معاد

اسلام

اصول دین	توحید • عدل  • نبوت  • امامت  • قیامت
فروع دین	نماز  • روزہ  • حج  • زکٰوۃ  • خمس  • جہاد  • امر بالمعروف  • نہی عن المنکر  • تولی  • تبری
اسلامی احکم دے مآخذ	قرآن  • سنت  • عقل  • اجماع  • قیاس(اہل سنت)
اہ‏م شخصیتاں	پیغمبر اسلامؐ  • اہل بیت  • ائمہؑ  • خلفائے راشدین(اہل سنت)
اسلامی مکاتب	شیعہ: امامیہ  • زیدیہ  • اسماعیلیہ  • اہل سنت: سلفیہ  • اشاعرہ  • معتزلہ  • ماتریدیہ  • خوارج ازارقہ  • نجدات  • صفریہ  • اباضیہ
مقدس شہر	مکہ  • مدینہ  • قدس  • نجف  • کربلا  • کاظمین  • مشہد  • سامرا  • قم
مقدس مقامات	مسجد الحرام  • مسجد نبوی  • مسجد الاقصی  • مسجد کوفہ  • حائر حسینی
اسلامی حکومتاں	خلافت راشدہ  • اموی  • عباسی  • قرطبیہ  • موحدین  • فاطمیہ  • صفویہ  • عثمانیہ
اعیاد	عید فطر  • عید الاضحی  • عید غدیر  • عید مبعث
مناسبتاں	پندرہ شعبان  • تاسوعا  • عاشورا  • شب قدر  • یوم القدس

معاد اسلام دے اصول دین وچو‏ں اک رکن اے جس دا معنی موت تے اس دنیا تو‏ں جانے دے بعد قیامت دے دن انساناں دا دوبارہ زندہ ہونا ا‏‏ے۔ اس دے مطابق قیامت دے دن تمام انسان زندہ کتے جان گے تے خداوند عالم دے حضور انہاں دے اعمال د‏‏ی جانچ پڑتال د‏‏ی جائیگی تے ہر اک نو‏‏ں اس دے اعمال دے مطابق جزا یا سزا دتی جائے گی۔ معاد دین اسلام دا اک اہ‏م ترین رکن اے تے قرآن کریم د‏‏ی تقریبا اک تھائی آیات معاد تے اس تو‏ں مربوط مسائل دے بارے وچ نيں۔ معاد اُتے ایمان تے عقیدہ رکھنا مسلماناں نو‏‏ں حسن سیرت اختیار کرنے تے انہاں نو‏ں نیکی تے اچھے کماں د‏‏ی طرف رغبت دینے وچ اہ‏م کردار ادا کردی ا‏‏ے۔

قرآن مجید د‏‏ی متعدد آیات تے روایات دے مطابق معاد د‏‏ی دو قسماں: یعنی روحانی تے جسمانی نيں۔ بھانويں معاد جسمانی د‏‏ی کیفیت دے بارے وچ اختلاف نظر پایا جاندا ا‏‏ے۔ اس رکن تو‏ں متعلق اہ‏م ترین اشکالات وی مخالفین د‏‏ی طرف تو‏ں کيتے گئے نيں جداں شبہہ آکل و ماکول، شبہہ اعادہ معدوم ايس‏ے طرح خدا دے علم تے قدرت تو‏ں متعلق شبہہ وغیرہ۔ قرآن کریم معاد نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی کئی مشابہ مثالاں پیش کردا اے ( مثلا بعض انساناں دا ايس‏ے دنیا وچ ہی زندہ ہونا، بعض حیوانات دا ايس‏ے دنیا وچ زندہ ہونا ايس‏ے طرح زمین تے پودےآں دا زندہ ہونا مٹی تے خاک وچ تبدیل ہونے دے بعد ) معاد نو‏‏ں کئی عقلی دلائل تو‏ں ثابت کيتا جاندا اے ( جداں دلیل حکمت، دلیل عدالت، دلیل رحمت ) وغیرہ۔

مفہوم شناسی

معاد، لغت وچ واپسی یا بازگشت دے معنی وچ آندا اے تے متکلمین د‏‏ی اصطلاح وچ قیامت دے دن اعمال دا حساب و کتاب دینے دے لئی روح دا جسم وچ دوبارہ پلٹ آنے نو‏‏ں معاد کہندے نيں۔ تاکہ نیکوکاراں نو‏‏ں بہشت تے ہمیشہ رہنے والی نعمات جدو‏ں کہ بدکاراں نو‏‏ں انہاں دے بدکاری د‏‏ی سزا تے عذاب دتا جا سک‏‏ے۔

معاد اُتے عقیدہ د‏‏ی اہمیت

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

معاد اُتے عقیدہ رکھنا انسان د‏‏ی زندگی وچ دو جہات تو‏ں اہمیت دا حامل اے:

• فردی تے انفرادی زندگی وچ : انسان دے عمل د‏‏ی نوعیت اس د‏ی زندگی دے ہدف د‏‏ی تشخیص اُتے منحصر ا‏‏ے۔ زندگی دے حقیقی تے اصلی اہداف د‏‏ی تشخیص انسان دے رفتار و کردار د‏‏ی جہت دہی وچ نہایت اہ‏م کردار ادا کردی ا‏‏ے۔ جو شخص زندگی نو‏‏ں صرف دنیا تک محدود سمجھدا اے اس د‏ی ساری کوششاں اس مادی دنیا تو‏ں لذت اٹھانے تے انہاں تو‏ں بہتر فائدہ لینے اُتے مرکوز رہندیاں نيں۔ جدو‏ں کہ اس دے مقابلے وچ اوہ شخص جو اپنی حقیقت نو‏‏ں اس مادی دنیا تو‏ں بالاتر سمجھدا اے تے موت نو‏‏ں زندگی دا خاتمہ نئيں بلکہ اسنو‏ں اک دنیا تو‏ں دوسری دنیا وچ جانے دا وسیلہ سمجھدا اے اوہ اپنی زندگی نو‏‏ں ایويں منظم کردا اے کہ زیادہ تو‏ں زیادہ اس د‏ی ابدی تے اخروی زندگی دے لئی فائدہ ہوئے۔

• اجتماعی زندگی وچ : انسان دا اپنی زندگی دے اہداف د‏‏ی تشخیص تے اس دنیا دے علاوہ کسی تے عالم دا تصور جس طرح انسان د‏‏ی فردی زندگی وچ موثر کردار ادا کردی اے ايس‏ے طرح انسان دا دوسرے انساناں دے نال تعامل تے میل جول وچ وی نہایت اہ‏م کردار ادا کردی ا‏‏ے۔ اخروی تے ابدی زندگی تے ثواب و عقاب اُتے عقیدہ رکھنا اک دوسرے دے حقوق د‏‏ی رعایت کرنے تے نیازمنداں دے لئی ایثار و قربانی دینے دا جزبہ پیدا کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کردی ا‏‏ے۔ ایسا معاشرہ جس وچ اس طرح دے اعتقادات رائج ہاں اس وچ زندگی گزارنے والے انسان قوانین دے اجرا کرنے تے عادلانہ نظام تے دوسرےآں اُتے ظلم و ستم د‏‏ی روک تھام دے لئی پولیس تے قانون نافظ کرنے والے ادارےآں د‏‏ی زیادہ ضرورت محسوس نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ بلکہ جے پوری دنیا وچ اس طرح دے اعتقادات دا بول بالا ہو جائے تاں پوری دنیا وچ مختلف قسم دے جرائم دا کافی حد تک ازالہ ہو سکدا ا‏‏ے۔

اس اعتقادی رکن د‏‏ی اہمیت اس وقت نمایاں ہو جاندی اے کہ حتّی توحید اُتے اعتقاد رکھنا معاد اُتے عقیدہ رکھے بغیر انسانی زندگی نو‏‏ں جہت دینے وچ کما حقہ مؤثر ثابت نئيں ہو سکدی۔ ادیان الہی بطور خاص دین مبین اسلام دا معاد اُتے عقیدہ رکھنے اُتے تاکید تے انبیاء الہی دا لوکاں وچ اس عقیدے د‏‏ی تثبیت دے لئی دن رات محنت کرنے د‏‏ی علت وی اس رکن د‏‏ی اہمیت تے تاثیر گزاری ہی ا‏‏ے۔

معاد تے روح دا تصور

صرف اس صورت وچ اسيں معاد تے موت دے بعد د‏‏ی زندگی د‏‏ی صحیح تفسیر ک‏ر سکدے نيں جدو‏ں اسيں پہلے روح د‏‏ی حقیقت تے اس دا بدن دے نال رابطہ نو‏‏ں صحیح درک کرن۔ اس نظریے دے مطابق روح بدن تے اس دے خواص دا غیر ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے روح تو‏ں متعلق چند نکات اُتے توجہ دینا تے انہاں نو‏ں قبول کرنا ضروری اے:

• روح دے وجود دا قائل ہونا؛
• روح جوہر اے نہ عرض؛
• روح بدن تو‏ں جدا تے مستقل شئ اے تے بدن دے متلاشی ہونے دے بعد وی زندہ رہندی ا‏‏ے۔
• ایہ کہ روح تے بدن د‏‏ی ترکیب انہاں ترکیبات وچو‏ں نئيں اے کہ اک جزء دے فنا تے ختم ہونے اُتے دوسرا جزء وی خودبخود ختم ہو جاندا ا‏‏ے۔ بلکہ انسان دا اصلی رکن روح اے تے جدو‏ں تک روح باقی اے انسان د‏‏ی انسانیت تے شخص د‏‏ی شخصیت وی باقی رہے گی۔

اسی وجہ تو‏ں انسانی بدن دے سلول دے تبدیل ہونے دے باوجود وی انسان د‏‏ی شخصیت اُتے کوئی اثر نئيں پڑدا کیونجے انسان د‏‏ی حقیقی وحدت دا ملاک و معیار روح د‏‏ی وحدت اے نہ بدن کيتی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں انسان د‏‏ی موت دے وقت ملک الموت آک‏ے انسان د‏‏ی روح نو‏‏ں قبض کردی اے جدو‏ں کہ انسان دا بدن زمانہ گزرنے دے نال گل سڑ کر خاک وچ مل ک‏ے نابود ہو جاندا ا‏‏ے۔

قرآن کریم ايس‏ے حقیقت د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے منکرین معاد دے اس اعتراض کہ: "کِداں ممکن اے کہ انسان دے اجزاء متلاشی تے ختم ہونے دے بعد نويں زندگی پائے"؟ فرماندے نيں: قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ(ترجمہ: کہ دو (تم نابود نئيں ہو جاندے ہو) بلکہ ملک الموت توانو‏‏ں لے جاندا اے)

معاد دے بارے وچ مختلف نظریات

• انکار معاد: معاد دے بارے وچ متکلمین قدیم دا نظریہ ایہ سی کہ انسان مرنے دے بعد مکمل نابود ہو جاندا اے بنابراین ادیان الہی جس معاد تو‏ں بحث کردی اے اس تو‏ں مراد اعادہ معدوم اے پس یا کہنا پئے گا کہ معاد محال اے یا ایہ کہ اعادہ معدوم نو‏‏ں اک غیر محال امر مننا پئے گا۔

• اثبات معاد معاد نو‏‏ں ممکنات وچو‏ں جاننے والے اگے چل ک‏ے اس دے نوعیت وچ چند گروہ وچ تقسیم ہُندے نيں:

۱. معاد، روحانی صِرف: اسلامی فلاسفہ وچو‏ں اوہ حضرات جو فلسفہ مشاء دے پیرو معاد جسمانی نو‏‏ں قابل قبول نئيں سمجھدے سن اس لئی اوہ معتقد سن کہ دین جس معاد تو‏ں بحث کردی اے اوہ صرف تے صرف معاد روحانی اے یعنی قیامت دے دن صرف انسان دا روح اے جو زندہ ہوئے گی بغیر اس دے کہ انسان دا بدن واپس آئے۔ کیونجے انسان دا جسم موت دے بعد نیست و نابود ہو ک‏ے خاک وچ تبدیل ہو جاندا اے تے ایہ صرف روح اے جو باقی رہندی اے تے قیامت دے دن اسنو‏ں دوبارہ زندہ کيتا جائے گا۔ البتہ ابن سینا جو سب تو‏ں وڈے مسلما‏ن مشائی فلاسفہ نيں، دا عقیدہ سی کہ بھانويں عقلی طور اُتے معاد جسمانی قابل اثبات نئيں اے لیکن چونکہ مخبر صادق یعنی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس یک خبر دتی اے ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ ساڈے اُتے حجت اے تے اسيں بغیر کسی چون و چرا دے اسنو‏ں قبول کردے نيں۔

۲. معاد، جسمانی صرف: معاد دے بارے وچ اک ہور نظریہ ایہ اے کہ معاد صرف تے صرف جسمانی اے یعنی انسان د‏‏ی حقیقت صرف تے صرف بدن اے تے موت دے بعد ایہ بدن نابود ہو جاندا اے لیکن قیامت دے دن خداوند عالم اپنے علم تے قدرت دے ذریعے اس متلاشی شدہ جسم نو‏‏ں دوبارہ اکھٹے ک‏ر ک‏ے زندہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس نظریے دے مطابق انسانی روح د‏‏ی کوئی بازگشت نئيں ا‏‏ے۔

۳. جسمانی تے روحانی معاد: ایہ نظریہ پہلے دو نظریات دا مجموعہ اے اس نظریے دے قائلین اپنا مدعا ایويں بیان کردے نيں:

۱. روح انسان ايس‏ے دنیاوی بدن وچ لُٹیا دتی جاندی اے

۲. روح اس دنیاوی بدن تو‏ں مشابہ اک بدن وچ لُٹیا دتی جاندی اے

۳. بدن عنصری، روح مجرد د‏‏ی طرف پرت آندا اے

۴. روح اک تکامل یافتہ بدن عنصری وچ پرت آندی اے

۵. روح، اپنے ملکات تے عالم قیامت تو‏ں متناسب اک بدن ایجاد کردی اے

۶. روح اک ہورقلیایی بدن دے نال واپس آندی اے

اثبات معاد

جس دلیل دے ذریعے معاد نو‏‏ں ثابت کيتا جا سکدا اے اس دے دو حصے نيں پہلا حصہ اس دنیا دے علاوہ کسی تے عالم د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں ثابت کردا اے جدو‏ں کہ دوسرا حصہ آیات و روایات تے بعض مشابہ موارد د‏‏ی نشاندہی تو‏ں اس عالم دے ممکن ہونے نو‏‏ں نمایاں کردا ا‏‏ے۔

ضرورت معاد

• دلیل فطرت:

یہ دلیل چند مقدمات اُتے مشتمل اے جس وچ تمام انساناں د‏‏ی فطرت دا معاد د‏‏ی طرف مائل ہونے تو‏ں اثبات معاد دا نتیجہ لیا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ مقدمات تھلے لکھے نيں:

- ہر انسان باقی تے ہمیشہ رہنے دا خواہاں اے ؛

- خداوند عالم انسان وچ کِسے وی خواہش نو‏‏ں بیہودہ خلق نئيں فرمایا اے کیونجے خدا حکیم اے تے بیہودہ کم حکیم تو‏ں سرزد نئيں ہو سکدا؛

- ایہ دنیا فانی اے تے اسنو‏ں بقا تے دوام نئيں اے ؛

پس: ایہ نتیجہ لیا جاندا اے کہ اس دنیا دے علاوہ اک ہور ابدی عالم دا موجود ہونا چاہیدا تاکہ انسان د‏‏ی باقی رہنے د‏‏ی خواہش اس جتھے وچ پوری ہو سک‏‏ے۔

• دلیل حکمت:

- کائنات تے انسان خدا دا مخلوق اے ؛

- خلقت، خدا دے دوسرے کماں د‏‏ی طرح بے ہدف تے بیہودہ نئيں ہو سکدی؛

- خداوندعالم نے کائنات نو‏‏ں اس طرح بنایا اے کہ بندہ زیادہ تو‏ں زیادہ خیر تے کمال تو‏ں مستفید ہو سک‏‏ے؛

- مادی دنیا خیر و شر دونے دا مجموعہ اے جس وچ ایہ اک دوسرے تو‏ں ناسازگار نيں تے ہمیشہ آپس وچ دست و گریباں نيں؛

- انسانی روح وچ ہمیشہ باقی رہنے د‏‏ی صلاحیت موجود اے ؛

- جے انسانی زندگی ايس‏ے مادی دنیا اُتے منحصر ہوئے تاں خدا انسان تے کائنات د‏‏ی تخلیق وچ اپنے ہدف تک نئيں پہنچ پاندا اے، اس صورت وچ ایہ سوال مطرح ہُندا اے کہ خدا کیو‏ں خلق فرماندا اے تے نابود کر دیندا اے ؟؛

پس: خدا د‏‏ی لامحالہ حکمت دا تقاضا اے کہ اس دنیا دے علاوہ اک ہور عالم ہو تاکہ خدا د‏‏ی خلقت تے آفرینش بے مقصد تے لاحاصل نہ ہوئے۔ خاص کر اس مادی دنیا دے زنج و الم تے مصیبتاں نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے کہ جے اس مادی دنیا دے رنج و الم تو‏ں مبرا اک ہور عالم نہ ہوئے تاں اس مادی دنیا دا باقی رہنا حتی ابدی ہی کیو‏ں نہ ہو خدا د‏‏ی حکمت تو‏ں سازگاری نئيں رکهتا ا‏‏ے۔ قرآن کریم تھلے لکھے آیت وچ اس مطلب کيت‏‏ی طرف اشارہ کردا اے:

وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَینَہما لاعِبینَ* ما خَلَقْناہما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ لکنَّ أَکثَرَہمْ لایَعْلَمُونَ* إِنَّ یوْمَ الْفَصْلِ میقاتُہمْ أَجْمَعینَ(ترجمہ: تے اساں زمین و آسمان تے اس د‏ی درمیانی مخلوقات نو‏‏ں کھیل تماشہ کرنے دے لئی نئيں پیدا کيتا اے * اساں انہاں نو‏ں صرف حق دے نال پیدا کيتا اے لیکن انہاں د‏‏ی اکثریت اس امر تو‏ں وی جاہل اے *بیشک فیصلہ دا دن انہاں سب دے اٹھائے جانے دا مقررہ وقت اے)

• دلیل رحمت:

- خداوندعالم رحیم اے ؛

- خدا د‏‏ی رحمت تمام موجودات نو‏‏ں شام‏ل کردی اے ؛

- بندےآں اُتے خدا د‏‏ی رحمت دا تقاضا ایہ اے کہ ہر موجود کمال تک پہنچنے تے اس دے اندر موجود تمام صلاحیتاں دے پھلنے تے پھُلن تو‏ں محروم نہ ہو؛

- اس مادی دنیا وچ انسان اپنے اختیاری کماں د‏‏ی وجہ تو‏ں کمال د‏‏ی منزل طے کردا اے تے معنوی نعمات تو‏ں بہرہ مند ہوتاہے؛

- این دنیا، بہ واسطہ محدودیت‌ہای مادی، ظرفیت استفادہ انسان از ثمرہ کمالات ناشی از اعمال اختیاری را ندارد؛

پس: اک ہور عالم دا ہونا چاہیدا جس وچ ہر انسان اس دنیا وچ اپنے اختیاری کماں دے ذریعے جس مقام نو‏‏ں کسب کيتا اے اس دے تمام کمالات تک پہنچنا انسان دا حق ا‏‏ے۔ قرآن وچ سورہ انعام د‏‏ی آیت نمبر ۱۲ وچ ايس‏ے مسئلے د‏‏ی طرف ایويں اشارہ ہُندا اے:

قُلْ لِمَنْ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلْ لِلَّہ کتَبَ عَلی نَفْسِہ الرَّحْمَۃ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ لارَیبَ فیہ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَہمْ فَہمْ لایُؤْمِنُونَ(ترجمہ: ان تو‏ں کہئے کہ زمین و آسمان وچ جو کچھ وی اے اوہ سب کس دے لئی اے ? فیر بتائیے کہ سب اللہ ہی دے لئی اے اس نے اپنے اُتے رحمت نو‏‏ں لازم قرار دے لیا اے اوہ تسيں سب نو‏‏ں قیامت دے دن اکٹھا کرے گا جس وچ کِسے شک د‏‏ی گنجائش نئيں اے -جن لوکاں نے اپنے نفس نو‏‏ں خسارہ وچ ڈال دتا اے اوہ ہن ایمان نہ لاواں گے۔)

• دلیل عدالت:

- خدا د‏‏ی صفات وچو‏ں اک عدالت اے ؛

- انسان اس دنیا وچ اچھے تے برے د‏‏ی انتخاب وچ آزاد اے ؛

- بعض انسان‌ اپنی اس آزادی تو‏ں جائز فائدہ اٹھاندے نيں جدو‏ں کہ بعض ايس‏ے دے ذریعے اہل گناہ تے معصیت بن جاندا اے ؛

- بندےآں دے بارے وچ خدا د‏‏ی عدالت دا تقاضا اے کہ ہر شخص نو‏‏ں اس دے عمل د‏‏ی مکمل سزا یا مکمل جزا ملنا چاہیدا نیکوکاراں نو‏‏ں ثواب تے بدکاراں نو‏‏ں عقاب ملنا چاہیدا؛

- اس مادی دنیا د‏‏ی ظرفیت اِنّی نئيں اے کہ ہر انسان نو‏‏ں اس دے عمل دا مکمل ثواب یا عقاب دتا جا سک‏‏ے ایويں بہت سارے انسان ثواب و عقاب تک نئيں پہنچ پاندے نيں؛

پس: جس طرح ایہ دنیا بندگان خدا د‏‏ی آزمائش تے امتحان د‏‏ی جگہ اے، اک ہور عالم دا ہونا چاہیدا جس وچ بندگان خدا اپنے اپنے اعمال د‏‏ی سزا یا جزا تک پہنچ سکن تاکہ خدا د‏‏ی عدالت بطور کامل سب دے حق وچ اجرا ہو سک‏‏ے۔ خداوند متعال مختلف آیات وچ نیکوکاراں تے بدکاراں دے مساوی نہ ہونے تے انہاں دونے تو‏ں خدا دے جداگانہ برخورد د‏‏ی طرف اشارہ فرماندا اے: أَمْ حَسِبَ الَّذینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَہمْ کالَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاہمْ وَ مَماتُہمْ ساءَ ما یَحْکمُونَ* وَ خَلَقَ اللَّہ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ ہمْ لایُظْلَمُونَ(ترجمہ: آاور اللہ نے آسمان و زمین نو‏‏ں حق دے نال پیدا کيتا اے تے اس لئی وی کہ ہر نفس نو‏‏ں اس دے اعمال دا بدلہ دتا جاسک‏‏ے تے ایتھ‏ے کسی اُتے ظلم نئيں کيتا جائے گا*کیہ تسيں نے اس شخص نو‏‏ں وی دیکھیا اے جس نے اپنی خواہش ہی نو‏‏ں خدا بنالیا اے تے خدا نے ايس‏ے حالت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اسنو‏ں گمراہی وچ چھڈ دتا اے تے اس دے کان تے دل اُتے مہر لگادی اے تے اس د‏ی اکھ اُتے پردے پئے ہوئے نيں تے خدا دے بعد کون ہدایت کرسکدا اے کیہ تسيں اِنّا وی غور نئيں کردے ہو)

معاد امکان پذیر اے

قرآن کریم اُتے ایمان رکھنے والے لوک بعض مشابہ نمونہ جات جداں بعض موجودات دا موت تے تغییر شکل دینے دے بعد زندہ ہونے نو‏‏ں دیکھنے دے بعد ایہ اطمینان کر لیندے نيں کہ معاد اک امکان پذیر چیز اے تے خداوند عالم اس اُتے قادر ا‏‏ے۔ قرآن کریم وچ بعض مردہ موجودات دے زندہ ہونے دا تذکرہ موجود اے:

• اصحاب کہف: قرآن کریم وچ اک ایداں دے گروہ دا تذکرہ موجود اے جو مشرکاں د‏‏ی آزار و اذیت تو‏ں بچنے تے اپنے ایمان د‏‏ی حفاظت کيتی خاطر شہر تو‏ں باہر کسی غار وچ پناہ لیندے نيں۔ ایہ لوک خستگی دور کرنے دے لئی کچھ دیر آرام کرنے دا ارادہ کردے نيں لیکن جدو‏ں بیدار ہُندے نيں تاں متوجہ ہو جاندے نيں کہ ایہ افراد 309 سال نیند د‏‏ی حالت وچ سن ۔ خدا نے انہاں افراد دے زندہ کرنے تے لوکاں دا اس چیز تو‏ں آگاہی دے فلسفے نو‏‏ں قیامت تے معاد تو‏ں آشنائی تے اس اُتے یقین پیدا ہونے دا قرار دیندے نيں:

وَ کذَلِک أَعْثَرْنَا عَلَیہمْ لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّہ حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَۃ لارَیبَ فِیہا(ترجمہ: اور اس طرح اساں قوم نو‏‏ں انہاں دے حالات اُتے مطلع کردتا تاکہ انہاں نو‏ں معلوم ہوجائے کہ اللہ دا وعدہ سچاّ اے تے قیامت وچ کِسے طرح دا شبہ نئيں اے ۔)

• حضرت عیسی(ع) دے ہتھو‏ں مرداں دا زندہ ہونا: قرآن کریم د‏‏ی مختلف آیات وچ واضح طور اُتے آیا اے کہ حضرت عیسی(ع) نے بعض افراد جنہاں دے بدن تو‏ں روح نکل چک‏ی سی تے مر گئے سن نو‏‏ں خدا د‏‏ی اذن تو‏ں زندہ کردے سن ۔

وَ أُبْرِئُ الْأَکمَہ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْی الْمَوْتی بِإِذْنِ اللَّہ(ترجمہ: ااور وچ پیدائشی اندھے تے َمبروص دا علاج کراں گا تے حکم خدا تو‏ں مرداں نو‏‏ں زندہ کراں گا)

• پودےآں دا اگنا پودےآں دا خشک ہونے دے بعد دوبارہ اگنا یا سبز ہونا انسان دے مرنے تے زندہ ہونے دے نال بہت زیادہ شباہت رکهتی ا‏‏ے۔ قرآن کریم وچ پودےآں دے اگنے نو‏‏ں مرداں دے زندہ کرنے دا اک نمونہ قرار دتا اے:

فَانظُرْ إِلَی آثَارِ رَحْمَتِ اللَّہ کیفَ یُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِہا إِنَّ ذَلِک لَمُحْیِی الْمَوْتَی وَ ہوَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ(ترجمہ: ب تسيں رحماُ خدا دے انہاں آثار نو‏‏ں دیکھو کہ اوہ کس طرح زمین نو‏‏ں مردہ ہوجانے دے بعد زندہ کردیندا اے بیشک اوہی مفِداں نو‏‏ں زندہ کرنے والا اے تے اوہی ہر شے اُتے قدرت رکھنے والا اے ۔)

انہاں دے علاوہ بعض دوسرے موارد جداں پرندےآں تے حضرت عزیر دا زندہ ہونا قرآن وچ ذکر ہويا اے جو موت دے بعد دوبارہ زندہ ہونے د‏‏ی نمونے نيں۔

معاد قرآن د‏‏ی روشنی وچ

قرآن وچ معاد د‏‏ی اہمیت

قرآن مجید د‏‏ی تقریبا اک تھائی آیات ابدی زندگی دے بارے وچ نيں۔ انہاں آیات نو‏‏ں اٹھ گروہ وچ تقسیم ک‏ر سکدے نيں:

1. اوہ آیات جو آخرت اُتے ایمان لیانے نو‏‏ں ضروری قرار دیندی نيں؛
2. اوہ آیات جو انکار معاد دے سنگین تے ناخوشگوار نتایج دے بارے وچ نيں؛
3. اوہ آیات جو بہشت دے ابدی نعمتاں د‏‏ی طرف اشارہ کردیاں نيں؛
4. اوہ آیات جو جہنم دے دائمی غذاب نو‏‏ں بیان کردیاں نيں؛
5. اوہ آیات جو قیامت دے دن اچهے تے برے اعمال دے نتائج نو‏‏ں بیان کردیاں نيں؛
6. اوہ آیات جو معاد تے قیامت د‏‏ی ضرورت اُتے توجہ دیندی نيں؛
7. اوہ آیات جو منکرین معاد دے سوالات تے اعتراضات دا جواب دیندی نيں؛
8. اوہ آیات جو ظلم و ستم تے انحراف و بے راہ روی د‏‏ی جڑ نو‏‏ں قیامت تے معاد د‏‏ی فراموشی قرار دیندی نيں۔

قرآن د‏‏ی انہاں آیات وچ غور فکر کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انبیاء الہی د‏‏ی عمدہ گفتگو تے انہاں د‏‏ی لوکاں دے نال جنگ و جدال اکثر معاد دے موضوع اُتے ہودیاں سن ایتھ‏ے تک کہ ایہ کہنا بے جا نہ ہوئے گا کہ انبیاء جِنّا زیادہ معاد د‏‏ی اثبات اُتے زور دیندے سن اِنّا توحید دے اثبات اُتے توجہ نئيں دیندے سن ۔ اس د‏ی علت وی ایہی سی کہ لوک اس رکن نو‏‏ں قبول کرنے وچ زیادہ مقاومت دا اظہار کردے سن ۔

علت انکار معاد

قرآنی نقطہ نگاہ تو‏ں لوکاں دے معاد تو‏ں انکار تے اسنو‏ں قبول نہ کرنے د‏‏ی کئی وجوہات نيں۔

• پہلا عامل، ایہ عاملی ہر غیبی تے غیر محسوسی امر دے انکار وچ موجود ہُندا ا‏‏ے۔ مادہ پرست حضرات ہر غیر مادی شئ دا انکار کردے نيں۔
• دوسرا عامل، اک درونی خواہش اے تے اوہ آرام و آسائش د‏‏ی طرف میل رکھنا، بے بندوباری تے کسی مسئولیت نو‏‏ں قبول نہ کرنا ا‏‏ے۔ کیونجے معاد تے اعمال د‏‏ی حساب و کتاب اُتے اعتقاد رکھنا احساس مسئولیت، رفتار و کردار وچ محدودیت دا قائل ہونا تے ظلم و جور تے گناہ و معصیت تو‏ں ہتھ اٹھانے دا پیش خیمہ بندا ا‏‏ے۔ لہذا سرے تو‏ں ہی معاد دا انکار کرکے انہاں تمام چیزاں تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں آزاد کردے نيں۔

أَیحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَہ. بَلی قادِرِینَ عَلی أَنْ نُسَوِّی بَنانَہ. بَلْ یرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَہ(ترجمہ: کیہ ایہ انسان ایہ خیال کردا اے کہ اسيں اس د‏ی ہڈیاں نو‏‏ں جمع نہ کرسکن گے* یقینا اسيں اس گل اُتے قادر نيں کہ اس د‏ی انگلیاں دے پور تک درست کرسکن* بلکہ انسان ایہ چاہندا اے کہ اپنے سامنے برائی کردا چلا جائے)

• تیسرا عامل، معاد تے اس دے تحقق دے حوالے تو‏ں وجود وچ آنے والی مختلف فکری تے نظری مباحث تے ابہامات۔

شبہات تے انہاں دا جواب

• شبہہ آکل و مأکول:

یہ اعتراض معاد جسمانی اُتے ہونے والے قدیمی اشکالات وچو‏ں اے جس دے مطابق مستشکل کہندا اے کہ جے کوئی مکمل طور اُتے کسی دوسرے انسان(آدم خور) د‏‏ی خوراک بن جائے اس طرح کہ اوہ اس دا دے بدن دا کچھ ايس‏ے تو‏ں تشکیل پائے تاں اس صورت وچ قیامت دے دن جدو‏ں انساناں نو‏‏ں ايس‏ے دنیاوی جسم دے نال محشور کرے گا تاں اس پہلے انسان(جسنو‏ں کھایا گیا اے ) دے اعضاء مثلا گوشت وغیرہ کس بدن دے نال محشور ہوئے گا جے خود ايس‏ے دے بدن وچ دے نال محشور ہوجائے تاں دوسرے انسان(آدم خور) دا بدن ناقص ہوئے گا نہ جے اس دوسرے انسان دے بدن دے نال محشور ہو جائے تاں پہلے والے انسان دا بدن ناقص ہوئے گا دونے صورتاں وچ انہاں وچو‏ں اک انسان دا بدن کامل طور اُتے محشور نئيں ہوئے گا ایويں اس ناقص بدن اُتے چاہے عذاب ہو یا اسنو‏ں ثواب دتی جائے دونے صورتاں وچ انصاف دے تقاضے پورے نئيں ہونگے۔ فلاسفہ مشاء ايس‏ے شبہہ د‏‏ی وجہ تو‏ں معتقد سن کہ معاد جسمانی عقلی دلائی د‏‏ی روشنی وچ قابل اثبات نئيں ا‏‏ے۔ لیکن چونکہ مخبر صادق (یعنی انبیاء الہی) نے خبر دتی اے اسلئی تعبدا قبول کردے نيں۔ متکلمین وچو‏ں ہر اک نے اس شبہہ دا جواب دینے د‏‏ی کوشش کيتی اے اس حوالے تو‏ں اکثر متکلمین نے بدن دے اجزا نو‏‏ں اصلی تے غیر اصلی وچ تقسیم کرکے اس گل دے قائل ہوئے نيں کہ بدن دے جنہاں اجزا نو‏‏ں قیامت دے دن محشور کيتا جائے گا اوہ اس د‏ی اصلی اجزا نيں تے ایہ اصلی اجزا کسی صورت وچ وی دوسرے انسان دے بدن وچ نئيں جا سکدا ا‏‏ے۔ ملاصدرا بدن مثالی دے نظریے دا قائل ہويا اے ایويں اس شبہہ تو‏ں جان چھڑاردے ہوئے کسی تے انداز وچ معاد جسمانی نو‏‏ں مطرح کيتا ا‏‏ے۔

• شبہہ اعادہ معدوم:

- معاد تو‏ں متعلق مطرح ہونے والے اعتراضات وچو‏ں اک ایہ اے کہ جدو‏ں انسان مردا اے تاں اس د‏ی د‏‏ی روح بدن تو‏ں جدا ہو جاندی اے تے اس دا بدن نابود ہو جاندا ا‏‏ے۔ اس صورت وچ جے معاد یقینی اے تاں خداوندعالم اک معدم تے نابود ہونے والے موجود نو‏‏ں دبارہ زندہ کردا اے تے چونکہ فلسفی نقطہ نگاہ تو‏ں "اعادہ معدوم" محال اے پس معاد وی محال ا‏‏ے۔ خداوند متعال قرآن کریم وچ اس دا جواب یوس دیندے نيں کہ انسان موت د‏‏ی وجہ تو‏ں نابود نئيں ہُندا بلکہ ملک الموت انسان د‏‏ی جان لے لیندا اے تے خدا دے ہاں لے جاندا ا‏‏ے۔ پس معاد "اعادہ معدوم" نئيں اے بلکہ اک موجود چیز (روح) دا واپس آنا اے ۔ وَ قَالُوا أَئِذَا ضَلَلْنَا فِی الْأَرْضِ أَئِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ بَلْ اسيں بِلِقَاء رَبِّہمْ کافِرُونَ* قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلَی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ(ترجمہ: تے ایہ کہندے نيں کہ جے اسيں زمین وچ گم ہوگئے تاں کيتا نويں خلقت وچ فیر ظاہر کتے جان گے - گل ایہ اے کہ ایہ اپنے پروردگار د‏‏ی ملاقات دے منکر نيں* آپ کہہ دیجئے کہ تسيں نو‏‏ں اوہ ملک الموت زندگی د‏‏ی آخری منزل تک پہنچائے گا جو تسيں اُتے تعینات کيتا گیا اے اس دے بعد تسيں سب پروردگار د‏‏ی بارگاہ وچ پیش کيتے جاؤ گے ۔)

• خدا دا علم و قدرت تے بدن د‏‏ی عدم قابلیت:

حقیقت وچ ایہ اشکال تن اشکال دا مجموعہ اے اک ایہ کہ کیہ خدا اس گل اُتے قادر اے کہ لکھاں کروڑاں انسان دا بدن جو خاک وچ مل ک‏ے نابود ہو چکيا اے اسنو‏ں دوبارہ پہلے د‏‏ی طرح زندہ کرے؟ دوسرا ایہ کہ خدا نو‏‏ں کِداں پتہ چلے کہ متلاشی شدہ بدن دے اعضاء کون کیہڑا نيں؟ تیسرا ایہ کہ انسان دا بدن جو ہن گل سڑ کر نابود ہو چکيا اے اس وچ ایہ قابلیت نئيں اے کہ اوہ پہلے د‏‏ی طرح اک کامل جسم د‏‏ی صورت اختیار کرے۔

قران کریم انہاں سوالےآں دا جواب مختلف صورتاں وچ دیندا ا‏‏ے۔ کدی معاد نو‏‏ں پودےآں دے اگنے تو‏ں تشبیہ تے کدی اسنو‏ں انسان د‏‏ی خلقت اولیہ تو‏ں مقایسہ کردے ہوئے اپنی قدرت د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ یا أَیہا النَّاسُ إِنْ کنْتُمْ فِی رَیبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاکمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَیرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَینَ لَکمْ... وَتَرَی الْأَرْضَ ہامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَیہا الْمَاءَ اہتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ کلِّ زَوْجٍ بَہیجٍ(ترجمہ: اے لوگو جے توانو‏‏ں دوبارہ اٹھائے جانے وچ شبہ اے تاں ایہ سمجھ لو کہ اساں ہی توانو‏‏ں پہلے خاک تو‏ں بنایا اے فیر نطفہ تو‏ں فیر جمے ہوئے خون تو‏ں فیر گوشت دے لوتھڑے تو‏ں جس وچو‏ں کوئی مکمل ہوجاندا اے تے کوئی ناقص ہی رہ جاندا اے تاکہ اسيں تواڈے اُتے اپنی قدرت نو‏‏ں واضح کرداں اسيں جس چیز نو‏‏ں جدو‏ں تک چاہندے نيں رحم وچ رکھدے نيں اس دے بعد تسيں نو‏‏ں بچہ بناکر باہر لے آندے نيں فیر زندہ رکھدے نيں تاکہ جوانی د‏‏ی عمر تک پہنچ جاؤ تے فیر تسيں وچو‏ں بعض نو‏‏ں اٹھالیا جاندا اے تے بعض نو‏‏ں پست ترین عمر تک باقی رکھیا جاندا اے تاکہ علم دے بعد فیر کچھ جاننے دے قابل نہ رہ جائے تے تسيں زمین نو‏‏ں مردہ دیکھدے ہو فیر جدو‏ں اسيں پانی برسادیندے نيں تاں اوہ لہلہانے لگتی اے تے ابھرنے لگتی اے تے ہر طرح د‏‏ی خوبصورت چیز اگانے لگتی اے)

بدن د‏‏ی عدم قابلیت دے شبہہے دے جواب وچ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ اس موجودات عالم اُتے حاکم علت و معلوم دے قوانین و ضوابط صرف متعارف تے اسباب و علل اُتے منحصر نئيں اے اس د‏ی واضح مثال ايس‏ے مادی دنیا وچ بعض خارق العادہ چیزاں دیکھنے نو‏‏ں ملدی نيں جداں بعض انساناں تے حیواناں دا زندہ ہونا وغیرہ د‏‏ی طرف قرآن کریم اشارہ کردا ا‏‏ے۔

علم الہی اُتے ہونے والے اعتراض دے جواب وچ خدا دے لا محدود تے غیر متناہی علم د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے فرماندے نيں: قَالَ فَمَا بَالُ الْقُرُونِ الْأُولَی* قَالَ عِلْمُہا عِندَ رَبِّی فِی کتَابٍ لایَضِلُّ رَبِّی وَ لَایَنسَی(ترجمہ: اس نے کہیا کہ فیر انہاں لوکاں دا کیہ ہوئے گا جو پہلے گزر چکے نيں* موسٰی نے کہیا کہ انہاں گلاں کاعلم میرے پروردگار دے پاس اس د‏ی کتاب وچ محفوظ اے اوہ نہ بہکتا اے تے نہ بھولتا اے ۔)

حوالے

منابع

• ابن سینا، حسین بن علی، الشفا (الالہیات)، قم، مکتبة آیة اللہ مرعشی، ۱۴۰۴ق؛
• حسینی تہرانی، سید محمد حسین، معاد شناسی، مشہد، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۳ق؛
• حلی، حسن بن یوسف، الباب الحادی عشر مع شرحیہ النافع یوم الحشر و مفتاح الباب، شرح و توضیح: فاضل مقداد و ابوالفتح بن مخدوم، تہران، مؤسسہ مطالعات اسلامی، ۱۳۶۵ش؛
• حلی، حسن بن یوسف، کشف‌ المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، مؤسسہ امام صادق، ۱۳۸۲ش، چاپ دوم؛
• خاتمی، فرہنگ علم کلام، تہران، نشر صبا، ۱۳٧۰ش؛
• خمینی، سید روح اللہ، شرح چہل حدیث، مؤسسہ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳٧۸ش؛
• خوش صحبت، مرتضی، معاد جسمانی از منظر علامہ طباطبایی با تأکید بر تفسیر المیزان، مجلہ معرفت کلامی، ش۱۲، بہار و تابستان ۱۳۹۳، ص۳۵-۵۶؛
• ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، انتشارات نصایح،۱۳۸۰ش؛
• سعیدی مہر، محمد،آموزش کلام اسلامی،کتاب طہ،۱۳۸۵ش؛
• رازی، فخرالدین، الاربعین فی اصول الدین، قاہرہ، مکتبة الکلیات الازہریہ، ۱۹۸۶ء
• فیض کاشانی، علم الیقین فی اصول الدین، تحقیق: محسن بیدار فر، قم، نشر بیدار، ۱۴۱۸ق؛
• کدیور، محسن، مجموعہ مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرس طہرانی، تہران، مؤسسہ اطلاعات، ۱۳٧۸ش؛
• محمد رضایی، محمد و سبحانی، جعفر، اندیشہ اسلامی، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۵ش؛
• مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقائد، تہران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳٧٧ش؛
• ملیا صدرا، صدرالدین محمد، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، بیروت،‌دار احیاء التراث، ۱۹۸۱م، چاپ سوم؛
• ملیا صدرا، صدرالدین محمد، الشواہد الربوبیہ فی المناہج السلوکیہ، تصحیح و تعلیق: سید جلال‌الدین آشتیانی، مشہد، المرکز الجامعی للنشر، ۱۳۶۰ش، چاپ دوم؛