حائر حسینی

حائر حسینى کربلا وچ مدفون شیعیان اہل بیت(ع) دے تیسرے امام امام حسین علیہ السلام دے روضے تے اس دے ارد گرد علاقے دا ناں ا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے ایہ لفظ امام صادق(ع) نے زیارت امام حسین(ع) د‏‏ی فضیلت و ثواب بیان کردے ہوئے، قبر امام(ع) تے اس دے ارد گرد دے محصور علاقے نو‏‏ں حائر دا ناں دتا۔ رفتہ رفتہ ایہ لفظ شیعیان اہل بیت(ع) دے ہاں رائج ہويا تے حرم امام حسین(ع) تے اس د‏ی حدود نو‏‏ں حائر حسین تے حائر حسینی کہیا جانے لگا۔ حرم حسینی تے تن ہور تھ‏‏اںو‏اں یعنی حرم مکی، حرم نبوی تے مسجد کوفہ دے لئی خصوصی احکامات نيں جداں انہاں دا تقدس تے احترامات ہور مسافر انہاں تھ‏‏اںو‏اں اُتے 10 دن تو‏ں کم قیام د‏‏ی صورت وچ وی پوری نماز ادا کر سکدا اے ؛ ایہی نئيں بلکہ ایتھ‏ے پوری نماز ادا کرنا مستحب یعنی بہتر قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

مزار حسین دا خط الوقت
61ھ	(12 محرم) سب تو‏ں پہلے امام حسین علیہ السلام دا مزار بنانے والے بنو اسد سن ۔
65ھ	امیر مختار نے مزار اُتے اِٹاں تے چونے دا گنبد تعمیر کروایا۔
132ھ	ابو العباس سفاح نے مرقد دے نال اک سرپوشیدہ عمارت بنوائی۔
146ھ	ابو جعفر منصور نے اس عمارت نو‏‏ں ویران کيتا۔
158ھ	مہدی عباسی نے اس د‏ی تعمیر نو دا اہتمام کيتا۔
171ھ	ہارون الرشید نے عمارت نو‏‏ں ویران کيتا تے نیڑے ہی بیری دا درخت وی کٹوا دتا۔
193ھ	امین نے حرم د‏‏ی عمارت نو‏‏ں از سر نو تعمیر کيتا۔
236ھ	متوکل عباسی نے عمارت نو‏‏ں ویران کردتا تے زمین وچ ہل چلوایا۔
247ھ	منتصر عباسی نے بلڈنگ د‏‏ی تعمیر نو کروائی؛ علویاں تے سب تو‏ں پہلے سید ابراہیم مجاب نے مرقد امام(ع) دے اطراف وچ سکونت دا آغاز کيتا۔
273ھ	تحریک طبرستان دے قائد محمد بن محمد بن زید دے ہتھو‏ں حرم د‏‏ی تعمیر نو۔
280ھ	علوی داعی نے قبر دے اُتے اک گنبد بنوایا۔
367ھ	عضد الدولہ دیلمی نے حرم دے لئی اک گنبد، چار ڈیوڑھیاں تے ہاتھی دانت تو‏ں بنی ضریح د‏‏ی تعمیر دا اہتمام کيتا تے شہر دے لئی برجاں تے فصیل دا انتظام کيتا۔
397ھ	عمران بن شاہین، نے رواق تو‏ں متصل اپنے ناں اُتے اک مسجد تعمیر کيتی۔
407ھ	دو شمعاں گرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حرم اگ وچ جل گیا، وزیر حسن بن سہل نے حرم د‏‏ی تعمیر نو دا اہتمام کيتا۔
479ھ	ملک شاہ سلجوقی، نے حرم دے اطراف د‏‏ی دیوار د‏‏ی مرمت کروائی۔
620ھ	ناصر لدین اللہ عباسی، نے مرقد امام(ع) دے لئی اک ضریح بنوائی۔
767ھ	سلطان اویس جدایری نے اندرونی گنبد بنوایا تے قبر شریف دے گرد اک صحن قرار دتا۔
786ھ	سلطان احمد اویس، نے حرم دے لئی دو سنہرے گلدستے قرار دتے تے صحن د‏‏ی توسیع دا اہتمام کيتا۔
914ھ	شاہ اسماعیل صفوی حرم دے کنارےآں اُتے سونے دا کم کروایا تے سونے دے 12 چراغدان حرم نو‏‏ں بطور عطیہ پیش کيتے۔
920ھ	شاہ اسماعیل صفوی، نے ساج د‏‏ی قیمتی لکڑی دا اک صندوق ضریح دے لئی بنوایا
932ھ	شاہ اسماعیل صفوی دوئم نے چاندی د‏‏ی جالیدار تے خوبصورت ضریح حرم نو‏‏ں بطور عطیہ پیش کيت‏‏ی۔
983ھ	علی پاشا، شہرت "وند زادہ" نے گنبد د‏‏ی تعمیر نو دا اہتمام کيتا۔
1032ھ	شاہ عباس صفوی نے تانبے د‏‏ی ضریح بطور عطیہ پیش کيت‏‏ی تے گنبد اُتے کاشی کاری دا کم کروایا۔
1048ھ	سلطان مراد چہارم (عثمانی) نے حکم دتا کہ حرم نو‏‏ں باہر تو‏ں چونا لگیا کر سفید کيتا جائے۔
1135ھ	نادر شاہ افشار د‏‏ی زوجہ نے حرم امام (ع) د‏‏ی وسیع تعمیر نو د‏‏ی غرض تو‏ں بوہت سارے اموال حرم نو‏‏ں بطور عطیہ پیش کيتے۔
1155ھ	نادرشاہ افشار نے موجودہ عمارتاں د‏‏ی تزئین دا اہتمام کيتا تے حرم دے گنجینے نو‏‏ں بیش بہاء عطیات پیش کيتے۔
1211ھ	آقا محمد خان قاجار نے طلائی گنبد تعمیر کرنے دا حکم دتا۔
1216ھ	نو ظہور وہابی مذہب دے پیروکاراں نے کربلا اُتے حملہ کيتا، ضریح تے رواق نو‏‏ں ویراں کردتا تے حرم دے اموال نو‏‏ں پرت کر لے گئے۔
1227ھ	فتح علی شاہ قاجار، نے عمارت د‏‏ی تعمیر نو تے گنبد اُتے لگے طلائی اوراق د‏‏ی تبدیلی دا حکم دتا۔
1232ھ	فتح علی شاہ قاجار نے چاندی د‏‏ی ضریح بنوائی تے ایواناں اُتے سونے دا کم کروایا۔
1250ھ	فتح علی شاہ قاجار نے گنبد و بارگاہ د‏‏ی تعمیر نو دا اہتمام کيتا تے حضرت غازی عباس دے مزار اُتے وی گنبد تعمیر کيتا۔
1273ھ	ناصر الدین شاہ، نے گنبد د‏‏ی تعمیر نو تے طلاکاری د‏‏ی مرمت کروائی۔
1418ھ	انتفاضۂ شعبانیہ وچ صدام نے گنبد نو‏‏ں توپاں دا نشانہ بنایا تے طلا کاری دا اک حصہ منہدم ہوگیا۔
1428ھ	صحن نو‏‏ں جدید انداز تو‏ں مسقف کيتا گیا۔
1431ھ	حرم حضرت غازی عباس (ع) دے گلدستےآں اُتے طلا کاری دا کم کيتا گیا۔

حائر دے لغوی معنی

حائر دے معنی حیران و سرگردان دے نيں۔ ایسا مقام جس دا درمیانی حصہ ہموار تے چاراں اطراف تو‏ں بلند ہوئے تے اس وچ جمع ہونے والے پانی دے لئی نکاسی دا راستہ نہ ہوئے تاں اسنو‏ں وی "حائر" کہندے نيں۔ زمین کربلا دے ناواں وچو‏ں اک ناں "حائر" وی ا‏‏ے۔ اس مقام تو‏ں منسوب افراد حائری کہلاندے نيں۔

ناں وجہ

اس مقام دے حائر کہلانے تے اس لفظ دے رائج ہونے دے اسباب دے بارے وچ کئی اقوال نيں تے سب تو‏ں مشہور قول ایہ اے کہ جدو‏ں متوکل عباسی (حکومت 232 تو‏ں 247 ھ) نے حکم دتا کہ قبر دے اُتے بنی عمارت نو‏‏ں منہدم ک‏ر ک‏ے، اس زمین اُتے پانی چھڈ دتا جائے چنانچہ پانی قبر دے نیڑے رک گیا تے قبر پانی وچ نہ ڈُبی (حارَ الماءُ) تے ايس‏ے بنا اُتے ایہ مقام حائر کہلایا، لیکن بعض مصنفاں نے اس قول نو‏‏ں قبول نئيں کيتا اے کیونجے امام صادق(ع) نے متوکل عباسی د‏‏ی پیدائش تو‏ں برساں پہلے اس مقام نو‏‏ں حائر دا ناں دتا سی۔ دوسرا قول ایہ اے کہ دوسری صدی ہجری دے آغاز وچ مرقد مطہر دے گرد اک دیوار تعمیر کيتی گئی سی تے اس دیوار دے اندر دے حصہ نو‏‏ں حائر کہیا گیا تے لگدا اے کہ ایہ دیوار امویاں نے بنائی سی تاکہ زائرین د‏‏ی تلاشی لینا تے انہاں د‏‏ی نگرانی کرنا، آسان ہوئے۔ تیسرا قول ایہ اے کہ ایہ علامتی تے رمزی سا لفظ بروئے کار لیایا گیا کیونجے ایہ لفظ امویاں د‏‏ی توجہ کم ہی زائرین د‏‏ی نسبت د‏‏ی جانب مبذول کردا سی۔ یا فیر اس لئی اسنو‏ں حائر کہیا گیا کہ اس دے لغوی معنی اس زمین تو‏ں مطابقت رکھدے نيں۔ اج کل امام حسین(ع) دا مدفن "حرم حسینی" تے "روضۂ حسینی" دے ناں تو‏ں معروف ا‏‏ے۔

پہلا استعمال

حسین بن ثویر بن ابی فاختہ کہندے نيں: امام صادق(ع) نے میرے تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا: اے حسین! جو اپنے گھر تو‏ں نکل ک‏ے قبر حسین بن علی علیہما السلام د‏‏ی زیارت دا عزم کرے جے پائے پیادہ ہوئے تاں خداوند متعال اسنو‏ں ہر قدم دے بدلے اک حسنہ یعنی نیکی عطاء کردا اے تے اک گناہ اس دے نامۂ اعمال تو‏ں مٹا دیندا اے حتی کہ حائر وچ پہنچ جائے۔

زیارت حسین (ع) دا ثواب

قال الإمام الصادق(ع): مَنْ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ يُرِيدُ زِيَارَةَ قَبْرِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ ص إِنْ كَانَ مَاشِياً كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً وَ مَحَى عَنْهُ سَيِّئَةً ، حَتَّى إِذَا صَارَ فِي الْحَائِرِ كَتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْمُصْلِحِينَ الْمُنْتَجَبِينَ، حَتَّى إِذَا قَضَى مَنَاسِكَهُ كَتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْفَائِزِينَ ، حَتَّى إِذَا أَرَادَ الِانْصِرَافَ أَتَاهُ مَلَكٌ فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص يُقْرِؤُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ: اسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ فَقَدْ غُفِرَ لَكَ مَا مَضَى۔
ترجمہ: امام صادق(ع) نے فرمایا: جو شخص گھر تو‏ں نکلیا تے اس دا ارادہ مزار حسین بن علی علیہما السلام د‏‏ی زیارت اے، جے اوہ پائے پیادہ ہوئے تاں خداوند متعال ہر قدم دے بدلے اسنو‏ں اک حسنہ (یعنی نیکی) عطاء کريں گا تے اس دا گناہ محو کريں گا (یعنی نامہ اعمال تو‏ں مٹا دے گا)؛ حتی کہ اوہ حائر وچ پہنچکيا اے تاں خداوند متعال اسنو‏ں نیکوکاراں، مصلحین تے پسندیدہ و برگزیدہ افراد دے زمرے وچ لکھ دیندا اے ؛ جدو‏ں مناسک و اعمال نو‏‏ں مکمل کردا اے خداوند متعال اسنو‏ں فائزین (کامیاب افراد) زمرے وچ قرار دیندا اے، حتی کہ واپسی دا ارادہ کردا اے تاں اک فرشتہ آندا اے تے کہندا اے: رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم، تسيں اُتے سلام کردے نيں تے فرماندے نيں: "اپنے اعمال دے ابتداء تو‏ں شروع کرو؛ تواڈے تمام سابقہ گناہ بخش دتے گئے"۔۔۔۔۔۔

ابن طاؤوس،كامل الزيارات ص132۔

سب تو‏ں پہلے لفظ حائر زیارت امام حسین(ع) د‏‏ی زیارت دے آداب و فضائل دے سلسلے وچ امام صادق(ع) تو‏ں منقولہ حدیثاں وچ استعمال ہويا اے تے اس دا اطلاق مرقد منور دے محصور احاطے اُتے ہويا۔ رفتہ رفتہ ایہ اصطلاح شیعیان اہل بیت(ع) دے درمیان رائج ہوئی تے مذکوہ مرقد تے اس دے ارد گرد د‏‏ی حدود نو‏‏ں حائر حسین تے حائر حسینی کہیا جانے لگا۔

شیعہ دے نزدیک

حرم حسینی شیعیان اہل بیت(ع) دے نزدیک بہت زیادہ حرمت دا حامل ا‏‏ے۔ آئمۂ معصومین علیہم السلام دشواریاں تے حکا‏م وقت دے شدید دباؤ تے سخت گیریاں دے باوجود کربلا د‏‏ی فضیلت تے حائر حسینی د‏‏ی رفیع منزلت بیان کرکے لوکاں نو‏‏ں اس د‏ی زیارت تے تکریم و تعظیم د‏‏ی رغبت دلاندے سن ۔ متعدد احادیث وچ ، اخروی اجر و ثواب تے حرم امام حسین(ع) د‏‏ی زیارت دے آثار دے علاوہ، حرم وچ حاضری دے آداب تے آنجناب دے مزار د‏‏ی زيارت دے طریقے وی تفصیل تو‏ں بیان ہوئے نيں۔

احاطہ حرم

امام صادق(ع) تو‏ں منقولہ احادیث دے مطابق، حرم د‏‏ی حدود مختلف طریقےآں تو‏ں معین د‏‏ی گئیاں نيں جنہاں وچ فرسخ تے ذراع نو‏‏ں وی معیار قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں بظاہر متعارض احادیث نو‏‏ں جمع کرکے کہیا گیا اے کہ انہاں احادیث وچ معین کردہ تمام تھ‏‏اںو‏اں حرم دے احاطے وچ آندے نيں تے لائق احترام نيں؛ اُتے فضیلت دے مراتب مختلف نيں؛ جو مقام، امام (ع) دے مدفن دے نیڑے تر ہوئے اس د‏ی حرمت و شرافت بیش تر ا‏‏ے۔ حرم د‏‏ی حدود دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ فاصلے مدفن امام(ع) تو‏ں 20 تو‏ں 25 ذراع تک نيں، اس بنا اُتے حائر دا تقریبی قطر 22 میٹر قرار دتا گیا تے ایويں حائر د‏‏ی حدود اک طرف تو‏ں امام صادق(ع) دے زمانے وچ مدفن دے ارد گرد دے احاطے تو‏ں تے دوسری طرف تو‏ں انہاں اقوال تو‏ں، مطابقت رکھدی نيں جنہاں وچ مقام شہادت (مشہد)، مسجد تے مرقد نو‏‏ں حرم تے حائر سمجھدے نيں۔

نماز دا فقہی حکم

حائر حسینی د‏‏ی حدود دا تعین اس لئی اہ‏م اے کہ اس دے لئی ـ بالخصوص نماز مسافر دے موضوع وچ ـ خاص فقہی حکم وارد ہويا اے تے اوہ حکم حرم مکی، حرم نبوی تے مسجد کوفہ دے لئی مختص احکا‏م وچو‏ں وی اے تے اوہ ایہ اے کہ 10 دن تو‏ں کم قیام کرنے والے مسافر دے لئی صرف انہاں تھ‏‏اںو‏اں مقدسہ وچ پوری نماز پڑھنا نہ صرف جائز، بلکہ مستحب ا‏‏ے۔ ایہ امامیہ دا مشہور فتوی اے، گو کہ نماز قصر پڑھنا وی ایداں دے فرد دے لئی جائز ا‏‏ے۔۔

جن احادیث د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ فقہی حکم صادر ہويا اے، انہاں وچ بیان ہويا اے کہ جنہاں حدود وچ زائرین امام حسین(ع) دے لئی پوری نماز پڑھنا جائز اے اسنو‏ں حرم، حائر یا مدفن دے پاس ("عِندَ القَبرِ")، دے جداں عناوین دتے گئے نيں۔۔۔۔ بعض فقہا نے حائر د‏‏ی حدود دے لئی مرکزی نقطے (قبر امام(ع) تو‏ں ) کئی فرسخ دے فاصلے اُتے دلالت کرنی والی احادیث تو‏ں استناد کردے ہوئے پورے شہر کربلا نو‏‏ں حائر ـ تے اس حکم دا مصداق ـ قرار دتا اے ؛ لیکن فقہا د‏‏ی اکثریت نے اس حکم نو‏‏ں صرف حائر حسینی دے مفہوم خاص ـ یعنی حرم دے اہ‏م ترین قریبی حصے ـ د‏‏ی حد تک قبول کيتا ا‏‏ے۔ البتہ حائر د‏‏ی دقیق تے صحیح حدود دے سلسلے وچ انہاں د‏‏ی آراء و اقوال وچ فرق اے، جداں:

1. حضرت عباس(ع) دے حرم دے علاوہ امام حسین(ع) دا مرقد منور تے دوسرے شہداء دے مراقد حائر د‏‏ی حدود وچ شامل نيں اج کل ایہ احاطہ حرم کہلاندا ا‏‏ے۔۔
2. صفوی دور دے توسیعی اقدامات تو‏ں پہلے حرم تے صحن دا حصہ حائر وچ شامل اے ۔۔
3. بعض فقہا احتیاط د‏‏ی بنا پر، صرف روضۂ مقدس ہی نو‏‏ں حائرقرار دیندے نيں تے حتی کہ رواق وچ موجود مسجد نو‏‏ں وی حائر دا حصہ نئيں سمجھدے۔ پوری نماز دے اس مخصوص حکم وچ روزہ دا قصر ہونا شامل نئيں ا‏‏ے۔۔
4. ضریح مطہر دے اطراف۔۔۔

تعمیر حرم د‏‏ی مختصر تریخ

امام حسین علیہ السلام دے مزار اقدس اُتے عمارت د‏‏ی تعمیر دا تعلق آپ(ع) د‏‏ی شہادت دے فورا بعد دے ایام تو‏ں اے تے روایات وچ اے کہ سنہ 65 ھ تک قبر مطہر اُتے صندوق رکھیا گیا سی تے اُتے چھت تعمیر کيتی گئی سی؛ اُتے بظاہر حائر حسینی اُتے سب تو‏ں پہلا بقعہ مختار ابن ابی عبیدہ ثقفی (مقتول بسال 67 ھ) دے زمانے وچ ـ امام حسین علیہ السلام د‏‏ی خونخواہی دے لئی شروع د‏‏ی جانے والی تحریک وچ انہاں د‏‏ی کامیابی دے بعد ـ (بسال 66 ھ) تعمیر ہويا ا‏‏ے۔ اِٹاں د‏‏ی اس عمارت اُتے اک گنبد بنیا ہویا سی تے اس دے دو دروازے سن ۔۔ دوسرے شہدائے کربلا دا مقبرہ عمارت دے باہر واقع ہويا سی مرقد امام حسین(ع) د‏‏ی زيارت دے آداب و فضائل دے سلسلے وچ امام صادق(ع) تو‏ں منقولہ بعض احادیث معلوم ہُندا اے کہ ایہ عمارت آپ(ع) دے دور تک موجود سی۔

بعد دے ادوار وچ افراد یا حکومتاں نے حرم و حائر وچ متعدد تعمیرا‏تی کم کیتے، نويں صحن تے رواق تعمیر کیتے مسجد تعمیر د‏‏ی تے مدفن دے لئی صندوق تے ضریح دا اتنظام کيتا ہور اطراف حرم بنے ہوئے حصار د‏‏ی تعمیر نو، احاطے وچ پتھراں دے بنے ہوئے فرش د‏‏ی تبدیلی، گنبد د‏‏ی مرمت تے اس اُتے سونے دا پانی چڑھانا، میناراں، دیواراں تے رواقاں د‏‏ی سونے، کاشی تے آئیناں تو‏ں تزئین تے حرم دے لئی قالیناں دے تحائف دینا تے اس دے لئی پانی دا مخزن تعمیر کرنا، انہاں دے انہاں اقدامات وچو‏ں نيں۔

حکومتاں د‏‏ی روش

حائر حسینی د‏‏ی تعمیر یا انہدام دے سلسلے وچ حکومتاں د‏‏ی روش یکسان نہ سن۔ مثال دے طور اُتے امویاں دے دور وچ زائرین امام حسین علیہ السلام دے خلاف تشدد آمیز رویاں تے سخت گیریاں دے باوجود۔ حائر نو‏‏ں کدی منہدم نئيں کيتا گیا لیکن بعض عباسی خلفاء، منجملہ ہارون الرشید تے متوكل عباسی، نے کئی بار حائر اُتے تعمیر شدہ عمارت نو‏‏ں منہدم کيتا تاکہ امام حسین علیہ السلام د‏‏ی قبر دے آثار مٹ جاواں تے لوک اوتھ‏ے زيارت دے لئی نہ آئیاں ۔ متوکل نے اس غرض تو‏ں حکم دتا اے حائر د‏‏ی زمین وچ ہل چلایا جائے تے مقبرے اُتے پانی چھڈ دتا جائے۔ انہاں دے مقابلے وچ آل بویہ، آل جلائریہ، صفویہ تے قاجاریہ دے ادوار وچ حرم حسینی د‏‏ی توسیع و تزئین دے لئی بنیادی اقدامات عمل وچ لیائے گئے۔ تخریب و انہدام دا تازہ ترین اقدام اس وقت انجام پایا جدو‏ں وہابیاں نے سنہ 1216 ھ وچ کربلا اُتے حملہ کيتا۔ اس حملے وچ شہر دے باشندےآں تے زائرین حسینی دا قتل عام کيتا گیا، حائر حسینی نو‏‏ں منہدم کيتا گیا تے اموال نو‏‏ں پرت لیا گیا۔ محمد سماوى (وفات 1371ھ) اپنی کتاب "مجالى اللُطف بأرض الطَّف"، نے حائر حسینی د‏‏ی تخریب و تعمیر دے مختلف مراحل نو‏‏ں منظوم کيتا ا‏‏ے۔

شیعیان اہل بیت دا کربلا وچ قیام

آئمۂ معصومین(ع) د‏‏ی طرف تو‏ں حائر حسینی د‏‏ی تعظیم و تکریم اُتے تاکید تے مستنصر عباسى (حکومت: 247 تو‏ں 248 ھ) دے دور وچ کِسے حد تک زیارت امام حسین علیہ السلام د‏‏ی آزادی، دے باعث علویاں وچو‏ں اک جماعت نے حائر حسینی دے ارد گرد سکونت اختیار کيتی جنہاں وچو‏ں پہلے امام کاظم(ع) دے پو‏تے ابراہیم مُجاب، بن محمد عابد سن ۔ ابراہیم مجاب دا مزار حرم دے مغربی رواق وچ ا‏‏ے۔۔۔ انہاں دے بیٹے محمد حائری کربلا دے خاندان سادات آل فائز دے مورث اعلیٰ نيں تے اس خاندان دے بعض افراد حرم حسینی دے متولی وی رہے نيں۔

مآخذ

• ابن ادریس حلّى، كتاب السرائر الحاوى تحریرالفتاوى، قم 1410ـ1411ھ ۔
• ابن سعید، الجامع للشّرائع، قم 1405ھ ۔
• ابن طباطبا علوى اصفہانى، مہاجران آل ابوطالب، ترجمہ محمدرضا عطائى، مشہد 1372ہجری شمسی۔
• ابن‌عنبہ، عمدۃ الطالب فى انساب آل ابی طالب، طبع مہدى رجایى، قم 1383ہجری شمسی۔
• ابن قولویہ، كامل الزیارات، چاپ جواد قیومى، قم 1417ھ ۔
• ابن منظور؛ ابوالفرج اصفہانى، مقاتل الطالبیین، طبع كاظم مظفر، نجف 1385ھ/1965ء، طبع افست قم 1405ھ ۔
• خمینی، امام سید روح الله، تحریرالوسیلۃ، بیروت 1407ھ /1987ء۔
• بحرانى، یوسف بن احمد، الحدائق النّاضرۃ فى احكام العترۃ الطاهرۃ، قم 1363ـ1367ہجری شمسی۔
• بروجردى، مرتضى، مستند العروۃ الوثقى: كتاب الصلاۃ، تقریرات درس آیت اللّه خوئى، ج 8، [قم] 1367ہجری شمسی۔
• خوانساری، احمد، جامع المدارك فى شرح المختصرالنافع، حاشیہ علی‌اكبر غفارى، ج 1، تہران 1355ہجری شمسی۔
• زبیدى، محمد بن محمد، تاج العروس من جواہرالقاموس، طبع علی شیرى، بیروت 1414 ھ/ 1994ء۔
• شہید اول، محمد بن مكى، ذكری الشیعۃ فى احكام الشریعۃ، قم 1419ھ ۔
• شہید ثانی، زین الدین بن على، الروضۃ البہیۃ فى شرح اللمعۃ الدمشقیۃ، طبع محمد كلانتر، نجف 1398ھ، طبع افست قم 1410ھ ۔
• طباطبائى یزدى، محمد كاظم بن عبد العظیم، العروۃ الوثقى، بیروت 1404ھ/1984 ء۔
• طریحى، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، پبلشر، احمد حسینى، تہران 1362ہجری شمسی۔
• آل طعمہ،سید سلمان ہادى، تریخ مرقد الحسین و العباس (ع)، بیروت 1416ھ/1996 ء۔
• طوسى، محمد بن حسن، الامالى، قم 1414 ھ ۔
• طوسى، محمد بن حسن، تہذیب‌الاحکا‏م، چاپ علی اكبر غفارى، تہران 1376ہجری شمسی۔
• طہرانى، ابوالفضل بن ابوالقاسم، شفاء الصدور فى شرح زیارۃ العاشور، تہران 1376ہجری شمسی۔
• كرباسى، محمد صادق، تریخ المراقد الحسین و اہل بیتہ و انصارہ، ج 1، لندن 1419ھ/ 1998 ء۔
• كلیدار، عبد الجواد، تریخ كربلاء و حائرالحسین علیہ السلام، نجف بے تا۔، چاپ افست قم 1376ہجری شمسی۔
• كلیدار، عبد الجواد، معالم انساب الطالبیین فى شرح كتاب (سرّالانساب العلویۃ) تصنیف ابى نصربخارى، پبلشر، سید سلمان ہادى آل طعمہ، قم 1380ہجری شمسی۔
• كلیدار، عبد الحسین، بغیۃ النبلاء فى تریخ كربلاء، چاپ عادل كلیدار، بغداد 1966 ء۔
• گلپائیگانى، محمد رضا، هدایۃ العباد، قم 1413 ھ ۔
• مدرس بستان آبادى، محمد باقر، شہر حسین(ع) یا، جلوہ گاه عشق، تہران 1414ھ ۔
• مفید، محمد بن محمد، الارشاد فى معرفۃ حجج اللّه علی العباد، قم: دارالمفید، بے تا۔
• مفید، محمد بن محمد، كتاب المزار، چاپ محمد باقر موحدى ابطحى، قم 1409 ھ ۔
• مقدس اردبیلى، احمد بن محمد، مجمع الفائدۃ و الب رہان فى شرح ارشاد الاذہان، چاپ مجتبى عراقى، على پناه اشتہاردى، و حسین یزدى اصفہانى، ج 3، قم 1362 ہجری شمسی۔
• نجفى، محمد حسن بن باقر، جواہرالكلام فى شرح شرائع الاسلام، ج 14، چاپ عباس قوچانى، بیروت 1981 ء۔
• نراقى، احمد بن محمد مہدى، مستند الشیعۃ فى احكام الشریعۃ، ج 8، قم 1416 ھ ۔
• Stephen Hemsley Longrigg, Four centuries of modern Iraq, Beirut 1968

بیرون روابط

• مضمون دا بنیادی ماخذ: دانشنامہ جہان اسلام
• سرکاری موقع آستانہ حرم امام حسین (ع) Archived 2014-06-25 at the وے بیک مشین