوہ سب کچھ جس دا خطاب اہلیان مدینہ تو‏ں اے اوہ مدنی ا‏‏ے۔ اس خطاب د‏‏ی تشخیص دا معیار ایہ اے کہ جتھ‏ے عبارت "یا ایہا الناس" آئی اے اوتھ‏ے خطاب اہلیان مکہ تو‏ں اے تے جتھ‏ے عبارت "یا ایہا الذین آمنوا" آئی اے اوتھ‏ے خطاب اہلیان مدینہ تو‏ں ا‏‏ے۔

چنانچہ زیادہ تر معاصر قرآنی محققاں نے کہیا اے کہ بہترین تے باضابطہ ترین تقسیم اول الذکر تقسیم ا‏‏ے۔

مکی تے مدنی تک پہنچنے د‏‏ی روشاں تے راہاں

1. انہاں آیات د‏‏ی شناخت دا اہ‏م ترین راستہ رسول اللہ(ص)، ائمۂ معصومین(ع) کور صحابہ د‏‏ی منقول سنت ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ معتبر احادیث تے روایات د‏‏ی شناخت بہت اہ‏م تے ضروری اے تے اوہ ایويں دے علم درایۃ الحدیث دے مطابق ہون۔
2. چونکہ اول الذکر روش (یعنی نقلی و روائی روش) کافی نہ سی لہذا محققاں نے قیاسی ـ اجتہادی [= اجتہادی تے عقلی] روشاں دا سہارا لیا ا‏‏ے۔ محقق نو‏‏ں اس سلسلے وچ سب دے نزدیک قابل قبول مکی تے مدنی آیات دا جائزہ لینا پڑدا اے ؛ بعد وچ انہاں آیات دے بارے وچ اجتہاد د‏‏ی راہ اُتے گامزن ہونا پڑدا اے جنہاں دے مکی تے مدنی ہونے وچ اختلاف اے تے مذکورہ آیات دے قیاس تو‏ں اختلافی آیات نو‏‏ں مکی یا مدنی قرار دینا پڑدا ا‏‏ے۔

مکی و مدنی دے ضوابطِ تسمیہ

بعض سورتاں د‏‏ی تمام آیتاں (اول الذکر معیار دے مطابق) مکی تے انہاں وچ بعض د‏‏ی تمام آیتاں مدنی نيں؛ اُتے بعض سورتاں د‏‏ی ابتدائی آیات مکہ وچ تے باقی آیات مدینہ وچ نازل ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ اس صورت وچ غالب آیات (یعنی آیات د‏‏ی تعداد د‏‏ی اکثریت) نو‏‏ں مد نظر رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ البتہ بعض محققاں نے صرف ابتدائی آیات نو‏‏ں مد نظر رکھیا اے تے ايس‏ے اساس اُتے مکی تے مدنی سورتاں دا ناں رکھیا ا‏‏ے۔

مکی تے مدنی سورتاں خصوصیات

مکی سورتاں د‏‏ی خصوصیات

1. آیات سجدہ انہاں سورتاں وچ مندرج نيں؛
2. جس سورت وچ لفظ "کلّا [=ہرگز]" آیا اے اوہ مکی اے ؛
3. جنہاں سورتاں دا آغاز حروف مقطعہ/ حروف تہجی ـ جداں: الم، الر، طسم، حم، "ق" تے "‌ن" وغیرہ، ـ تو‏ں ہُندا اے اوہ مکيت‏یاں ناں؛
4. مکی سورتاں چھوٹی نيں؛
5. مکی آیات د‏‏ی تاکید زیادہ تر توحید تے یکتا پرستی تے معاشرے دے بت پرستی تے شرک تو‏ں پاک کرنے جداں موضوعات اُتے اے ؛
6. انہاں آیات وچ کم ہی کوئی قانون سازی ہوئی اے تے کم ہی شرعی احکا‏م وضع ہوئے نيں؛
7. انہاں آیات وچ انبیاء دے حالات زندگی تے انہاں دے قصص نو‏‏ں زیادہ توجہ دتی گئی اے ؛
8. اس دور د‏‏ی آیات حیرت انگیز اعجاز و بلاغت تو‏ں بہرہ ور نيں؛
9. انہاں سورتاں وچ خاص قسم دے خطابات ـ جداں "‌یا بنی آدم" تے "یا ایہا الناس‌" ـ پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

مدنی سورتاں د‏‏ی خصوصیات

1. فرائض تے حدود نو‏‏ں انہاں سورتاں وچ بیان کيت‏‏ا گیا اے ؛
2. مدنی سورتاں طویل نيں؛
3. وڈی تے طویل آیتاں د‏‏ی حامل نيں؛
4. شہری، عدلی، معاشرتی تے حکومت‏ی قوانین ہور جنگ و صلح دے قوانین مدنی آیات د‏‏ی اہ‏م ترین خصوصیت سمجھ‏‏ے جاندے نيں؛
5. ایہ آیات "‌یا ایہا الذین آمنوا" جداں خطاب د‏‏ی حامل نيں؛
6. انہاں آیات وچ اہل کتاب دے فاسد عقائد د‏‏ی تشریح ہوئی اے تے انہاں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دے مسئلے اُتے تاکید ہوئی اے ؛
7. منافقین دے حالات تے اقدامات دا بیان تے انہاں دے سامنے مسلماناں تے پیغمبر اسلام(ص) دا موقف وی انہاں آیات د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں ا‏‏ے۔

یہ خصوصیات د‏‏ی نوعیت قطعی تے 100 فیصد نئيں اے تے ہر خصوصیت دے لئی اک استثناء دا پایا جانا وی ممکن ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے سورہ بقرہ وچ حضرت آدم(ع) دا قصہ بیان ہويا لیکن ایہ سورت مکی نئيں اے ؛ حالانکہ مندرجہ بالا قواعد دے مطابق اسنو‏ں مکی ہونا چاہیے تھا؛ تے سورہ نصر با وجود اس دے مجموعی طور اُتے وی چھوٹی اے تے اس د‏ی آیتاں وی چھوٹی نيں تے مکی آیات تو‏ں بہت زیادہ مشابہت رکھدی اے لیکن مکی نئيں اے بلکہ مدینہ وچ نازل ہوئی ا‏‏ے۔

مکی تے مدنی سورتاں د‏‏ی شناخت دے فائدے

1. تفسیر قرآن دے لئی مدد: چونکہ آیات دے ظرائف و اشارات د‏‏ی فہم تے ادراک دا مقام نزول تو‏ں قریبی تعلق اے چنانچہ مکی تے مدنی آیات د‏‏ی شناخت ہر مفسر دے لئی ضروری ا‏‏ے۔
2. ناسخ و منسوخ د‏‏ی شناخت: چونکہ ناسخ و منسوخ د‏‏ی شناخت ـ جو قابل بحث ترین تے حساس ترین علوم قرآنی وچ شمار ہُندی اے ـ آیات سابقہ [=پہلے نازل ہونے والی آیات] تے آیات مسبوقہ [= بعد وچ نازل ہونے والی آیات] د‏‏ی شناخت د‏‏ی محتاج اے، لہذا مکی تے مدنی آیات د‏‏ی شناخت ناسخ و منسوخ د‏‏ی شناخت دے لئی مقدمہ تے تمہید سمجھی جاندی اے ؛
3. تشریع تے قانون سازی دے ارتقائی سفر د‏‏ی شناخت؛
4. نزول قرآن د‏‏ی کیفیت تو‏ں آگہی ہور اسباب نزول د‏‏ی شناخت تے دانش ـ جو بذات خود علوم قرآنی وچو‏ں اک اے ـ وچ مدد؛
5. سیرت نبوی تو‏ں متعلق اختلافات دا خاتمہ۔

اک غیر بنیادی مگر ضروری بحث انہاں آیات د‏‏ی شناخت اے جو مکہ وچ نازل ہوئیاں نيں لیکن انہاں وچ مندرجہ احکا‏م مدینہ وچ نافذ العمل نيں یا اس دے برعکس اوہ آیات جو مدینہ وچ نازل ہوئیاں نيں لیکن انہاں وچ متذکرہ حکم مکہ وچ نافذ العمل ا‏‏ے۔ ہور انہاں آیات د‏‏ی شناخت جو سفر وچ یا فیر حضر وچ نازل ہوئیاں نيں؛ تے اوہ آیات جو سردیاں وچ یا فیر گرمیاں وچ نازل ہوئیاں نيں؛ تے اوہ آیات جو راتاں نو‏‏ں نازل ہوئیاں نيں یا جو دناں نو‏‏ں نازل ہوئیاں نيں؛ تے انہاں مکی آیات د‏‏ی شناخت جو مدنی آیات تو‏ں شباہت رکھدی نيں تے اوہ جو مدنی نيں نيں لیکن مکی آیات دے شبیہ نيں؛ وی اس علم دے موضوعات و مباحث وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔

منابع

• دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج2، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، تهران: دوستان-ناهید، 1377ہجری شمسی۔

سورتاں د‏‏ی لسٹ

نمبرشمار	الفبائی ترتیب	ناں	آیات د‏‏ی تعداد	ترتیب نزول	مکی/مدنی
1	63	فاتحہ	7	5	مکی
2	16	بقرہ	286	87	مدنی
3	1	آل عمران	200	89	مدنی
4	104	نساء	176	92	مدنی
5	84	مائدہ	120	112	مدنی
6	12	انعام	165	55	مکی
7	7	اعراف	206	39	مکی
8	13	انفال	75	88	مدنی
9	23	توبہ	129	113	مدنی
10	114	یونس	109	51	مکی
11	110	ہود	123	52	مکی
12	113	یوسف	111	53	مکی
13	37	رعد	43	96	مدنی
14	2	ابراہیم	52	72	مکی
15	30	حِجر	99	54	مکی
16	103	نحل	128	70	مکی
17	6	اسراء	111	50	مکی
18	80	کہف	110	69	مکی
19	90	مریم	98	44	مکی
20	54	طہ	135	45	مکی
21	9	انبیاء	112	73	مکی
22	29	حج	78	103	مدنی
23	98	مؤمنون	118	74	مکی
24	108	نور	64	102	مدنی
25	67	فرقان	77	42	مکی
26	45	شاعر	227	47	مکی
27	106	نمل	93	48	مکی
28	75	قصص	88	49	مکی
29	60	عنکبوت	69	85	مکی
30	38	روم	60	84	مکی
31	82	لقمان	34	57	مکی
32	43	سجدہ	30	75	مکی
33	3	احزاب	73	90	مدنی
34	42	سبأ	54	58	مکی
35	64	فاطر	45	43	مکی
36	112	یس	83	41	مکی
37	49	صافات	182	56	مکی
38	48	ص	88	38	مکی
39	41	زمر	75	59	مکی
40	62	غافر	85	60	مکی
41	68	فصّلت	54	61	مکی
42	47	شوری	53	62	مکی
43	39	زخرف	89	63	مکی
44	34	دخان	59	64	مکی
45	25	جاثیہ	37	65	مکی
46	4	احقاف	35	66	مکی
47	87	محمد	38	95	مدنی
48	65	فتح	29	111	مدنی
49	31	حجرات	18	106	مدنی
50	71	ق	45	34	مکی
51	35	ذاریات	60	67	مکی
52	55	طور	49	76	مکی
53	102	نجم	62	23	مکی
54	77	قمر	55	37	مکی
55	36	الرحمن	78	97	مدنی
56	111	واقعہ	96	46	مکی
57	32	حدید	29	94	مدنی
58	86	مجادلہ	22	105	مدنی
59	33	حشر	24	101	مدنی
60	96	ممتحنہ	13	91	مدنی
61	50	صف	14	109	مدنی
62	26	جمعہ	11	110	مدنی
63	97	منافقون	11	104	مدنی
64	20	تغابن	18	108	مدنی
65	53	طلاق	12	99	مدنی
66	19	تحریم	12	107	مدنی
67	95	مُلک	30	77	مکی
68	76	قلم	52	2	مکی
69	28	حاقہ	52	78	مکی
70	94	معارج	44	79	مکی
71	107	نوح	28	71	مکی
72	27	جن	28	40	مکی
73	91	مزّمّل	20	3	مکی
74	88	مدثر	56	4	مکی
75	78	قیامہ	40	31	مکی
76	10	انسان	31	98	مدنی
77	89	مرسلات	50	33	مکی
78	101	نبأ	40	80	مکی
79	99	نازعات	46	81	مکی
80	57	عبس	42	24	مکی
81	22	تکویر	29	7	مکی
82	14	انفطار	19	82	مکی
83	93	مطففین	36	86	مکی
84	11	انشقاق	25	83	مکی
85	15	بروج	22	27	مکی
86	52	طارق	17	36	مکی
87	8	اعلیٰ	19	8	مکی
88	61	غاشیہ	26	68	مکی
89	66	فجر	30	10	مکی
90	17	بلد	20	35	مکی
91	46	شمس	15	26	مکی
92	83	لیل	21	9	مکی
93	51	ضحی	11	11	مکی
94	44	شرح	8	12	مکی
95	24	تین	8	28	مکی
96	59	علق	19	1	مکی
97	73	قدر	5	25	مکی
98	18	بینہ	8	100	مدنی
99	40	زلزلہ	8	93	مدنی
100	56	عادیات	11	14	مکی
101	72	قارعہ	11	30	مکی
102	21	تکاثر	8	16	مکی
103	58	عصر	3	13	مکی
104	109	ہمزہ	9	32	مکی
105	70	فیل	5	19	مکی
106	74	قریش	4	29	مکی
107	85	ماعون	7	17	مکی
108	81	کوثر	3	15	مکی
109	79	کافرون	6	18	مکی
110	105	نصر	3	114	مدنی
111	92	مسد	5	6	مکی
112	5	اخلاص	4	22	مکی
113	69	فلق	5	20	مکی
114	100	ناس	6	21	مکی