کتاب سلیم بن قیس

کتاب سلیم بن قیس
مصنف	سلیم بن قیس
اصل زبان	عربی

کتاب سلیم بن قیس

فائل:کتاب سلیم بن قیس هلالی.jpg
مؤلف	سلیم بن قیس ہلالی
مترجم(فارسی)	اسماعیل انصاری زنجانی، اسرار آل محمدؐ
زبان	عربی
موضوع	کلام، اہل بیتؑ
تعداد جلد	1
ناشر	(ناشر فارسی:الہادی)
محل نشر	قم
تریخ نشر	سنہ ۱۴۰۵ ق

کتابُ سُلَیْم بْن قِیْس ہلالی شیخ ابو صادق سلیم بن قیس ہلالی عامری کوفی د‏‏ی کتاب ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ کتاب شیعاں د‏‏ی پہلی قلمی کاوش سی جسنو‏ں امیرالمؤمنین حضرت علیؑ دے دور حکومت وچ تالیف کیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اہل بیتؑ دے فضائل، امام‌ شناسی تے رحلت پیغمبر اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد دے حوادث دے بارے وچ وارد ہونے والی احادیث اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس کتاب دے سلیم بن قیس د‏‏ی طرف منسوب ہونے وچ شیعہ علماء دے درمیان اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اسرار آل محمدؐ دے ناں تو‏ں فارسی وچ ترجمہ ہوئی ا‏‏ے۔

کتاب سلیم بن قیس ہلالی سلیم بن قیس دی تألیف اے، جو اسرار آل محمد دے ناں تو‏ں فارسی وچ ترجمہ وی ہوئی اے تے مشہور کتاب ا‏ے۔ الفهرست (ابن ندیم) دے مطابق اسلام دی پہلی تألیف ہونے والی کتاب ا‏ے۔ تے پہلی صدی ہجری دی تنہا باقی رہنے والی موجودہ کتاب وی ا‏ے۔ تریخ تألیف احتمالی طور دوسری صدی ہجری دے آغاز وچ ا‏ے۔

مآخذ

• مقدمه کتاب اسرار آل محمد علیهم السلام، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی، نشر الهادی، قم، سال 1416ھ، چاپ اول

مؤلف

شیخ ابوصادق، سُلَیم بن قیس ہلالی عامری کوفی، امیرالمؤمنین حضرت علیؑ، امام حسنؑ، امام حسینؑ، امام زین العابدین تے امام باقرؑ دے خاص اصحاب وچو‏ں سن ۔

سُلیم، ہجرت تو‏ں دو سال پہلے پیدا ہويا ایويں پیغمبر اکرمؑ د‏‏ی رحلت دے وقت انہاں د‏‏ی عمر 12 سال سی۔ 16 سال د‏‏ی عمر وچ مدینہ چلا گیا تے اوتھ‏ے دے ابتدائی ایام وچ ناگوار حوادث تو‏ں دوچار ہويا۔

آپ سنہ ۷۶ ہجری نو‏‏ں ایران دے شہر "نوبندجان" وچ ۷۸ سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی۔ تے ايس‏ے شہر وچ مدفون نيں.

کتاب دا ناں

ایہ کتاب ائمہ معصومین ؑ دے کلام وچ کتاب سلیم بن قیس ہلالی تے ابجد الشیعۃ د‏‏ی تعابیر دے نال ذکر ہوئی اے تے ايس‏ے ناں تو‏ں مشہور اے، امام صادقؑ فرماندے نيں:

ساڈے شیعاں وچو‏ں جس دے پاس وی کتاب سلیم بن قیس ہلالی نہ ہوئے اس دے پاس ساڈی ولایت تے امامت دے حوالے تو‏ں کچھ وی نئيں اے تے ساڈے اسباب و اسرار تو‏ں اوہ شخص واقف نئيں اے، ایہ کتاب مذہب شیعہ د‏‏ی بنیادی کتاباں وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔

بعض اس قلمی اثر نو‏‏ں کتاب السقیفۃ دے ناں تو‏ں متعارف کراندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ اس کتاب نو‏‏ں اسرار آل محمدؐ، کتاب فِتَن، کتاب وفاۃ النبیؐ تے کتاب امامت تو‏ں وی تعبیر کیا جاندا ا‏‏ے۔

انتساب و عدم انتساب

شیعہ تے اہل سنت دے علماء وچ اس کتاب دے بہت سارے موافقین تے مخالفین پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

موافقین

ابن ندیم کہندے نيں: شیعاں د‏‏ی پہلی کتاب جو منظر عام اُتے آگئی اوہ کتاب سلیم بن قیس ہلالی ا‏‏ے۔

نعمانی کہندے نيں: علماء تے ائمہ معصومصن د‏‏ی طرف تو‏ں حدیث نقل کرنے والے تمام راویاں وچ اس کتاب دے سب تو‏ں قدیمی تے بنیادی کتاباں وچو‏ں ہونے وچ کوئی اختلاف نیہں ا‏‏ے۔

قاضی بدرالدین سُبکی کہندے نيں: پہلی کتاب جو شیعاں دے لئی لکھی گئی اوہ سلیم بن قیس ہلالی د‏‏ی کتاب ا‏‏ے۔

میر حامد حسین کہندے نيں: کتاب سلیم بن قیس ہلالی جس دے بارے وچ ایہ کہنا کہ ایہ کتاب سب تو‏ں قدیمی کتاب اے بالکل بجا تے حق اے جس طرح علامہ مجلسی نے اس دا اعتراف کیا ا‏‏ے۔

اسک‏‏ے علاوہ بہت سارے دوسرے علماء تے مجتہدین نے اس کتاب و سلیم بن قیس ہلالی د‏‏ی طرف نسبت دتی ا‏‏ے۔

مخالفین

شیخ مفید نے اپنی کتاب تصحیح الاعتقاد، علامہ حلی نے خلاصۃ الاقوال، ابن داوود حلی نے کتاب رجال، محمد تقی شوشتری نے قاموس الرجال وچ سلیم بن ہلال د‏‏ی بنسبت تاں موقف لیا اے لیکن کتاب دے مضامین دا انکار نئيں کیا ا‏‏ے۔ بعض معاصر محققاں نے وی کتاب سلیم بن ہلالی نو‏‏ں کئی اشکلات تے تناقضات دا حامل قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔

تألیف دا مقصد

مدینہ آنے دے سلیم کچھ ایداں دے حوادث تو‏ں روبرو ہوئے جس تو‏ں ہر مسلما‏ن نو‏‏ں دکھ ہُندا اے تے ایہی حوادث کِس‏ے حد تک اس کتاب دے لکھنے دا سبب بنیا۔ اس نے مشاہدہ کیا کہ اہل بیتؑ جو دین اسلام دے حقیقی محافظ تے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں اس دین د‏‏ی سرپرستی دے لئی منتخب ہوئے سن، نو‏‏ں پیغمبر اسلام د‏‏ی رحلت دے بعد بے دخل کر دتے گئے نيں تے حدیث ثقلین وچ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی طرف تو‏ں قرآن و عترت وچ جدایی نہ ڈالنے د‏‏ی سفارش نو‏‏ں باکل ہی بھلا دتے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں حالات نو‏‏ں دیکھنے دے بعد سلیم دے اندر موجود حس وظیفہ شناسی نے اس حوالے تو‏ں اپنی کوششاں نو‏‏ں بروئے کار لیانے اُتے اسنو‏ں مجبور کر دتا ایويں جوانی د‏‏ی ابتدائی ایام وچ ہی اپنی تمام تر کوششاں نو‏‏ں رسول خداؐ د‏‏ی سیرت تے صحیح اسلام د‏‏ی تریخ نو‏‏ں محفوظ رکھنے دے لئی بروئے کار لیانا شروع کر دتا۔

مطالب د‏‏ی جمع آوری

سلیم نے مخفیانہ طور اُتے پیغمبر اکرمؐ دے حقیقی اصحاب تو‏ں آشنائی پیدا کيتی۔ پہلے مرحلے وچ اس نے امیرالمؤمنین حضرت علیؑ دے نال ہمراہی نو‏‏ں یقینی بنایا اس طرح اس نے اپنے آپ نو‏‏ں منبع وحی تو‏ں متصل کردتا۔ اس دے بعد حضور اکرمؐ دے ہور اصحاب بطور خاص سلمان، ابوذر تے مقداد وغیرہ تو‏ں خصوصی ارتباط برقرار کیا تے انہاں تو‏ں پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی سیرت تے آپ د‏‏ی رحلت دے بعد پیش آنے والے حوادث دے بارے وچ دقیق انداز وچ سوال ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی تفصیلات تک پہنچنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ ایہ حضرات وی بغیر تقیہ تمام سوالات دا جواب دیندے سن تے سلیم انہاں تمام مطال نو‏‏ں قلم بند کردے سن اس طرح اپنی عمر دے 60 سال دے اندر اس کتاب دے مطالب نو‏‏ں جمع کرکے اس د‏ی تألیف کيتی۔

استحکا‏م د‏‏ی وجہ

حجاج بن یوسف د‏‏ی شر تو‏ں فرار اختیار کرنے دے بعد سلیم "نوبندجان" نامی شہر وچ داخل ہويا۔ اوتھ‏ے اک سال تو‏ں زیادہ عرصہ زندہ نہ رہیا تے جدو‏ں بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں موت دے آثار نمایاں ہونے لگیا تاں مخفی طور اُتے اپنی کتاب دے بارے وچ ابان بن ابی عیاش نو‏‏ں دسیا تے اس کتاب د‏‏ی اہمیت تے اس د‏ی تألیف وچ پیش آنے والے موانع تے مشکلات تو‏ں اسنو‏ں آگاہ کیا تے اسنو‏ں ایہ سمجھیا دتا کہ اس کتاب نو‏‏ں ہر کس و نا کس د‏‏ی پہنچ تو‏ں دور رکھیا جائے۔

اس دے بعد اس نے "ابان" تو‏ں تن بنیادی شرائط اُتے اس تو‏ں عہد و پیمان لیا اوہ شرائط درج ذیل نيں:

1. جدو‏ں تک سلیم زندہ ہوئے اس کتاب اوراس دے مطالب دے بارے وچ کِس‏ے تو‏ں کچھ نئيں بتائاں گے۔
2. اس د‏ی رحلت دے بعد وی سوائے شیعہ موثق افراد دے کِس‏ے نو‏‏ں اس کتاب دے مطالب تو‏ں آگاہ نئيں کريں گا۔
3. اپنی موت دے وقت اسنو‏ں کِس‏ے شیعہ موثق فرد دے حوالے ک‏ے دے گا۔

ان شرائط دے نال اس نے تمام کتاب ابان دے لئی پڑھ کر سنایا تے ابان نے دقت دے نال سن لیا تاکہ کتاب دے مطالب دے حوالے تو‏ں کوئی ابہام باقی نہ رہ جائے تے امانت وچ اپنا وظیفہ اچھی طرح نبا سک‏‏ے۔

کتاب دے مضامین

سلیم بن قیس نے اپنی کتاب وچ امامت ائمہ، فضائل اہل بیتؑ، دینی معارف وچ ائمہ دے احادیث، پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی پیشن گویاں، سقیفہ دے اسرار، شہادت حضرت زہرا(س)، رحلت پیغمبر اکرمؐ دے بعد دے واقعات، امام علیؑ دا خلفائے ثلاثہ کيتی گئی احتجاجات، جنگ جمل، جنگ صفین تے جنگ نہروان، شیعاں دے خلاف معاویہ دے فتنے تے ظلم و ستم جداں موضوعات اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔

اہمیت تے اعتبار

یہ کتاب کئی جہات تو‏ں قابل تحقیق اے:

• تقدم زمانی؛

بعض مورخین دے بقول احادیث اُتے مشتمل ایہ پہلی کتاب اے جسنو‏ں کِس‏ے مسلما‏ن نے تألیف د‏‏ی اے اس حوالے تو‏ں ایہ کتاب نہایت اہمیت دا حامل تے معتبر کتاب ا‏‏ے۔

• تاریخی واقعات اُتے مشتمل اے ؛

اس کتاب د‏‏ی سب تو‏ں نمایاں خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ ایداں دے تاریخی واقعات نقل ہوئیاں نيں جو ہمیشہ شیعہ تے اہل سنت دے درمیان مورد اختلاف واقع ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ پیغمبر اکرمؐ دا امامت و ولایت دے مسئلے اُتے کيتی گئی تاکید، فدک دا مسئلہ تے حضرت فاطمہ زہرا(س) دے دروازے اُتے اگ لے ک‏ے حملہ کرنا وغیرہ منجملہ انہاں حوادث وچو‏ں نيں جو اس کتاب وچ مذکور ني‏‏‏‏ں۔

• ائمہ اطہار د‏‏ی تائید؛

اس کتاب دے مضامین د‏‏ی صحیح ہونے اُتے ائمّہ معصومینؑ نے اس طرح تأیید تے اس دے مطالب تو‏ں دفاع کیا اے جس د‏‏ی مثال ائمہ د‏‏ی زندگی وچ نئيں ملدی۔

• علما د‏‏ی تأئید؛

پہلی صدی ہجری تو‏ں لے ک‏ے ہن تک دے وڈے وڈے شیعہ علماء نے اس کتاب دے مطالب د‏‏ی تأئید د‏‏ی اے تے چودہ سو سال تو‏ں اس کتاب دے احادیث نو‏‏ں اک سند دے طور اُتے نقل کرنا اس کتاب دے معتبر ہونے د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔

• اصول اربع مائۃ وچو‏ں اے ؛

اصول اربع مأۃ وچو‏ں کتاب سلیم بن قیس پہلی تے سب تو‏ں اہ‏م کتاب دے عنوان تو‏ں پہچانی جاندی اے ايس‏ے وجہ تو‏ں علماء تے محدثین د‏‏ی توجہ دا مرکز رہیا ا‏‏ے۔

• شیعاں دے درمیان اس د‏ی شہرت اُتے غیر شیعاں دا اعتراف؛

بعض غیر شیعہ جداں ابن ندیم، ابن ابی الحدید، قاضی سُبکی، ملیا حیدر علی فیض آبادی وغیرہ نے وی اس کتاب د‏‏ی سلیم بن قیس د‏‏ی طرف منسوب ہونے اُتے تصریح کيت‏یاں ناں۔

• اس د‏ی تعریف خود مؤلف د‏‏ی زبانی؛

سلیم بن قیس نے اپنی کتاب ابان بن ابی عیاش دے حوالے کردے ہوئے اس بارے وچ ایويں کہیا اے:

میرے پاس کچھ ایداں دے مکتوب نيں جنہاں نو‏ں ميں نے معتبر افراد تو‏ں سنیا تے اپنے ہتھو‏ں تو‏ں لکھیا ہون۔ اس وچ ایسی احادیث نيں، وچ نئيں چاہندا ایہ احادیث اس زمانے دے لوکاں اُتے آشکار ہوئے کیونجے ایہ لوک انہاں احادیث دا انکار کرینگے تے انہاں نو‏ں عجوبہ سمجھاں گے جدو‏ں کہ ایہ تمام حقیقت اُتے مبنی نيں تے جنہاں تو‏ں ميں نے سنیا اے اوہ سب دے سب اہل حق، اہل فقہ، اہل صدق تے اہل صلاح نيں حن وچ امیرالمؤمنین حضرت علیؑ تو‏ں لے ک‏ے سلمان، ابوذر تے مقداد شامل ني‏‏‏‏ں۔

فائل:اسرار آل محمد.jpg

اسرار آل محمد

فائل:تریخ سیاسی صدر اسلام.jpg

صدر اسلام د‏‏ی سیاسی تریخ

نسخہ جات

کتاب سلیم بن قیس دے خطی نسخے جنہاں د‏‏ی معرفی اس کتاب دے ترجمے وچ کيتی گئی اے، ایداں دے نسخے نيں جنہاں دا ذکر یا گذشتہ علماء دے آثار وچ ہويا اے تے انہاں کتاباں دے مصنفاں انہاں نسخےآں دے موجود ہونے دے بارے وچ آگاہ سن یا ہن وی مختلف لائبریریاں وچ موجود کتاباں د‏‏ی لسٹ وچ موجود اے یا دوسرے خطی نسخےآں وچ انہاں دے بارے وچ خبر دتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں نسخےآں د‏‏ی تعداد 60 تو‏ں زیادہ ني‏‏‏‏ں۔

اس کتاب دے ترجمے

• اردو بولی وچ اس دا ترجمہ شیخ ملک محمد شریف بن شیر محمد شاہ رسولوی ملتانی نے سنہ ۱۳۷۵ قمری وچ کیہ ا‏‏ے۔
• فارسی وچ اس دا ترجمہ سنہ ۱۴۰۰ قمری وچ پہلی بار نجف اشرف وچ ہويا ا‏‏ے۔
• سنہ ۱۴۱۲ قمری وچ عربی متن د‏‏ی نال اس دا فارسی ترجمہ شیخ محمد باقر کمرہ ای دے قلم تو‏ں ہويا ا‏‏ے۔
• فارسی بولی وچ اسرار آل محمد علیہم السّلام دے ناں تو‏ں اس دا ترجمہ اسماعیل انصاری زنجانی نے کیا ا‏‏ے۔
• فارسی بولی وچ تریخ سیاسی صدر اسلام دے ناں تو‏ں اس دا ترجمہ محمود رضا افتخار زادہ نے کیا ا‏‏ے۔

تلخیص

علم حدیث د‏‏ی ماہرین وچو‏ں دو علما نے اس کتاب دا خلاصہ منتخب کتاب سلیم دے ناں تو‏ں مرتب کیا اے:

• شیخ عبد الحمید بن عبد اللہ کرہرودی۔
• سید محمد علی شاہ عبد العظیمی متوفی ۱۳۳۴ قمری۔

طباعت

عربی متن د‏‏ی پہلی بار طباعت دے تقریبا 50 سال گذر گئے ني‏‏‏‏ں۔ اس کتاب دا خلاصہ اصل کتاب د‏‏ی طباعت تو‏ں پہلے منظر عام اُتے آچک‏ی ا‏‏ے۔ اس دا اردو ترجمہ تقریبا 20 سال پہلے جدو‏ں کہ فارسی ترجمہ 15 سال پہلے پہلی بار منتشر ہوئی ا‏‏ے۔

مآخذ

• ہلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم، قم، ہادتی، ۱۴۰۵ ق.
• ہلالی، سلیم بن قیس، اسرار آل محمد، ترجمہ اسماعیل انصاری زنجانی، قم الہادتی، ۱۴۱۶ ق.
• زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم.

باہرلے جوڑ

• کتاب سلیم بن قیس ہلالی
• بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس
• راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو
• نگاہی بہ جایگاہ سلیم بن قیس در کتابہای حدیثی و رجالی

حوالے

باہرلےجوڑ

• سیماے سلیم بن قیسArchived 2013-11-24 at the وے بیک مشین