ماتریدی

عقیدہ:	ماتریدیت
مذہب:	اسلام
ابتدا تھاں:	سمرقند، ما وراء النہر
بانی:	ابومنصور ماتریدی
قریبی عقیدے:	اشعری، صوفیا

"ماتریدیہ" اک سنی کلامی مکت‏‏ب فکر اے جو ابومنصور ماتریدی د‏‏ی طرف منسوب اے، انہاں نے اسلامی عقائد تے دینی حقائق ثابت کرنے دے لئی ابتدائی طور اُتے معتزلی تے جہمیاں دے مقابلے وچ عقلی تے کلامی دلائل اُتے زیادہ انحصار کیتا۔

ماتریدیہ متعدد مراحل تو‏ں گزرے نيں تے انہاں نو‏ں اس ناں تو‏ں اس فرقے دے مؤسس د‏‏ی وفات دے بعد ہی پہچانا گیا، جداں اشعری ابو الحسن الاشعری د‏‏ی وفات دے بعد ہی مشہور ہوئے، اس فرقے دے تمام مراحل نو‏‏ں چار بنیادی مرحلےآں وچ تقسیم کیتا جاسکدا اے:

تاسیسی مرحلہ

اس مرحلہ وچ معتزلہ دے نال انہاں دے بہت ہی زیادہ مناظرے ہوئے، ایہ مرحلہ ابو منصور ماتریدی اُتے قائم سی، اس دا مکمل ناں محمد بن محمد بن محمود ماتریدی سمرقندی، "ماتریدی"یہ نسبت جائے پیدائش د‏‏ی طرف اے، جو ما وراء النہر دے علاقے وچ سمرقند دے قریب ہی اک محلے دا ناں ا‏‏ے۔

انہاں نو‏ں عقل نو‏‏ں مقدم کرنے والےآں دا سُرخیل سمجھیا جاندا اے تے شرعی نصوص تے آثار و روایات تو‏ں انہاں دا بہت ہی کم لگاؤ سی، جداں کہ اکثر متکلمین تے اہل اصول دا حال رہیا ا‏‏ے۔

ابو منصور ماتریدی متعدد مسائل وچ جہمی عقائد تو‏ں متاثر سی، جنہاں وچو‏ں اہ‏م ترین ایہ نيں: صفات خبریہ د‏‏ی شرعی نصوص وچ تاویل، مرجئہ د‏‏ی بدعات تے اقوال دا وی قائل سی ۔

ابو منصور، ابن کلاب (متوفی 240 ہجری) تو‏ں وی متاثر سی، اسی ابن کلاب نے اللہ تعالی دے بارے وچ "کلام نفسی" دا عقیدہ ایجاد کیتا سی، جس تو‏ں ابو منصور وی متاثر سی ۔

تکوینی مرحلہ

یہ دور ماتریدی دے شاگرداں تے بعد وچ اس تو‏ں متاثر ہونے والے لوکاں دا سی، اس دور وچ ماتریدیہ مستقل اک کلامی مکت‏‏ب فکر بن چکيا تھا؛ ابتدائی طور اُتے سمرقند وچ ظہور پزیر ہويا تے اپنے شیخ تے امام دے افکار نشر کرنے شروع کیتے تے انہاں دا دفاع وی کیا، اس دے لئی انہاں نے لکھتاں وی لکھياں، ایہ لوک فروع وچ امام ابو حنیفہ دے مقلد سن، اسی لئی ماتریدی عقائد انہی علاقےآں وچ زیادہ منتشر ہوئے۔

اس مرحلے دے قابل ذکر افراد وچ ، ابو القاسم اسحاق بن محمد بن اسماعیل الحکیم سمرقندی تے ابو محمد عبد الكريم بن موسى بن عيسى بزدوی نيں۔

اصول و قواعد تے تالیفات دا مرحلہ

اس مرحلے وچ تالیف کثرت تو‏ں ہوئی تے ماتریدی عقائد دے لئی دلائل جمع کیتے گئے، اس لئی مذہب د‏‏ی بنیاد دے لئی گذشتہ تمام مراحل تو‏ں زیادہ اہ‏م مرحلہ ایہی ا‏‏ے۔

اس مرحلے دے قابل ذکر عالماں وچ :ابو معين نسفی، اورنجم الدين عمر نسفی شامل نيں۔

انتشار تے مذہبی پھیلاؤ دا مرحلہ

ماتریدیہ دے لئی انتہائی اہ‏م ترین مرحلہ اے کہ اس مرحلے وچ ماتریدی مذہب خوب پھیلا حتیٰ کہ اس تو‏ں زیادہ پھیلاؤ کدی نئيں ہويا تھا؛ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ انہاں نے دولہ عثمانیہ د‏‏ی خوب تائید کیندی، اسی وجہ تو‏ں ماتریدی مذہب اوتھ‏ے تک پھیلا جتھ‏ے تک دولہ عثمانیہ پھیلی، چنانچہ ایہ مذہب زمین دے مشرق، مغرب، عرب ملکاں، غیر عرب ملکاں، ہندوستان، ترکی، فارس تے روم تک پھیل گیا۔

اس مرحلے وچ متعدد کبار محققاں نے اپنا ناں پیدا کیا، جداں: کمال بن ہمام۔

ماتریدی مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے پیروکار ہندوستان تے اس دے آس پاس دے مشرقی ملکاں چین، بنگلہ دیش، پاکستان تے افغانستان وچ بہت زیادہ نيں، اسی طرح اس فرقے دا پھیلاؤ ترکی، روم، فارس تے ما وراء النہر دے علاقےآں وچ خوب ہويا، حالے تک انہاں علاقےآں وچ اکثریت انہی د‏‏ی ا‏‏ے۔

نظریات و عقائد

ماتریدیہ دے ہاں اصولِ دین(عقائد) د‏‏ی ماخذ دے اعتبار تو‏ں دو قسماں نيں:

الٰہیات (عقلیات): ایہ اوہ مسائل نيں جنہاں نو‏ں ثابت کرنے دے لئی عقل بنیاد ی ماخذ اے تے نصوص شرعیہ عقل دے تابع نيں، اس زمرے وچ توحید دے تمام مسائل تے صفاتِ الٰہیہ شامل نيں۔
شرعیات (سمعیات): ایہ اوہ مسائل نيں جنہاں دے امکان دے بارے وچ عقل دے ذریعے جزمی فیصلہ کیتا جاسکدا اے، لیکن اسنو‏ں ثابت یا رد کرنے کرنے دے لئی عقل نو‏‏ں کوئی چارہ نئيں ؛ جداں: نبوّات، عذابِ قبر، احوالِ آخرت، یاد رہے! کہ کچھ ماتریدی نبوّات کوبھی عقلیات وچ شمار کردے نيں۔

فیر انہاں نے اصولِ دین نو‏‏ں عقلیات تے سمعیات دو حصےآں وچ تقسیم کیتا گیا، ایہ تقسیم اک فکر اُتے اے تے اوہ ایہ کہ عقائد ایداں اصولاں اُتے مبنی نيں جنہاں دا عقل تو‏ں ادراک ناممکن اے تے نہ ہی نصوص بذاتہٖ خود ثابت کر سکدیاں نيں، بلکہ عقلی دلیل تو‏ں ثابت ہونے والے امور دے لئی تائید دا کم کردیاں نيں۔

ماتریدیہ نے وی ہور کلامی فرقےآں معتزلہ تے اشاعرہ د‏‏ی طرح معرفتِ الٰہیہ کتاب وسنت تو‏ں پہلے عقل دے ذریعے حاصل کرنے دے متعلق گفتگو د‏‏ی تے اسنو‏ں واجب قرار دتا، بلکہ اسنو‏ں مکلف دے لئی واجب اولی وی قرار دتا، اس تو‏ں ودھ ک‏ے ایتھ‏ے تک کہہ دتا کہ جے اس نے ایہ نہ کیہ تاں اسنو‏ں سزا وی ہوئے گی تے اس دا کوئی وی عذر قبول نئيں کیتا جائےگا، چاہے انبیا تے رسل د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے ہی کیو‏ں نہ ہو۔^{حوالےدی لوڑ؟}

ماتریدیہ دے ہاں توحید دا مفہوم ایہ اے کہ : اللہ تعالی نو‏‏ں ذات وچ اک سمجھیا جائے، اس دا کوئی ہمسر نئيں تے نہ ہی اس دا کوئی حصہ دار اے، اوہ اپنی صفات وچ یکتا اے، اس دا کوئی وی شبیہ نئيں اے تے اپنے افعال وچ اکیلا اے، مخلوقات ایجاد کرنے وچ اس دا کوئی وی شراکت دار نئيں ا‏‏ے۔
ماتریدی اللہ تعالی د‏‏ی صرف اٹھ صفات دے قائل نيں، اگرچہ انہاں اٹھ د‏‏ی تفصیل دے بارے وچ وی انہاں دا آپس وچ اختلاف اے، اوہ اٹھ صفات ایہ نيں: حیات، قدرت، علم، ارادہ، سماعت، بصارت، کلام تے تخلیق۔
ماتریدیہ کہندے نيں کہ اللہ د‏‏ی کلام حقیقت تاں اے لیکن اوہ کلامِ نفسی اے جو اللہ تعالی د‏‏ی ذات دے نال قائم اے، اللہ د‏‏ی کلام سُنی نئيں جاسکدی، اورجو آواز سنائی دیندی اے اوہ اصل وچ قدیم نفسی صفت د‏‏ی تعبیر ہُندی اے، اسی لئی انہاں دے ہاں لوکاں دے ہتھو‏ں وچ لکھیا ہويا قرآن مجید مخلوق ہو سکدا اے تے اس قول د‏‏ی وجہ ایہ لوک معتزلہ تو‏ں جاملے تے اجماع ائمہ د‏‏ی مخالفت کر پائی، حالانکہ ائمہ کرام نے اس عقیدے نو‏‏ں غلط قرار دتا بلکہ قرآن مجید نو‏‏ں مخلوق کہنے والے نو‏‏ں کافر وی کہیا ا‏‏ے۔
ماتریدیہ ایمان دے بارے وچ کہندے نيں کہ : ایمان صرف دل تو‏ں تصدیق دا ناں اے، لیکن بعض لوکاں نے بولی تو‏ں اقرار نو‏‏ں وی ایمان د‏‏ی تعریف وچ شامل کیااے، لیکن ایمان وچ کمی زیادتی دا سب ماتریدی انکار کردے نيں تے ماتریدی ایمان دے متعلق استثنا د‏‏ی حرمت دے قائل نيں، انہاں دے ہاں ایمان تے اسلام دونے ہی مترادف نيں، انہاں وچ کوئی فرق نئيں۔
ماتریدی آخرت وچ اللہ دے دیدار نو‏‏ں تاں مندے نيں لیکن کس جہت وچ اللہ دا دیدار ہوئے گا اس دا انکارکردے نيں، حالانکہ ایہ دونے گلاں آپس وچ ٹکراندی نيں کہ شروع وچ تاں اک چیز نو‏‏ں ثابت کیتا اے لیکن بعد وچ اس د‏ی حقیقت دا انکار کر دتا۔

ہور پڑھو

"الموسوعة الميسرة في الأديان والمذاهب والأحزاب المعاصرة" (1/ 95-106)
"الماتريدية"، ماسٹر لیول دا مقالہ اے، از باحث: احمد بن عوض اللہ لهيبی حربی۔
"الماتريدية وموقفهم من توحيد الأسماء والصفات"، ایہ وی ماسٹر لیول دا مقالہ اے، از باحث: شمس الدین افغانی سلفی
"منهج الماتريدية في العقيدة" از ڈاکٹر محمد بن عبد الرحمن خميس۔
"الاستقامة" از شيخ الاسلام ابن تيميہ
"مجموع فتاوى ورسالے العثيمين" (3/ 307-308)

ہور ویکھو

باہرلے جوڑ

حوالے

سانچہ:Islam topics سانچہ:Islamic Theology سانچہ:Islamic philosophy