اصول دین
| اصول دین | توحید • عدل • نبوت • امامت • قیامت |
|---|---|
| فروع دین | نماز • روزہ • حج • زکٰوۃ • خمس • جہاد • امر بالمعروف • نہی عن المنکر • تولی • تبری |
| اسلامی احکم دے مآخذ | قرآن • سنت • عقل • اجماع • قیاس(اہل سنت) |
| اہم شخصیتاں | پیغمبر اسلامؐ • اہل بیت • ائمہؑ • خلفائے راشدین(اہل سنت) |
| اسلامی مکاتب | شیعہ: امامیہ • زیدیہ • اسماعیلیہ • اہل سنت: سلفیہ • اشاعرہ • معتزلہ • ماتریدیہ • خوارج ازارقہ • نجدات • صفریہ • اباضیہ |
| مقدس شہر | مکہ • مدینہ • قدس • نجف • کربلا • کاظمین • مشہد • سامرا • قم |
| مقدس مقامات | مسجد الحرام • مسجد نبوی • مسجد الاقصی • مسجد کوفہ • حائر حسینی |
| اسلامی حکومتاں | خلافت راشدہ • اموی • عباسی • قرطبیہ • موحدین • فاطمیہ • صفویہ • عثمانیہ |
| اعیاد | عید فطر • عید الاضحی • عید غدیر • عید مبعث |
| مناسبتاں | پندرہ شعبان • تاسوعا • عاشورا • شب قدر • یوم القدس |
اصول دین، اسلام دے انہاں بنیادی اعتقادات نوں کہیا جاندا اے جنہاں اُتے اعتقاد رکھنا مسلمان ہونے دے لئی شرط اے۔ اسلامی تعلیمات وچ توحید، نبوت تے معاد اصول دین وچ شامل نيں۔ تمام اسلامی مذاہب انہاں تن اصولاں اُتے اعتقاد رکھدے نيں۔ البتہ بعض ایداں دے اصول وی نيں جنہاں نوں بعض مذاہب قبول کردے نيں جس دی بنیاد اُتے اوہ دوسرے مذاہب توں ممتاز ہُندے نيں۔ اصول دین دے مقابلے وچ عملی احکام نوں فروع دین کہیا جاندا اے۔
شیعہ مذہب دے اصول دین وچ درج بالا تن بنیادی اصولاں دے علاوہ امامت تے عدل وی شامل نيں۔ اصول دین دی شناخت مسلماناں دے نزدیک واجب اے لیکن آیا اس سلسلے وچ یقین لازمی اے یا ظن و گمان کافی اے ؟ علماء دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے۔ ايسے طرح اصول دین وچ تقلید دے جائز ہونے تے نہ ہونے وچ وی اختلاف اے۔ اکثر علماء اصول دین اُتے یقین دے نال ایمان رکھنے نوں ضروری سمجھدے نيں ايسے بنا اُتے اصول دین وچ تقلید نوں جائز نئيں سمجھدے نيں۔
اصول دین دے معنی
سودھواصول دین اک کلامی اصطلاح اے جو فروع دین دے مقابلے وچ استعمال ہُندی اے تے اس دا اطلاق اعتقادات دے اس مجموعے اُتے ہُندا اے جو دین اسلام دی اساسنوں تشکیل دیندے نيں تے ہر مسلمان نوں انہاں اُتے عقیدہ تے یقین رکھنا پڑدا اے ورنہ اوہ مسلمان شمار نئيں ہُندا اے ؛ یعنی اصول دین وچوں ہر اک دا انکار موجب کفر تے باعث عذاب خداوندی اے۔
یہ اصطلاح دو معانی دے لئی استعمال ہُندی اے:
- اصول دین دا لفظ فروع دین دے مقابلے وچ تمام اسلامی اعتقادات دے لئی بولا جاندا اے ۔ اس صورت وچ اصول دین وچ اوہ تمام اعتقادی مسائل شامل ہونگے جنہاں وچ غور و فکر کرنا مطلوب اے تے فروع دین وچ اوہ تمام مسائل شامل ہونگے جنہاں دا انجام دینا یا ترک کرنا مطلوب اے۔[۱]
- اصول دین دا لفظ "توحید، عدل،نبوت، امامت تے قیامت" یا "توحید، نبوت تے قیامت" دے مجموعے دے لئی استعمال ہُندا اے البتہ عام طور اُتے توحید، نبوت تے قیامت نوں "اصول دین" تے عدل تے امامت نوں اصول مذہب کہیا جاندا اے ۔
اصول دین دا لفظ بھانويں موجودہ شیعہ علم کلام تے انہاں دتی ہور علوم دی کتاباں وچ " توحید،عدل ،نبوت، امامت تے قیامت" دے لئی استعمال ہُندا اے لیکن سید مرتضی نے اس لفظ نوں معتزلہ دے نزدیک اعتقادات دے اک مجموعے: توحید،عدل ، وعد ووعید، منزلہ بین المنزلتین تے امر بالمعروف و النہی عن المنکر، دے لئی ذکر کيتا اے۔[۲]۔ معتزلی علماء دے نزدیک انہاں نوں ہی "اصول خمسہ" دے ناں توں تعبیر کيتا جاندا اے ۔[۳] ۔ ہور سید مرتضی نے کہیا کہ متاخرین اصول دین وچ صرف توحید تے عدل شمار کردے نيں ۔ [۴] ۔لیکن اس دے نال ہی بعض ہور کتاباں وچ اصول دین دی تعداد چار : توحید ، عدل، نبوات تے شرائع ذکر ہوئی اے ۔
وجۂ تسمیہ
سودھو- شیعہ متکلمین دے مطابق حدیث، فقہ تے تفسیر جداں دوسرے تمام دینی علوم "اصول دین" دی بنیاد اُتے استوار نيں کیونجے تمام دینی علوم رسول خداؐ دی صداقت اُتے موقوف نيں تے رسول خداؐ دی صداقت رسول بھیجنے والے دے وجود، اس دی صفات تے اس دی عدالت دے اثبات اُتے موقوف اے۔ اس بنا اُتے انہاں اعتقادات نوں "اصول دین" دا ناں دتا گیا اے۔[۵]
کتاب و سنت دی روشنی وچ اصول دین
سودھواصول دین دی اصطلاح متکلمین نے وضع دی اے تے قرآن یا حدیث نے دینی تعلیمات نوں اصول تے فروع وچ تقسیم نئيں کيتا اے۔
البتہ احادیث وچ ایداں دے اشارے ملدے نيں کہ اسلام کچھ اصول تے مبادیات اُتے استوار اے ؛ مثال دے طور اُتے امام صادق علیہ السلام توں پُچھیا گیا کہ "اسلام دے اصول کیہ نيں تے کن امور دی معرفت واجب اے جنہاں وچ کوتاہی تے قصور دی وجہ توں انسان دا دین تے عقیدہ فاسد ہوجاندا اے تے جے کوئی انہاں دی معرفت حاصل کرے تاں اس دا دین و عقیدہ صحیح ہُندا اے تے اس دا عمل مقبول بارگاہ ربانی اے ؟ فرمایا: ایہ کہ اوہ توحید (اور اللہ دی وحدانیت) تے محمد(ص) دی نبوت دی گواہی دے؛ جو کچھ آپ(ص) خدا دی جانب توں لیائے نيں اس دی تصدیق کرے، اپنے اموال وچ وجوب زکوۃ دا اقرار کرے تے زکات ادا کرے، تے آل محمد(ص) دی ولایت دا اقرار کرے۔[۸]
یا اک حدیث وچ امام باقر(ع) توں مروی اے کہ اسلام دے پنج ستون نيں: نماز، زكات، روزہ، حج تے ولایت، تے ولایت سب توں اہم اے۔[۹] [جو انہاں دے قیام و نفاذ دی ضمانت اے ]۔ ایہ احادیث جو ائمۂ شیعہ توں منقول نيں، بتا رہیاں نيں کہ دین توں متعلق معارف و تعلیمات دا اک حصہ ایسا اے کہ انہاں اُتے یقین نہ رکھنا انکار دین دے مترادف (ہم معنی) اے، جدوں کہ انہاں تعلیمات دا اک حصہ اس توں مختلف اے۔
اصول دین وچ یقین یا ظن
سودھواس وچ کِسے قسم دا اختلاف نئيں اے کہ اصول دین اُتے ایمان رکھنا لازمی اے لیکن بحث اس وچ اے کہ کیہ اصول دین اُتے ایمان یقینی تے قطعی و جزمی علم اُتے استوار ہونا چاہیدا یا صرف ظنی (اور گمان غالب اُتے مبنی) معرفت کافی اے ؟ تے جے اصول دین اُتے ایمان نوں قطعی علم اُتے استوار ہونا چاہیدا تاں کیہ ایہ علم دلیل و برہان دے ذریعے حاصل ہونا چاہیدا یا تقلید دے ذریعے حاصل ہونے والا علم کافی اے ؟ تے اس سلسلے وچ اقوال مختلف نيں۔ اکثریت دی رائے اے کہ اصول دین اُتے ایمان یقینی تے جزمی معرفت اُتے استوار ہونا چاہیدا تے ظنی معرفت کافی نئيں اے۔ شہید ثانی دے بقول[۱۰] اس نظریئے دی سند اوہ آیات تے احادیث نيں جنہاں وچ ظن تے گمان دی پیروی نوں مذموم قرار دتا گیا اے جداں کہ :
- سورہ یونس آیت 36:
- وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلاَّ ظَنّاً إَنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً۔
ترجمہ: تے انہاں وچوں زیادہ تر ایداں دے نيں جو نئيں پیروی کردے مگر اک طرح دے گمان کی، بلاشہ گمان حق تک پہنچنے وچ کچھ فائدہ نئيں دیندا۔
- سورہ انعام آیت 116:
- وَإِن تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ۔
ترجمہ: تے اس زمین دے رہنے والےآں دی اکثریت دا جے تسيں کہنا مانو تاں اوہ توانوں اللہ دے راستے توں بھٹکا دین گے، اوہ صرف گمان دی پیروی کردے نيں تے صرف قیاس آرائیاں ہی کردے نيں۔
- سورہ جاثیہ آیت 24:
وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُم بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ۔
ترجمہ: تے انہاں نے کہیا کہ نئيں اے سوا اس دنیوی زندگی دے ایہی مرنا اے، ایہی جینا اے تے سانوں ہلاک نئيں کريں گا مگر ایہی دور زمانہ حالانکہ انہاں نوں اس دا کوئی علم نئيں اے، نئيں رکھدے اوہ مگر اک وہم وگمان۔
اس رائے دے مقابلے وچ بعض محققاں نے ظن قوی (یا گمان غالب) نوں کافی گردانا اے تے کہیا اے کہ کہ ظنِ قوی سکون نفس دا سبب ہُندا اے تے شارع مقدس دے نزدیک وی علم معتبر اوہی اے جو سکون نفس دا سبب بنے۔[۱۱]۔[۱۲] چنانچہ جو کچھ اصول دین اُتے ایمان دے سلسلے وچ لازمی اے اوہ اطمینان اے جو "یقینِ عرفی" وی کہلاندا اے۔ یقین عرفی وچ مخالف امکان نوں مکمل طور اُتے خارج نئيں کيتا جاندا لیکن چونکہ ایہ احتمال تے امکان ضعیف ہُندا اے ايسے لئے اسنوں لائق اعتنا نئيں سمجھیا جاندا جدوں کہ "یقینِ منطقی بالمعنی الأخصّ" وچ مخالف امکان مکمل طور اُتے خارج سمجھیا جاندا اے۔
اصول دین وچ تحقیق یا تقلید
سودھوبوہت سارے علماء دی رائے دے مطابق اصول دین وچ تقلید جائز نئيں اے تے اصول دین دی شناخت دے لئی تحقیق ضروری اے۔ اس رائے اُتے اجماع دا دعوی وی کيتا گیا اے۔[۱۳]۔[۱۴]
اصول دین وچ تقلید دے عدم جواز اُتے اک استدلال:
"مقلد یا تاں اپنے مقلَد[۱۵] دے بر حق ہونے اُتے واقف اے یا واقف نئيں اے ؛ جے واقف نئيں اے تاں اس صورت وچ اوہ اس دے خطاکار ہونے نوں ممکن سمجھدا اے، چنانچہ اس فرض وچ اس دی تقلید قبیح اے، کیونجے اوہ خود وی جہل و خطا توں محفوظ نئيں اے ؛ جے اوہ جاندا اے کہ اس دا مقلَد برحق اے تاں ایہ دو صورتاں توں خارج نہيں اے: یا ایہ کہ ایہ آگہی تے واقفیت اسنوں بپینڈو طور پرحاصل ہوئی اے یا اوہ تحقیق دے ذریعے اس آگہی تک پہنچیا اے ؛ انہاں دو صورتاں وچ پہلی شق باطل اے تے دوسری شق وچ یا مقلَد دے برحق ہونے دی دلیل غیر تقلیدی اے یا فیر تقلید دے ذریعے حاصل ہوئی اے ؛ جے تقلید توں حاصل ہوئی اے تاں انہاں لوکاں دی تعداد دی کوئی انتہا نہ ہوئے گی جنہاں دی تقلید ضروری اے ؛ پس صرف واحد فرضِ معقول (Reasonable assumption) ایہ اے کہ اوہ شخص دلیل و برہان دے ذریعے اس نتیجے اُتے پہنچیا اے کہ اس دا مقلَدبرحق اے، تے ایہ تقلید نئيں بلکہ تحقیق اے پس اصول دین وچ تقلید جائز نئيں اے۔[۱۶]
امامیہ دے نزدیک اصول دین
سودھومشہور رائے ایہ اے کہ اصول دین تن موضوعات اُتے مشتمل نيں: توحید، نبوت تے معاد (یا قیامت)؛ اُتے عدل تے امامت نوں وی اصول دین وچ شامل کرنا چاہیدا۔ بلفظاں ہور جے کوئی اصول دین وچوں اک دا انکار کرے اوہ کافر اے ؛ لیکن جے اول الذکر تن اصولاں دا اقرار کرے تے عدل و امامت دا منکر ہوئے تاں اوہ کافر نئيں لیکن اوہ شیعہ وی نئيں اے۔[۱۷]
جمہور شیعہ متکلمین دے مطابق متذکرہ پنج اصول دی مختصر توضیح مندرجہ ذیل اے:
تفصیلی مضمون:توحید
- مکتب ِ تشیع وچ اللہ دی معرفت تے اس حقیقت دی تصدیق کرنا کہ اوہ ازل توں اے تے ہمیشہ موجود رہے گا،عقیدۂ توحید کہلاندا اے ہور اوہ اپنی ذات وچ واجب الوجود اے ؛ اللہ دی صفات ثبوتیہ جداں علم و حیات و قدرت..... دی تصدیق کرنا، صفات سلبیہ جداں جہل و عجز و بے بسی .... توں اس ذات دی نفی کرنا؛ اس حقیقت اُتے یقین رکھنا کہ خدا دی صفات ثبوتیہ اس دی ذات اُتے عارض تے ودھ نئيں نيں بلکہ عین ذات نيں ۔
- عدل:
تفصیلی مضمون:عدل
- یہ اعتقاد رکھنا کہ اللہ ظالم نئيں بلکہ اوہ عادل اے ۔ اوہ نہ تاں اپنے فیصلے وچ کِسے اُتے ظلم کردا اے تے نہ اپنے حکم وچ کِسے اُتے زیادتی ہی کردا اے ۔اطاعت کرنے والےآں نوں ثواب عطا کردا اے تے گناہ کرنے والےآں نوں سزا دیندا اے ہور اپنے بندےآں اُتے انہاں دتی طاقت تے قدرت توں زیادہ ذمہ داری نئيں ڈالدا اے ۔کسی قسم دا ٹکراؤ نہ ہوئے تاں اوہ قادر تے عالم ہونے دے باوجود حُسن یعنی اچھائی نوں ترک نئيں کردا تے قبیح نوں انجام نئيں دیندا اے کیونجے اوہ اچھے فعل دی اچھائی نوں جاندے ہوئے انجام دینے تے برے فعل دی برائی نوں جاندے ہوئے قبیح (برے) فعل دے ترک کرنے اُتے قدرت رکھدا اے ۔[۱۸]
- نبوت:
تفصیلی مضمون:نبوت
- اس حقیقت دی تصدیق کرنا کہ حضرت محمد(ص) اللہ دے نبی و پیغمبر نيں تے اوہ جو کچھ وی وحی دے عنوان توں لیائے نيں برحق اے۔ البتہ اس موضوع وچ اختلاف پایا جاندا اے کہ جو کچھ آپ(ص) خدا دی طرف توں لیائے نيں اس دی اجمالی تصدیق کافی اے یا ایہ کہ ایہ تصدیق تفصیلی ہونی چاہیدا۔ قابل ذکر اے کہ بعض علمائے امامیہ دا کہنا اے کہ رسول اللہ(ص) دی عصمت تے ختم نبوت دی تصدیق وی لازمی اے۔
تفصیلی مضمون:امامت
- یعنی بارہ اماماں دی امامت دی تصدیق کرنا۔ تمام شیعہ متکلمین دا اجماع اے ایتھے تک کہ ایہ اصول اس مذہب دی ضروریات دے زمرے وچ قرار دتا گیا اے۔ ائمہ(ع) سب دے سب معصوم تے حافظ شریعت نيں تے اوہ انساناں نوں حقیقت دا راستہ دکھاندے نيں تے لازمی اے کہ انہاں سب دی اطاعت کرن۔ البتہ امام زمانہ(عج) زندہ تے غائب نيں تے اک دن اللہ دے اذن توں ظہور کرن گے [اور زمین نوں عدل و انصاف توں اُتے کرن گے جس طرح کہ ایہ ظلم و جور توں اُتے ہوچکی ہوئے گی]۔
تفصیلی مضمون:قیامت
اس اصول دے مطابق انسان موت دے بعد زندہ ہونگے تے انہاں دے اچھے تے برے اعمال دا حساب ہوئے گا۔ عام مسلمان معاد دے جسمانی ہونے دے قائل نيں؛ یعنی موت دے بعد دی زندگی وچ انساناں دے اخروی بدن جسمانی بدن ہوئے گا۔[۱۹]
حوالے
سودھو- ↑ الأنوار الإلهیة فی المسائل العقائدیة، ص74 مسائل أُصول الدين۔
- ↑ رسالے المرتضى،الشريف المرتضى ج 1 ص 165
- ↑ شرح الاصول الخمسہ
- ↑ رسالے المرتضى،الشريف المرتضى ج 1 ص 166۔ شرح الاصول الخمسہ ص 122۔
- ↑ علامة حلی، شرح باب حادی عشر، 4، 6۔
- ↑ بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الكلام، ص20۔
- ↑ نمونے دے طور اُتے دیکھو: محقق طوسی، تلخیص المحصّل، ص1 و حاجي خليفہ، كشف الظنون، ج2، ص1503۔
- ↑ كلینی، الکافی، ج2 ص 19و20۔20۔
- ↑ كلینی، الکافی، ج2 ص18۔
- ↑ شہید ثانی، حقائق الإیمان، ص56۔
- ↑ سيد عبد اللّه شبر، حق اليقين في معرفة اصول الدين، ص571و 575۔
- ↑ جرجانی، شرح المواقف، ج8، ص331۔
- ↑ ملامهدی نراقی، انیس الموحدین، ص22۔
- ↑ شهید ثانی، حقائق الایمان، ص59۔
- ↑ مقلَّد: جس دی تقلید کيتی جائے تے تقلید کرنے والے نوں مقلِّد کہندے نيں۔
- ↑ سیدمرتضی، الذخیرة، 164- 165۔
- ↑ میرزای قمی، اصول دین، 5۔
- ↑ شیخ محمد مظفر،عقائد الامامیہ صص:40،41۔
- ↑ شہید ثانی، حقائق الایمان، ص59۔
مآخذ
سودھو- آمدی، علی، الاحكام فی اصول الاحكام، بہ كوشش ابراہیم عجوز، بیروت، 1405ہجری/1985عیسوی۔
- ابن تیمیہ، احمد، موافقہ صحیح المنقول لصریح المعقول، بیروت، 1405ہجری/1985عیسوی۔
- ابن میثم بحرانی، میثم، قواعد المرام فی علم الكلام، به كوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، تہران، 1406ہجری۔
- ابن ندیم، الفہرست۔
- ابو اسحاق شیرازی، ابراہیم، التبصرة فی اصول الفقہ، بہ كوشش محمدحسن هیتو، دمشق، 1403ہجری/1983عیسوی۔
- ابو الحسین بصری، المعتمد فی اصول الفقہ، بہ كوشش محمد حمیدالله و دیگران، دمشق، 1385ہجری/1965عیسوی۔
- اشعری، علی، رسالہ فی استحسان الخوض فی علم الكلام، حیدر آباد دكن، 1400ہجری/1979عیسوی۔
- بخاری، محمد، صحیح، استانبول، 1981عیسوی۔
- بغدادی، عبدالقاہر، اصول الدین، بیروت، 1401ہجری/1981عیسوی۔
- بخاری، الفرق بین الفرق، بہ كوشش محمد زاہد كوثری، قاہره، 1367ہجری/1948عیسوی۔
- جرجانی، علی، شرح المواقف، قاہره، 1325ہجری/1907عیسوی۔
- سراجالدین ارموی، محمود، التحصیل من المحصول، بہ كوشش عبدالحمید ابو زنید، قاہره، 1393ہجری/1973عیسوی۔
- سید مرتضی، علی، الذخیرة، بہ كوشش احمد حسینی، قم، 1411ہجری۔
- شہید ثانی، زین الدین، حقائق الایمان، بہ كوشش مہدی رجائی، قم، كتابخانہ آیت الله مرعشی۔
- شہید ثانی، زینالدین، حقائق الایمان، چ سنگی، مجموعہ الرسائل، قم، 1304ہجری۔
- طالقانی، نظرعلی، كاشف الاسرار، بہ كوشش مہدی طیب، تہران، 1373ہجری شمسی۔
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد فيما يتعلق بالاعتقاد؛ قم، 1400ہجری۔
- علامہ حلی، حسن، شرح باب حادی عشر، تہران، 1370ہجری شمسی۔
- علامہ حلی، كشف الفائدے، مجموعہ الرسائل، قم، 1404ہجری۔
- فخر الدین رازی، اصول دین، چہارده رسالہ، بہ كوشش محمد باقر سبزواری، تہران، 1340ہجری شمسی۔
- فخرالدین رازی، كتاب الاربعین فی اصول الدین، حیدرآباد دكن، 1353ہجری۔
- قرآن كریم؛ ترجمہ از سید علی نقی نقوی (نقن)۔
- قرافی، احمد، شرح تنقیح الفصول، بہ كوشش طہ عبدالرئوف سعد، بیروت، 1393ہجری/1973عیسوی۔
- كلینی، محمد، الاصول من الكافی، بہ كوشش علیاكبر غفاری، تہران، 1388ہجری۔
- مانكدیم، [ تعلیق ] شرح الاصول الخمسة، بہ كوشش عبدالكریم عثمان، نجف، 1383ہجری/1963عیسوی۔
- معتقد الامامیہ، بہ كوشش محمد تقی دانش پژوه، تہران، 1339ہجری شمسی۔
- میرزای قمی، ابو القاسم، اصول دین، بہ كوشش رضا استادی، تہران، مسجد جامع۔
- میرزای قمی، ابوالقاسم، قوانین الاصول، تہران، 1303ہجری۔
- انیس الموحدین، مل امہدی نراقی، انتشارات پیام مہدی (عج)، قم، 1386ہجری شمسی۔
- حقائق الإیمان، زین الدین العاملی، منشورات مكتبہ المرعشی، قم، 1409ہجری۔
- ابو جعفر محمد بن محمد حسن طوسي، معروف بہ خواجہ نصير الدين طوسي و محقق طوسی، (متوفٰی 672 ہجری)، تلخيص المحصل، انتشارات اسماعيليان، (1414ہجری)۔
- مصطفى بن عبدالله الشہير بحاجي خليفہ، كشف الظنون عن اسامى الكتب والفنون، تحقیق: شہاب الدین مرعشی نجفی، دار إحياء التراث العربي بيروت – لبنان۔
- السيد عبد اللّه شبر (متوفی 1370ہجری)، حق الیقین في معرفہ أصول الدین، المطبوع في مطبعہ دار النشر والتأليف نجف، سنة 1360ہجری۔