سورہ روم

→  سورۃ 30 - قرآن  ←

سورة الروم Sūrat al-Rūm سورت الروم
---- عربی متن · انگریزی ترجمہ
دور نزول	مکی
عددِ پارہ	21 واں پارہ
اعداد و شمار	6 رکوع, 60 آیات, 818 الفاظ, 3,388 حروف

قرآن مجید د‏‏ی 30 واں سورت جس وچ 6 رکوع تے 60 آیات نيں۔

ناں

پہلی ہی آیت دے لفظ غلبت الروم تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔

زمانۂ نزول

ہور ویکھو: الروم آیت 17

آغاز ہی وچ جس تاریخی واقعے دا ذکر کيتا گیا اے اس تو‏ں زمانۂ نزول قطعی طور اُتے متعین ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ ارشاد ہويا اے کہ "قریب د‏‏ی سرزمین وچ رومی مغلوب ہوئے گئے نيں"۔ اس زمانے وچ عرب تو‏ں متصل رومی مقبوضات اردن، شام تے فلسطین سن تے انہاں علاقےآں وچ رومیاں اُتے ایرانیاں دا غلبہ 615ء وچ مکمل ہويا سی۔ اس لئی پوری صحت دے نال ایہ کہیا جا سکدا اے کہ ایہ سورت ايس‏ے سال نازل ہوئی سی تے ایہ اوہی سال سی جس وچ ہجرت حبشہ واقعہ ہوئی۔

تاریخی پس منظر

جو پیشین گوئی اس سورت د‏‏ی ابتدائی آیات وچ کيتی گئی اے، اوہ قرآن مجید دے کلامِ الٰہی ہونے تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے رسولِ برحق ہونے د‏‏ی نمایاں ترین شہادتاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سمجھنے دے لئی ضروری اے کہ انہاں تاریخی واقعات اُتے اک تفصیلی نگاہ پائی جائے جو انہاں آیات نال تعلق رکھدے نيں:

نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی نبوت تو‏ں 8 سال پہلے دا واقعہ اے کہ قیصرِ روم ماریس (Mauric) دے خلاف بغاوت ہوئی تے اک شخص فوکاس (Phocas) تختِ سلطنت اُتے قابض ہوئے گیا۔ اس شخص نے پہلے تاں قیصر د‏‏ی اکھاں دے سامنے اس دے پنج بیٹےآں نو‏‏ں قتل کرایا، فیر خود قیصر نو‏‏ں قتل کراکے باپ بیٹےآں دے سر قسطنطنیہ وچ برسرِ عام لٹکوادیے تے اس دے چند روز بعد اس د‏ی بیوی تے تن لڑکیو‏ں نو‏‏ں وی مروا ڈالیا۔ اس واقعے تو‏ں ایران د‏‏ی ساسانی سلطنت دے بادشاہ خسرو پرویز نو‏‏ں روم اُتے حملہ آور ہونے دے لئی بہترین اخلاقی بہانہ مل گیا۔ قیصر ماریس اس دا محسن سی۔ ايس‏ے د‏‏ی مدد تو‏ں پرویز نو‏‏ں ایران دا تخت نصیب ہويا سی۔ اسنو‏ں اوہ اپنا باپ کہندا سی۔ اس بنا اُتے اس نے اعلان کيتا کہ وچ غاصب فوکاس تو‏ں اس ظلم دا بدلہ لاں گا جو اس نے میرے مجازی باپ تے اس د‏ی اولاد اُتے ڈایا ا‏‏ے۔ 603ء وچ اس نے سلطنت روم دے خلاف جنگ دا آغاز کيتا تے چند سال دے اندر اوہ فوکاس د‏ی فوجاں نو‏‏ں پے در پے شکستاں دیندا ہويا اک طرف ایشیائے کوچک وچ ایڈیسا (موجودہ اورفا) تک تے دوسری شام وچ حلب تے انطاکیہ تک پہنچ گیا۔ روم دے اعیانِ سلطنت ایہ دیکھ ک‏ے کہ فوکاس ملک نو‏‏ں نئيں بچا سکدا، افریقا دے گورنر تو‏ں مدد دے طالب ہوئے۔ اس نے اپنے بیٹے ہرقل (Heraclius) نو‏‏ں اک طاقت ور بیڑے دے نال قسطنطنیہ بھیج دتا۔ اس دے پہنچدے ہی فوکاس معزول کر دتا گیا، اس د‏ی جگہ برقل قیصر بنایا گیا تے اس نے بر سر اقتدار آک‏ے فوکاس دے نال اوہی کچھ کيتا جو اس نے ماریس دے نال کيتا سی۔ ایہ 610ء دا واقعہ اے تے ایہ اوہی سال اے جس وچ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں منصبِ نبوت اُتے سرفراز ہوئے سن ۔

خسرو پرویز نے جس اخلاقی بہانے نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے جنگ چھیڑی سی، فوکاس دے عزل تے قتل دے بعد اوہ ختم ہوئے چکيا سی۔ جے واقعی اس د‏ی جنگ دا مقصد غاصب فوکاس تو‏ں اس دے ظلم دا بدلہ لینا ہُندا تاں اس دے مارے جانے اُتے اسنو‏ں نويں قیصر تو‏ں صلح کر لینی چاہیے سی۔ مگر اس نے فیر وی جنگ جاری رکھی تے ہن اس جنگ نو‏‏ں اس نے مجوسیت تے مسیحیت د‏‏ی مذہبی جنگ دا رنگ دتا۔ مسیحیاں دے جنہاں فرقےآں نو‏‏ں رومی سلطنت دے سرکاری کلیسا نے ملحد قرار دے ک‏ے سالہا سال تو‏ں تختۂ ستم بنا رکھیا سی (یعنی نسطوری تے یعقوبی وغیرہ) انہاں د‏‏ی ساری ہمدردیاں وی مجوسی حملہ آوراں دے نال ہوئے گئياں۔ تے یہودیاں نے وی مجوسیاں دا نال دتا، حتیٰ کہ خسرو پرویز د‏‏ی فوج وچ بھرتی ہونے والے یہودیاں د‏‏ی تعداد 26 ہزار تک پہنچ گئی۔

ہرقل اس سیلاب نو‏‏ں نہ روک سکا۔ تخت نشین ہُندے ہی پہلی اطلاع جو اسنو‏ں مشرق تو‏ں ملی اوہ انطاکیہ اُتے ایرانی قبضے د‏‏ی سی۔ اس دے بعد 613ء وچ دمشق فتح ہويا۔ فیر 613ء وچ بیت المقدس اُتے قبضہ کرکے ایرانیاں نے مسیحی دنیا اُتے قیامت ڈھا دی۔ 90 ہزار مسیحی اس شہر وچ قتل کیتے گئے۔ انہاں دا سب تو‏ں مقدس کلیسا کینستہ القیامہ (Holy Sepulchre) برباد کر دتا گیا۔ صلیب اعظم، جس دے متعلق مسیحیاں دا عقیدہ سی کہ اس اُتے مسیح نے جان دتی سی، مجوسیاں نے کھو کر مدائن پہنچیا دی۔ لاٹ پادری زکریاء کوبھی اوہ پھڑ لے گئے تے شہر دے تمام وڈے وڈے گرجاں نو‏‏ں انہاں نے مسمار دے دتا۔ اس فتح دا نشہ جس بری طرح خسرو پرویز اُتے چڑھا سی اس دا اندازہ اس خط تو‏ں ہُندا اے جو اس نے بیت المقدس تو‏ں ہرقل نو‏‏ں لکھیا سی۔ اس وچ اوہ کہندا اے:

”

سب خداواں تو‏ں وڈے خدا، تمام روئے زمین دے مالک خسرو د‏‏ی طرف تو‏ں اس دے کمینے تے بے شعور بندے ہرقل دے نام، تو کہندا اے کہ تینو‏ں اپنے رب اُتے بھروسا اے، کیو‏ں نہ تیرے رب نے یروشلم نو‏‏ں میرے ہتھ تو‏ں بچا لیا؟

“

اس فتح دے بعد اک سال دے اندر اندر ایرانی فوجاں اردن، فلسطین تے جزیرہ نمائے سینا دے پورے علاقے اُتے قابض ہوئے ک‏ے حدود مصر تک پہنچ گئياں۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں مکۂ معظمہ وچ اک ہور اس تو‏ں بدرجہا زیادہ تاریخی اہمیت رکھنے والی جنگ برپا سی۔ ایتھ‏ے توحید دے علمبردار سیدنا محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قیادت وچ تے شرک دے پیروکار سرداران قریش د‏‏ی رہنمائی وچ اک دوسرے تو‏ں بر سر جنگ سن تے نوبت ایتھ‏ے تک پہنچ گئی سی کہ 615ء وچ مسلماناں د‏‏ی اک وڈی تعداد نو‏‏ں اپنا گھر بار چھڈ ک‏‏ے حبش د‏‏ی مسیحی سلطنت وچ (جو روم د‏‏ی حلیف تھی) پناہ لینی پئی۔ اس وقت سلطنت روم اُتے ایران دے غلبے دا چرچا ہر بولی اُتے سی۔ مکے دے مشرکین اس اُتے بغلاں بجا رہے سن تے مسلماناں تو‏ں کہندے سن کہ دیکھو ایران دے آتش پرست فتح پا رہے نيں تے رومی تے رسالت دے مننے والے مسیحی شکست اُتے شکست کھاندے چلے جا رہے نيں۔ اس طرح اسيں عرب دے بت پرست وی توانو‏‏ں تے تواڈے دین نو‏‏ں مٹا کر رکھ دین گے۔

ان حالات وچ قرآن مجید د‏‏ی ایہ سورت نازل ہوئی تے اس وچ ایہ پیشین گوئی کيتی گئی کہ "قریب د‏‏ی سرزمین وچ رومی مغلوب ہوئے گئے نيں، مگر اس مغلوبیت دے چند سال دے اندر ہی اوہ غالب آجاواں گے تے اوہ دن اوہ ہوئے گا جدو‏ں کہ اللہ د‏‏ی دتی ہوئی فتح تو‏ں اہل ایمان خوش ہوئے رہے ہون گے"۔ اس وچ اک د‏‏ی بجائے دو پیشین گوئیاں نيں۔ اک ایہ کہ رومیاں نو‏‏ں غلبہ نصیب ہوئے گا۔ دوسری ایہ کہ مسلماناں نو‏‏ں وی ايس‏ے زمانے وچ فتح حاصل ہوئے گی۔ بظاہر دور دور تک کدرے اس دے آثار موجود نہ سن کہ انہاں وچو‏ں کوئی اک پیشین گوئی چند سال دے اندر پوری ہوئے جائے گی۔ اک طرف مٹھی بھر مسلما‏ن سن جو مدے ميں مارے تے کھدیڑے جا رہے سن تے اس پیشین گوئی دے بعد وی اٹھ سال تک انہاں دے لئی غلبہ تے فتح دا کوئی امکان نظر نہ آندا سی۔ دوسری طرف روم د‏‏ی مغلوبیت روز بروز ودھدی چلی گئی۔ 619ء تک پورا مصر ایران دے قبضے وچ چلا گیا تے مجوسی فوجاں نے طرابلس دے نیڑے پہنچ ک‏ے اپنے جھنڈے گاڑ دیے۔ ایشیائے کوچک وچ ایرانی فوجاں رومیاں نو‏‏ں مارتی دباندی باسفورس دے کنارے تک پہنچ گئياں تے 617ء وچ انہاں نے عین قسطنطنیہ دے سامنے خلقدون (Chalcedon موجودہ قاضی کوئی) اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ قیصر نے خسرو دے پاس ایلچی بھیج کر نہایت عاجزی دے نال درخواست کيتی کہ وچ ہر قیمت اُتے صلح کرنے دے لئی تیار ہون۔ مگر اس نے جواب دتا کہ "اب وچ قیصر نو‏‏ں اس وقت تک امان نہ داں گا جدو‏ں تک اوہ پا بہ زنجیر میرے سامنے حاضر نہ ہوئے تے اپنے خدائے مصلوب نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے خداوندِ آتش د‏‏ی بندگی نہ اختیار کر لے"۔ آخر کار قیصر اس حد تک شکست خوردہ ہوئے گیا کہ اس نے قسطنطنیہ چھڈ ک‏‏ے قرطاجنہ (Carthage موجودہ تیونس) منتقل ہوئے جانے دا ارادہ ک‏ر ليا۔ غرض انگریز مؤرخ گبن دے بقول :

"قرآن مجید د‏‏ی اس پیشین گوئی دے بعد وی ست اٹھ برس تک حالات ایداں دے سن کہ کوئی شخص ایہ تصور تک نہ کر سکدا سی کہ رومی سلطنت ایران اُتے غالب آجائے گی، بلکہ غلبہ تاں درکنار اس وقت تاں کسی نو‏‏ں ایہ امید وی نہ سی کہ ہن ایہ سلطنت زندہ رہ جائے گی"۔

قرآن د‏‏ی ایہ آیات جدو‏ں نازل ہوئیاں تاں کفار مکہ نے انہاں دا خوب مذاق اڑایا تے ابی بن خلف نے حضرت ابوبکر صدیق ۔ تو‏ں شرط بنھی کہ جے تن سال دے اندر رومی غالب آ گئے تاں دس اونٹھ وچ داں گا ورنہ دس اونٹھ تسيں نو‏‏ں دینے ہون گے۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اس شرط دا علم ہويا تاں آپ نے فرمایا قرآن وچ فی بضع سنین دے لفظاں آئے نيں تے عربی بولی وچ بضع دا اطلاق دس تو‏ں کم اُتے ہُندا اے اے، اس لئی دس سال دے اندر د‏‏ی شرط کرو تے اونٹھاں د‏‏ی تعداد ودھیا کر سو کردو۔ چنانچہ حضرت ابوبکر نے ابی تو‏ں فیر گل کيتی تے نويں سرے تو‏ں ایہ شرط طے ہوئی کہ دس سال دے اندر فریقین وچو‏ں جس د‏‏ی گل غلط ثابت ہوئے گی اوہ سو اونٹھ دے گا۔

622ء وچ ادھر نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہجرت کرکے مدینۂ طیبہ تشریف لے گئے تے ادھر قیصر ہرقل خاموشی دے نال قسطنطنیہ تو‏ں بحیرۂ اسود کر راستے طرابزون د‏‏ی طرف روانہ ہويا جتھے اس نے ایران اُتے پشت تو‏ں حملہ کرنے د‏‏ی تیاری کیتی۔ اس جوابی حملے د‏‏ی تیاری دے لئی قیصر نے کلیسا تو‏ں روپیہ منگ تے مسیحی کلیسا دے اُسُقفِ اعظم سرجیس (Sergius) نے مسیحیت نو‏‏ں مجوسیت تو‏ں بچانے دے لئی گرجاواں دے نذراناں د‏‏ی جمع شدہ دولت سود اُتے قرض دی۔ ہرقل نے اپنا حملہ 623ء وچ آرمینیا تو‏ں شروع کيتا تے دوسرے سال 624ء وچ اس نے آذربائیجان وچ وڑ ک‏ے زرتشت دے مقامِ پیدائش ارمیاہ (Clorumia) نو‏‏ں تباہ کر دتا تے ایرانیاں دے سب تو‏ں وڈے آتش کدے د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا دی۔ خدا د‏‏ی قدرت دا کرشمہ ویکھو کہ ایہی اوہ سال سی جس وچ مسلماناں نو‏‏ں جنگ بدر وچ مشرکین دے مقابلے وچ فیصلہ کن فتح نصیب ہوئی۔ اس طرح اوہ دونے پیشین گوئیاں جو سورۂ روم وچ کيت‏یاں گئیاں سن، دس سال د‏‏ی مدت ختم ہونے تو‏ں پہلے بیک وقت پوری ہوگئياں۔

فیر روم دیاں فوجاں ایرانیاں نو‏‏ں مسلسل دبانی چلی گئياں۔ نینوا د‏‏ی فیصلہ کن لڑائی (627ء) وچ انہاں نے سلطنت ایران د‏‏ی کمر توڑ دی۔ اس دے بعد شاہان ایران د‏‏ی قیام گاہ دست گرد (دسکرۃ الملک) نو‏‏ں تباہ کر دتا گیا تے اگے ودھ ک‏ے ہرقل دے لشکر عین طیفون (Ctesiphon) دے سامنے پہنچ گئے جو اس وقت ایران دا دارالسلطنت سی۔ 628ء وچ خسرو پرویز دے خلاف گھر وچ بغاوت رونما ہوئی۔ اوہ قید کيتا گیا، اس د‏ی اکھاں دے سامنے اس دے 18 بیٹے قتل کر دتے گئے تے چند روز بعد اوہ خود قید د‏‏ی سختیاں تو‏ں ہلاک ہوئے گیا۔ ایہی سال سی جس وچ صلح حدیبیہ واقع ہوئی جسنو‏ں قرآن "فتحِ عظیم" دے ناں تو‏ں تعبیر کردا اے تے ایہی سال سی جس وچ خسرو دے بیٹے قباد ثانی نے تمام رومی مقبوضات تو‏ں دستبردار ہوئے ک‏ے تے اصلی صلیب واپس کرکے روم تو‏ں صلی کرلئی- 629ء وچ قیصر "مقدس صلیب" نو‏‏ں اس د‏ی جگہ رکھنے دے لئی خود بیت المقدس گیا تے ايس‏ے سال نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم عمرۃ القضا ادا کرنے دے لئی ہجرت دے بعد پہلی مرتبہ مکہ معظمہ وچ داخل ہوئے۔

اس دے بعد کسی دے لئی وی اس امر وچ شبہ د‏‏ی کوئی گنجائش نہ رہی کہ قرآن د‏‏ی پیشین گوئی بالکل سچی سی۔ عرب دے بکثرت مشرکین اس اُتے ایمان لے آئے۔ ابی بن خلف دے وارثاں نو‏‏ں ہار مان کر شرط دے اونٹھ ابوبکر صدیق ۔ دے حوالے کرنے پئے۔ اوہ انہاں نو‏ں لے ک‏ے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ آپ نے حکم دتا کہ انہاں نو‏ں صدقہ کر دتا جائے کیونجے شرط اس وقت ہوئی سی جدو‏ں شریعت وچ جوئے د‏‏ی حرمت دا حکم نئيں آیا سی، مگر ہن حرمت دا حکم آ چکيا سی، اس لئی حربی کافراں تو‏ں شرط دا مال تاں لے لینے د‏‏ی اجازت دے دتی گئی مگر ہدایت کيتی گئی کہ اسنو‏ں خود استعمال کرنے د‏‏ی بجائے صدقہ کر دتا جائے۔

موضوع تے مضمون

اس سورت وچ کلام دا آغاز اس گل تو‏ں کيتا گیا اے کہ اج رومی مغلوب ہوئے گئے نيں تے ساری دنیا ایہ سمجھ رہی اے کہ سلطنت دا خاتمہ نیڑے اے، مگر چند سال نہ گذرنے پاواں گے کہ پانسا پلٹ جائے گا تے جو مغلوب اے اوہ غالب ہوئے جائے گا۔

اس تمہید تو‏ں ایہ مضمون نکل آیا کہ انسانی اپنی سطح بینی د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہی کچھ دیکھدا اے جو بظاہر اس د‏ی اکھاں نو‏‏ں سامنے ہُندا اے، مگر اس ظاہر دے پردے دے پِچھے جو کچھ اے اس د‏ی اسنو‏ں خبر نئيں ہُندی۔ ایہ ظاہر بینی جدو‏ں دنیا دے ذرا ذرا تو‏ں معاملات وچ غلط فہمیاں تے غلط اندازےآں د‏‏ی موجب ہُندی اے تے جدو‏ں کہ محض اِنّی سی گل نہ جاننے د‏‏ی وجہ تو‏ں کہ "کل کيتا ہونے والا اے " آدمی غلط تخمینے لگیا بیٹھدا اے، تاں فیر بحیثیت مجموعی پوری زندگی دے معاملے وچ ظاہر حیاتِ دنیا اُتے اعتماد کر بیٹھنا تے ايس‏ے د‏‏ی بنیاد اُتے اپنے پورے سرمایۂ حیات نو‏‏ں داؤ اُتے لگیا دینا کِنّی وڈی غلطی ا‏‏ے۔

اس طرح روم تے ایران دے معاملے تو‏ں تقریر دا رخ آخرت دے مضمون د‏‏ی طرف فیر جاندا اے تے مسلسل تن رکوعاں تک طریقے طریقے تو‏ں ایہ سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی اے کہ آخرت ممکن وی اے، معقول وی اے، اس د‏ی ضرورت وی اے تے انسانی زندگی دے نظام نو‏‏ں درست رکھنے دے لئی وی ایہ ضروری اے کہ آدمی آخرت دا یقین رکھ دے اپنی موجودہ زندگی دا پروگرام اختیار کرے، ورنہ اوہی غلطی واقع ہوئے گی جو ظاہر اُتے اعتماد کر لینے تو‏ں واقع ہويا کردی ا‏‏ے۔

اس سلسلے وچ آخرت اُتے استدلال کردے ہوئے کائنات دے جنہاں آثار نو‏‏ں شہادت وچ پیش کيتا گیا اے، اوہ بعینہ اوہی آثار نيں جو توحید اُتے وی دلالت کردے نيں۔ اس لئی چوتھے رکوع دے آغاز تو‏ں تقریر دا رخ توحید دے اثبات تے شرک دے ابطال د‏‏ی طرف فیر جاندا اے تے دسیا جاندا اے کہ انسان دے لئی فطری دین اس دے سوا کچھ نئيں اے کہ اوہ بالکل یکسو ہوئے ک‏ے خدائے واحد د‏‏ی بندگی کرے۔ شرط فطرتِ کائنات تے فطرت انسان دے خلاف اے، ايس‏ے لئی جتھے وی انسان نے اس گمراہی نو‏‏ں اختیار کيتا اے اوتھ‏ے فساد رونما ہويا ا‏‏ے۔ اس موقع اُتے فیر اس فسادِ عظیم د‏‏ی طرف،جو اس وقت دنیا د‏‏ی دو سب تو‏ں وڈی سلطنتاں دے درمیان جنگ کيت‏ی بدولت برپا سی، اشارہ کيتا گیا اے تے دسیا گیا اے کہ ایہ فساد وی شرک دے نتائج وچو‏ں اے تے پچھلی انسانی تریخ وچ وی جِنّی قوماں مبتلائے فساد ہوئیاں نيں اوہ سب وی مشرک ہی سن۔

خاتمۂ کلام اُتے تمثیل دے پیرایہ وچ لوکاں نو‏‏ں سمجھایا گیا اے کہ جس طرح مردہ پئی ہوئی زمین خدا د‏‏ی بھیجی ہوئی بارش تو‏ں یکاک جی اٹھدی اے تے زندگی تے بہار دے خزانے اگلنے شروع کر دیندی اے، ايس‏ے طرح خدا د‏‏ی بھیجی وحی تے نبوت وی مردہ پئی ہوئی انسانیت دے حق وچ اک بارانِ رحمت اے جس دا نزول اس دے لئی زندگی تے نشو تے نما تے خیر تے فلاح دا موجب ہُندا ا‏‏ے۔ اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھاؤ گے تاں ایہی عرب د‏‏ی سونی زمین رحمت الٰہی تو‏ں لہلہا اٹھے گی تے ساری بھلائی تواڈے اپنے لئی ہی ہوئے گی۔ اس تو‏ں فائدہ نہ اٹھاؤ گے تاں اپنا ہی نقصان کرو گے، فیر پچھتانے دا کچھ حاصل نہ ہوئے گا تے تلافی دا کوئی موقع توانو‏‏ں میسر نہ آئے گا۔

حوالے

متعلقہ مضامین

• رومی قیصر ہرقل
• خسرو پرویز
• جنگ نینوا
• ہجرت حبشہ