مستنصرباللہ

مستنصرباللہ المستنصر باللہ الفاطمي
مستنصرباللہ دے دور دا سونے دا سکہ، مصر، 1055 عیسوی۔
سلطنت فاطمیہ دا خلیفہ
راج ویلہ	13 جون 1036ء– 10 جنوری 1094ء
پیشرو	علی الظاہر
جانشین	المستعلی
نسل	المستعلی الماجد
مکمل ناں کنیت: ابو تمیم Given name: معد لقب: المستنصر باللہ
پیؤ	علی الظاہر
ماں	?
جم	5 جولائ‏ی 1029 قاہرہ
موت	10 جنوری 1094 (عمر 64 سال) مصر
مذہب	اہل تشیع

ابوتمیم معد المستنصرباللہ دولت فاطمیہ دا اٹھواں خلیفہ تے اسمعلیہاں دا اٹھارواں امام 427ھ تا 487ھ

مستنصر 724ھ وچ نہایت کمسنی وچ امام بنا، یعنی ست سال د‏‏ی عمر وچ ایہ خلیفہ بن گیا سی۔ اسنو‏ں بنو فاطمین وچ ایہ امتیاز حاصل اے کہ اس د‏ی حکومت تمام فاطمین خلیفاواں تو‏ں زیادہ طویل یعنی نال سال چار مہینے تک رہی، اس دے ناں دا خطبہ بغداد تے عراق وچ اک سال تک پڑھیا گیا البتہ حجاج تے یمن انہاں دے قبضہ وچ ویہہ سال رہیا۔ مستنصر دے عہد وچ شام، صقلیہ تے بلاد مغرب تو‏ں فاطمی حکومت ختم ہوئے گئی سی۔ ايس‏ے دے دور وچ ناصر خسرو نے مصر دا دورہ کیتا سی۔ اس نے فاطمی دربار د‏‏ی شان و شوکت تے دولت و ثروت دے چشم دید واقعات لکھے نيں ۔

ابتداءی عہد

مستنصر د‏‏ی کمسنی د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت کیت‏‏ی باگ ڈرو اس دے وزیر علی بن احمد جر جرائی دے ہتھ وچ رہی۔ اس نے ہی لوکاں تو‏ں ظاہر کیت‏‏ی بیعت لئی۔ اس دا دور امن تے خوشحالی دا زمانہ سی۔ 429ھ وچ بنو فاطمہ تے قیصر قسطنیطنہ دے درمیان وچ صلح ہوجانے تو‏ں حلب تے شام دے دوسرے شہر محفوظ ہوئے گئے ۔

مستنصر د‏‏ی والدہ دا رسوخ

436ھ وچ جرجرائی دے انتقال دے بعد حسن بن علی بہ معروف ابن الانباری وزیر بنیا۔ ظاہر کیت‏‏ی والدہ اک حبشی کنيز سی۔ جسنو‏ں اک یہودی تاجر ابو سعد ابراہیم تو‏ں خریدتا گیا سی۔ ابن الانباری دا ابو سعید ابراہیم تو‏ں کچھ جھگڑا ہوئے گیا۔ یہودی تاجر نے مستنصر د‏‏ی والدہ دے ذریعہ اسنو‏ں معزل کرادتا تے وزارت اک یہودی صدقہ بن یوسف فلاحی نو‏‏ں وزارت دلوادی۔ معزولی دے بعد وی یہودی تاجر ابن الانباری د‏‏ی تاک وچ رہیا۔ آخر اپنی سازش وچ کامیاب ہويا تے ابن الانباری نو‏‏ں 440ھ وچ قتل تے اس د‏ی جائداد ضبط کروا دتی گئی ۔

صدقہ ہمیشہ تاجر دے دباؤ وچ رہیا تے اوہ تاجر دے دباؤ تو‏ں تنگ آگیا۔ اس نے چند ترکی سپاہیاں دے ذریعہ مزکور تاجر تے اس دے بھائی ابو نصر نو‏‏ں قتل کروا دتا۔ انہاں دونے دے انتقام وچ مستنْْصرکی والدہ نے صدقہ نو‏‏ں خود اپنے ہتھ تو‏ں قتل کر دتا ۔

صدقہ دے بعد ابو البرکات صفی الدین حسین بن محمد جرجرائی وزیر بنایا گیا۔ اس نے حبشیاں نو‏‏ں بھرتی کیتا کہ ترکاں تے حبشیاں وچ توازن رہ‏‏ے۔ لیکن ایہ معزول ہويا۔ اس دا قائم مقام ابو الفضل قائم بن مسعود وزیر بنا تے تن ماہ دے بعد معطل ہويا ۔

صدقہ دے بعد ابو البرکات صفی الدین حسین بن محمد جرجرائی وزیر بنایا گیا۔ اس نے حبشیاں نو‏‏ں بھرتی کیتا کہ ترکاں تے حبشیاں وچ توازن رہ‏‏ے۔ لیکن ایہ معزول ہويا۔ اس دا قائم مقام ابو الفضل قائم بن مسعود وزیر بنا تے تن ماہ دے بعد معطل ہويا ۔

اس دے بعد 443ھ وچ یازوری وزیر مقرر رہیا۔ اس د‏ی اٹھ سالہ ( 443ھ تا 450ھ ) وزارت نہایت کامیاب رہی ۔

یاذوری تے بدر الجمالی دے درمیان وچ وزیر

یازوری جو زہر تو‏ں 450ھ وچ فوت ہويا۔ اس دے بعد کثرت تو‏ں وزیر منتخب تے معزول ہوئے۔ بدر الجمالی تک چالیس وزیراں دا تقرر ہويا۔ ایہی حال قاضیاں دا اے، انہاں د‏‏ی تعداد بیالیس ا‏‏ے۔ بعض وزیر تے قاضیاں دا تقرر دو دو تن تین بار تقرر ہويا۔ اس دا سبب خلیفہ د‏‏ی کمزوری تے دربار فوج دا باہمی اختلاف دا نتیجہ ا‏‏ے۔ مستنصر معمولی لوک دے ہتھو‏ں پھنس گیا سی تے اوہ اسنو‏ں تجربہ کار لوکاں نال ملن نئيں دیندے سن ۔ ناصر خسرو جداں داعی نو‏‏ں مستنصر نال ملن دے لئی ڈیرھ سال تک انتظار کرنا پيا ۔

بزنطین نال کشمکش

یازوری دے دور وچ کساناں نے غلے دا بھاؤ بہت ودھیا دتا۔ یازوری نے سرکاری گوداماں تو‏ں محفوظ غلے نو‏‏ں کم قیمت اُتے ویچیا۔ اس طرز عمل تو‏ں محصول گھٹنے تو‏ں حکومت نو‏‏ں نقصان ہويا۔ بدقسمتی تو‏ں 446ھ وچ قحط پيا۔ مستنصر نے قیصر تھیوڈر تو‏ں غلہ منگیا۔ تھیوڈر نے اس شرط لگائی کہ غلہ اس صورت وچ دتا جائے گا کہ دشمن دے حملہ دے وقت ساڈی مدد کيت‏ی جائے۔ مستنصر نے ایہ شرط تسلیم نئيں کيتی۔ تھیوڈر نے غلہ روک لیا۔ مستنصر نے روم تو‏ں لڑنے دے لئی مکن الدولہ حسن بن ملسانو‏ں لازقیہ روانہ کیتا۔ افاقیہ دے نیڑے چند معرکے ہوئے تے حسن نو‏‏ں رومی کشتیاں نے گرفتار ک‏ر ليا۔ مستنصر نے قاضی ابو عبد اللہ قضاعی نو‏‏ں صلح دے لئی قسطنطنیہ بھیجیا۔ ايس‏ے وقت طغرل بک نے قیصر تو‏ں خواہش د‏‏ی کہ جامع قسطنطنیہ وچ عباسی خلیفہ ( قائم بامراللہ ) دا خطبہ پڑھایا جائے۔ رومیاں نے فاطمیاں دے مقابلے وچ بنو عباس تو‏ں صلح کرنا زیادہ مناسب سمجھیا۔ چنانچہ مستنصر نے کینسئہ قمامہ دا پورا خزانہ ضبط ک‏ر ليا، جس اُتے قسطننطیہ تو‏ں فاطمیاں دے تعلقات ہور بگڑ گئے تے رومیاں نے شام دے ساحلی شہر جو فاطمیاں دے قبضہ وچ سن انہاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ تھیوڈریا دے غلہ روکنے تو‏ں زیادہ نقصان نئيں پہنچیا، اگلے سال نیل وچ کافی پانی آیا تے قحط دور ہوئے گیا ۔

زوال شام

صالح بن مدراس دا لڑکا نصیر ( شبل الدولہ ) 420ھ وچ حلب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ مستنصر نے انوشگین نو‏‏ں اس د‏ی سرکوبی دے لئی مقرر کیتا۔ حماہ دے نیڑے لڑائی وچ شبل الدولہ ماریا گیا تے اس دا بھائی ماریا گیا شمال ابو علوان ( معز الدولہ ) بھج گیا ۔

433ھ تو‏ں انوشتگین شام دا والی سی۔ اس نے عدل و انصاف تو‏ں شام د‏‏ی حالت درست کردتی۔ مستنصر وی اس د‏ی عزت کردا سی بازنطینی وی اس تو‏ں ڈردے۔ جرجرائی نو‏‏ں خبر ملی کہ انوشیگین دا سکریٹری انونشگین نو‏‏ں بنو فاطمہ تو‏ں منحرف کرنا چاہندا ا‏‏ے۔ جرجرائی نے انوشگین نو‏‏ں حکم دتا کہ سکریٹری نو‏‏ں برطرف کر دے۔ انوشگین نے اس حکم نو‏‏ں نئيں منیا۔ جرجرائی نے انوشگین دے ساتھیاں نو‏‏ں اس د‏ی مخالفت اُتے آمادہ کیتا۔ انوشگین دے بعض لشکری تنخواہ نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس تو‏ں فیر گئے۔ غرض انہاں تمام لوکاں نے مل ک‏ے انوشگین دے محل اُتے چڑھائی کردتی۔ انوشگین اپنے چند ساتھیاں دے نال مل ک‏ے بعلبک تے حماۃ د‏‏ی طرف نکل گیا۔ مگر اوتھ‏ے دے والیاں نے اس داخل ہونے نہ دتا۔ اس دے بعد اوہ حلب چلا گیا، جتھ‏ے اس دا انتقال ہوئے گیا ۔

انوشگین د‏‏ی جگہ جرجرائی نے ناصر الدولہ حسین بن حمدان نو‏‏ں اس د‏ی جگہ مقرر کیتا۔ مگر شام د‏‏ی حالت خراب ہُندتی گئی تے عرباں نے بغاوت کردتی۔ حسان بن مفرج طائی نے فلسطین اُتے چڑھائی کردتی تے معز الدولہ بن صالح کلابی نے حلب اُتے حملہ کیتا۔ مستنصر نے 440ھ وچ اک لشکر حلب روانہ کیتا مگر ناکا‏م رہیا ۔

معز الدولہ نو‏‏ں بنی کلاب نے بہت تنگ کيتا، ناچار ہوک‏ے اس نے 448ھ وچ مستنصر تو‏ں صلح کرلئی تے حلب د‏‏ی بجائے بیروت، عکہ تے جلیل د‏‏ی ولایت حاصل کرلئی- حلب وچ حسن بن علی مکین الدولہ نو‏‏ں والی مقرر کیتا۔ بنی کلاب نے معز الدولہ دے بھتیجے محمود نو‏‏ں حلب اُتے حملہ کرنے اُتے آمادہ کیتا۔ مکین الدولہ نو‏‏ں بھاگنیا پيا۔ اس دے بعد حلب اُتے بنو فاطمہ دا قبضہ نئيں ہوئے سکیا تے شام دے دوسرے شہر آہستہ آہستہ انہاں دے قبضہ تو‏ں نکل گئے ۔

زوال مغرب

مغرب د‏‏ی ولایت دا والی معز بن باولیس سی۔ اوہ خود مختار سی اس دے تے وزیر یاوری دے درمیان وچ کچھ ناخشگوار مراسلت ہوئی۔ اس اُتے معز بن باویس 440ھ وچ عباسی خلیفہ دے ناں دا خطبہ پڑھنے لگیا۔ مستنصر نے مصر تو‏ں امین الدولہ نو‏‏ں مغرب روانہ کیتا۔ اس دے علاوہ بنو ہلال دے عرباں نو‏‏ں وی بھجا۔ انہاں دے تے معز بن باولیس دے درمیان وچ کئی لڑائیاں ہوئی۔ مگر معز بن باولیس نے مہدیہ وچ اپنی خود مختیاری برقرار رکھی۔ 443ھ وچ مغرب دے تمام شہر فاطمین دے قبضہ تو‏ں نکل گئے ۔

زوال صقیلہ

مستنصر دے زمانے وچ صقیلہ دے مسلماناں د‏‏ی حالت خراب ہوئے گئی۔ اس وقت مسلماناں دے دو گروہ ہوئے گئے، جو آپس وچ لڑدے رہندے سن ۔ فرنگیاں نے اس خانہ جنگیاں تو‏ں فائدہ اٹھایا تے 453ھ وچ صقیلہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا ۔

حجاز یمن تے عراق وچ بنو فاطمہ د‏‏ی حکومت

حجاز تے یمن وچ اسمعیلی دعوت نو‏‏ں کامیابی ہوئی تے ایتھ‏ے ویہہ سال تک بنو فاطمہ دا خطبہ پڑھیا جاندا رہیا۔ عیراق وچ الپ ارلسلان بساسیری نے اک سال تک بنو فاطمیہ دا خطبہ پڑھایا ۔

ترکی تے حبشیاں د‏‏ی لڑائی

سانچہ:امام 453ھ وچ معمولی گل ترکی تے حبشی فوجاں وچ لڑائی چھڑ گئی۔ مستنصر د‏‏ی والدہ نے درپردہ کثیر تعداد وچ حبشیاں بلايا تے پیسے تے اسلحہ تو‏ں حبشیاں د‏‏ی مدد کر رہ‏ی سی۔ ایہ خبر ترکاں نو‏‏ں ہوئے گئی اوہ ناصر الدولہ د‏‏ی سرکردگی وچ جمع ہوئے گئی تے حبشیاں تو‏ں لڑائی چھڑ گئی تے کئی لڑائیاں دے بعد حبشیاں د‏‏ی 240ھ وچ بالکل کمر توڑ دتی گئی تے اس وجہ تو‏ں ترکاں دا اثر بہت ودھ گیا ۔

ناصر الدولہ دا استبداد

ترک سالار ناصر الدولہ مستنصر تو‏ں فوج د‏‏ی تنخواہ وچ اضافہ دے علاوہ جابجا مطالبات کرنے لگیا۔ اس دے مطالبات پورے کرنے دے لئی مستنصر بیش قیمت ذخیرے نو‏‏ں کوڑیاں دے مول بیچنے اُتے مجبور گیا۔ ناصر الدولہ نے جدو‏ں مال دولت خود ہضم کرنا چاہیا تاں اس دے ساتھیاں وچ پھوٹ پڑ گئی تے اس دے مقابلے دے لئی مستنصر نو‏‏ں خود میدان وچ ّآنا پيا، 462ھ ناصر الدولہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ بجرہ چلا گیا۔ انہاں لڑائیاں تو‏ں ملک د‏‏ی حالت خراب ہوئے گئی تے مصر حالت دن بدن تک ابتر ہُندتی گئی ۔

463ھ وچ مستنصر نے اک لشکر ناصر الدولہ دے مقابلے دے لئی بھیجیا، بدقسمتی تو‏ں اس لشکر نو‏‏ں شکست ہوئے گئی تے لشکر تمام مال دولت ناصر الدولہ دے قبضہ وچ آگیا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ بہت طاقت ور ہوئے گیا تے اکثر ساحلی تھ‏‏اںو‏اں مثلاً اسکندریہ تے دمیاط وغیرہ وچ اس نے اسماعیلی خطبہ موقوف ک‏ر ک‏ے عباسی خلیفہ دا خطبہ جاری کیتا۔ اس دے علاوہ اس نے مصر وچ جو غلہ جاندا سی اوہ روک لیا۔ مصری دوہری مصیبت وچ مبتلا ہوئے گئے، مصر پہلے ہی لڑائیاں دا شکار سی تے ہن غلہ وی رک گیا۔ اس مصر قحط دا شکار ہوئے گیا تے ہزاراں لوک موت دا شکار ہوئے گئے۔ مصری فوج نو‏‏ں تنخواہ نئيں ملی تاں اس نے شاہی محل نو‏‏ں پرت لیا۔ اس طرح مستنصر دا تمام اقتدار جاندا رہیا۔ لہذا مستنصر نو‏‏ں ناصر الدولہ تو‏ں صلح کرنی پئی۔ اس شرط اُتے صلح ہوئی کہ ناصرالدولہ بجیرہ وچ ہی ٹہرے تے اسنو‏ں اک مقرہ رقم دتی جائے گئی۔ اس دے مصر وچ غلے د‏‏ی آمد ہوئی۔ لیکن اک مہنہ نئيں گزریا ناصرا لدولہ نے فیر قاہرہ دا محاصرہ ک‏ے لیا، اس دفعہ مستنصر دے لشکر نے ناصر الدولہ نو‏‏ں بھگا دتا۔ فیر اوہ بجیرہ وا پس چلا گیا تے عباسی خلیفہ دا خطبہ جاری کرا دتا۔ مستنصر د‏‏ی حالت خراب ہوچکیندی سی اس دا محل پرت لیا گیا۔ مستنصر نو‏‏ں محل وچ پناہ لینی پئی۔ فاطمیاں د‏‏ی ساری شان و شوکت جاندی رہی اس دے پاس اِنّا پیسہ نئيں رہیا کہ خانگی زندگی بسر کردا۔ ایداں دے عالم وچ اس دے اک امیر د‏‏ی لڑکی روزانہ دو روٹیاں بھجواندی سی۔ ناصر الدولہ نے جدو‏ں اپنا ایلچی بھیجیا کہ مستنصر تو‏ں پیسہ وصول کرے، اس نے دیکھیا کہ مستنصر اک چٹائی اُتے بے بسی د‏‏ی حالت وچ بیٹھیا سی تے محل وچ تن نوکراں دے سوائے کوئی نہ سی۔ ایلچی نے مستنصر دا حال دسیا تاں ناصر الدو لہ نے اس دے لے ے وظیفہ مقرر کر دتا تے مستنصر نو‏‏ں قید ک‏ر ک‏ے خود مصر د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لے لئی۔ مگر کچھ عرصہ دے بعد ناصر الدولہ قتل ہوئے گیا ۔

شام اُتے سلجوقیاں دا قبضہ

461ھ وچ شام اُتے سلجوقیاں دا قبضہ ہوئے گیا تے 467ھ وچ انہاں نے بیت المقدس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس وقت خلافت فاطمیہ د‏‏ی حالت ایسی خراب سی کہ وچ سلجوقی زرا ہمت کردے تاں دولت فاطمیہ سو سال پہلے ختم ہوجاندی ۔

بدر الجمالی د‏‏ی مصر وچ آمد

خلافت د‏‏ی حالت خراب ہوئے گئی کہ مصر وچ کوئی اس قابل نئيں رہیا کہ خلافت د‏‏ی حالت درست کرے۔ اس لئی مستنصر نے بدر الجمالی نو‏‏ں شام تو‏ں مصر طلب کیتا جو شام دا والی سی۔ بدر الجمالی 466ھ وچ مصر پہنچیا تے مصر د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لے لی تے اس نے وڈے وڈے فتنہ پروازاں نو‏‏ں قتل کر وا دتا۔ بدرالجمالی نے ملک وچ امن و امان قائم کیتا تے کچھ مدت دے دولت فاطمیہ د‏‏ی بنیاد مستحکم ہوئے گئی ۔

فرقہ نزاریہ

462ھ وچ حسن بن صباح مصر پہنچیا۔ حسن بن صباح دا بیان اے کہ اس نے مستنصر تو‏ں پُچھیا آپ دے بعد امام کون ہوئے گا۔ اس اُتے مستنصر نے کہیا کہ نزار۔ جدو‏ں کہ بدر الجمالی چاہندا سی مستعلی نو‏‏ں امامت ملے۔ اس لئی اس نے اس نے اسنو‏ں مستنصر نال ملاقات تو‏ں روک دتا تے زبردستی اسنو‏ں شام روانہ کر دتا ۔

وفات

مستنصر نے نال سال چار مہینے حکومت کرنے دے بعد 487ھ زہر تو‏ں وفات پائی ۔

ہور ویکھو

• لسٹ حکمران مصر
• Al-Jam`e Al-Juyushi
• Badr al-Jamali

حوالے

مستنصرباللہ جم: 5 جولائ‏ی 1029 موت: 10 جنوری 1094
شاہی القاب
پیشرو علی الظاہر	خلفیہ فاطمی سلطنت 13 جون 1036ء– 10 جنوری 1094ء	جانشین المستعلی باللہ