حجاج بن یوسف

حجاج بن یوسف
(عربی وچ: الحجاج بن يوسف الثقفي)
جم	1 جون 661   طائف
وفات	1 جون 714 (53 سال)  واسط
طرز وفات	طبعی موت
شہریت	اموی خلافت
والد	یوسف بن حکم ثقفی
بہن/بھائی	محمد بن یوسف ثقفی
مناصب
راجپال
دفتر وچ ۰۶۸۵  – ۰۷۱۴
در	واسط
عملی زندگی
پیشہ	عسکری قائد
پیشہ ورانہ زبان	عربی
دستخط

حَجّاج بن یوسف ثقفی (متوفی 95ھ)، بنی امیہ دے دور وچ عراق تے حجاز دا حاکم تے شیعاں دا دشمن سی۔ بنی امیہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں مضبوط بنانے وچ اس دا وڈا کردار سی۔ بنی امیہ خاندان تو‏ں وفاداری تے انہاں د‏‏ی خلافت د‏‏ی ترویج وچ سعی و کوشش کيتی وجہ تو‏ں انہاں دے ایتھ‏ے اسنو‏ں وڈا مقام ملا۔ عبدالملک بن مروان نے مردے ہوئے اپنے بیٹے ولید تو‏ں اس د‏ی سفارش کيت‏ی تے اپنے اک بیٹے دا ناں وی حجاج رکھیا۔

وہ تریخ وچ خونخواری تے سفادی ميں مشہور اے تے اپنے مخالفاں نو‏‏ں قتل کرنے وچ اِنّا اگے گیا کہ عبدالملک بن مروان نے وی اِنّی خون ریزی تو‏ں نارضایندی دا اظہار کيتا۔ حجاج دے ہتھو‏ں مارے جانے والےآں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں مورخین نے 120000 تے اک قول دے مطابق 130000 آدمی دا اندازہ لگایا ا‏‏ے۔

حجاج بن یوسف، نے واسط شہر نو‏‏ں تاسیس کيتا تے اوتھے اُتے فوت ہويا۔

حسب نسب تے پیدائش

حجاج، بنی صخر دے دیہات وچ پیدا ہويا تے انہاں د‏‏ی کنیت ابو محمد سی۔ انہاں د‏‏ی تریخ پیدائش دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے ؛ سنہ۳۹، ۴۰ یا ۴۱ھ ۴۲ تے اک روایت دے مطابق سنہ۴۵ھ یا اس تو‏ں کچھ دن بعد نو‏‏ں انہاں د‏‏ی تریخ پیدایش قرار دتا ا‏‏ے۔ بعض نے کہیا اے کہ بچپن وچ اس دا ناں کُلَیب سی تے فیر بعد وچ حجاج رکھیا گیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ بعض دا کہنا اے کہ کلیب بچپنے وچ اس دا لقب سی۔

حجاج دا والد، یوسف بن حکم ثقفی، ثقیف قبیلہ دے بزرگاں وچو‏ں شمار ہُندا تھا تے مروان بن حکم دے خاندان تو‏ں اس د‏ی بہت گہری دوستی سی تے عبدالملک بن مروان دے دور دیاں جنگاں وچ شرکت وی کیتی۔ تے عبد الملک دے دور حکومت وچ بعض علاقےآں د‏‏ی حکومت دا عہدے دار وی رہیا تے حجاز (مدینہ) اُتے اس دے بیٹے د‏‏ی حکومت دے دوران فوت ہويا۔ اس د‏ی ماں دا ناں فارعہ/ فریعہ بنت ہَمّام‌ بن عروۃ ثقفی سی۔

حالات زندگی

حجاج د‏‏ی جوانی دے بارے وچ کوئی خاص اطلاعات نئيں نيں، تے صرف بعض اشعار تے تاریخی بعض گزارشات تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اوہ اپنے اسلاف د‏‏ی طرح طائف وچ پتھر لاندا، کنويں کھودتا، بکریاں چراندا تے دباغت دا کم کردا سی۔ حجاج نے بچپنے وچ قرآن مجید تے دینی ابتدائی علوم نو‏‏ں اپنے باپ دے پاس طائف وچ پڑھیا۔ تے فیر عبداللہ بن عباس، انس بن مالک، سَمُرَۃبن جُندَب، ابوبُرْدَۃ بن ابوموسی اشعری جداں استاداں دے پاس پڑھیا۔

حجاج نے طائف دے نزدیک کوثر نامی دیہات وچ بچےآں نو‏‏ں پڑھایا۔اور کچھ عرصہ سلیمان بن عبدالملک تے سلیمان‌بن نعیم حِمْیری (سلیمان بن عبدالملک دا کاتب ) دے بچےآں دا استاد وی رہیا۔

بیس تو‏ں زیادہ سال د‏‏ی عمر تک طائف وچ رہیا تے فیر اپنے والد دے ہمراہ شام چلا گیا تے اوتھے اُتے رہیا۔

خصوصیات

کہیا گیا اے کہ حجاج چھوٹے قد دا بدصورت شخص تھا لیکن وڈا فصیح و بلیغ تے ماہر خطیب سی۔

تاریخی مآخذ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حجاج وڈا سیاسی تے مدبر شخص سی تے جنگاں وچ کامیابی دے لئی وڈی مکاریاں تے چالاکیو‏ں تو‏ں استفادہ وی کردا اے تاکہ جنگ جِت سکن۔ بعض مورخاں نے اسنو‏ں ظالم، جابر، کافر، فاسق، جھوٹھا، تے خبیت جداں ناواں تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔

حجاج نے عبدالملک دے خط دے جواب وچ اپنے آپ نو‏‏ں چڑچڑا، حسد تے بغض رکھنے والے تو‏ں تعبیر کيتا ا‏‏ے۔

جیون

ابو محمد حجاج بن یوسف بن حکم بن ابو عقیل ثقفی۔ طائف وچ پیدا ہويا اوتھے اس د‏ی پرورش وی ہوئی، حجاج بن یوسف طائف دے مشہور قبیلہ بنو ثقیف نال تعلق رکھدا سی۔ ابتدائی تعلیم و تربیت اس نے اپنے باپ تو‏ں حاصل کيتی۔ جو اک مدرس سی۔ حجاج دا بچپن تو‏ں ہی اپنے اسيں جماعتاں اُتے حکومت کرنے دا عادی سی۔ تعلیم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے اس نے اپنے باپ دے نال ہی تدریس دا پیشہ اختیار کيتا لیکن اوہ اس پیشے اُتے قطعی مطمئن نہ سی تے کسی نہ کسی طرح حکمران بننے دے خواب دیکھدا رہندا سی۔ بالاخر اوہ طائف چھڈ ک‏‏ے دمشق پہنچیا تے کسی نہ کسی طرح عبدالملک بن مروان دے وزیر د‏‏ی ملازمت حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ وزیر نے جلدی ہی اس د‏ی انتظامی صلاحیتاں نو‏‏ں بھانپ لیا تے اسنو‏ں ترقی دے ک‏ے اپنی جاگیر دا منتظم مقرر کر دتا۔ اک چیز جس د‏‏ی وزیر نو‏‏ں ہمیشہ شکایت رہندی سی اس د‏ی سخت گیری سی لیکن اس سخت گیری د‏‏ی وجہ تو‏ں وزیر د‏‏ی جاگیر دا انتظام بہت بہتر ہوئے گیا سی۔

اتفاق تو‏ں عبد الملک نو‏‏ں اپنی فوج تو‏ں سستی تے کاہلی د‏‏ی شکایت پیدا ہوئے گئی تے اس نے اک محتسب مقرر کرنے دا فیصلہ کيتا۔ وزیر نے حجاج دا ناں پیش کيتا لیکن ایہ وضاحت کر دتی کہ آدمی سخت گیر اے اس لئی اوہ اس دے افعال دے لئی جوابدہ نئيں ہوئے گا۔ اس طرح حجاج عبد الملک د‏‏ی فوج وچ شامل ہوئے گیا۔ اس حیثیت تو‏ں اس نے عبد الملک د‏‏ی خوب خدمت کيتی تے اموی فوج اس تو‏ں دہشت کھانے لگی۔ ایتھ‏ے تک کہ خود وزیر دا دستہ وی اس د‏ی سخت گیری دا شکار ہويا۔ حالانکہ اوہ خود کئی سال انھاں وچ شامل رہیا سی۔ عبد الملک نے جدو‏ں عراق اُتے حملہ کيتا تاں مصعب بن زبیر دے خلاف اس دے سخت اقدامات نے عبد الملک نو‏‏ں قائل کر دتا کہ حجاج اس دے کہنے اُتے کوئی وی اقدام کر سکدا ا‏‏ے۔ تے اس دے لئی اخلاقی و مذہبی حدود عبور کرنا کوئی مشکل نئيں۔

حجاج بن یوسف بنو امیہ دا اک جرنیل سی تے اسدا پوراناں حجاج بن یوسف الثقفی سی ۔ ایہہ طائف دے مشہور قبیلے بنو ثقیف نال تعلق رکھدا سی ۔ ابتدائی تعلیم اپنے پاب کولوں حاصل کیتی ، جہڑا کہ استاد سی ۔ حجاج بچپن توں ای اپنے ہم عمراں تے حکومت کرن دا عادی سی ۔ تعلیم مکمل کرن دے بعد اسنے اپنے باپ نال ای تدریسی دا پیشہ اپنا لئیا پر اوہ اس توں مطمن نئیں سی ۔ اوہ کسے نا کسے طرح حکمران بنن دے خواب دیکھدا رہیا ، بالآخر اوہ طائف چھڈ کے دمشق چلا گئیا تے کسے نا کسے طرح عبدالمالک بن مروان دے وزیر دی ملازمت حاصل کرن چ کامیاب ہوگئیا ۔ وزیر نے چھیتی ای اسدیاں انتظامی صلاحیتاں نوں دیکھ کے اسنوں اپنی جاگیر دا منتظم مقرر کردتا ۔ اسدی سخت گیری دی وجہ توں جاگیر دا انتظام بہت بہتر ہوگئیا ۔

اتفاق نال عبدالمالک نے اپنی فوج ج کاہلی تے سستی دور کرن لئی اک محتسب مقرر کرن دا فیصلہ کیتا ، وزیر نے حجاج دا ناں پیش کردتا ۔ اس طرح اوہ عبدالمالک دی فوج چ شامل ہوگئیا ۔ اس حثیت چ اسنے عبدالمالک دی بہت خدمت کیتی ۔ ہور تے ہور خود وزیر دا دستہ وی اس دی سخت گیری دا شکار ہوئیا ۔ عبدالمالک نے جد عراق تے حملہ کیتا تے مصعب بن زبیر دے خلاف اسدے سخت اقدامات نے عبدالمالک نوں قائل کردتا کہ حجاج اسدے کہن تے کوئی وی اقدام کر سکدا اے ۔

مروان ‌بن حکم دا دور

مصر تے شام وچ

حجاج تے اس دا باپ مروان بن حکم دے سپاہیاں وچ سن تے سنہ٦۴ھ نو‏‏ں مصر چلے گئے تے عبد اللہ بن زبیر دے اہلکار عبدالرحمان‌بن جَحْدم فِہری دے ہتھو‏ں تو‏ں کھو لیا تے ایويں مصر، بنی امیہ د‏‏ی سلطنت وچ شامل ہوئی۔ فسطاط شہر وچ دو مہینے قیام دے بعد، حجاج تے اس دا باپ، مروان دے ہمراہ شام واپس لوٹے۔

حجاز وچ

مروان بن حکم، نے سنہ ٦۵ھ، شعبان یا رمضان دے مہینے وچ عبداللہ بن زبیر نو‏‏ں سرکوب کرنے، حُبَیش‌ بن دَلَجہ (دُلجہ) قَینی د‏‏ی سپہ سالاری وچ اک لشکر حجاز بھیجیا تے اس لشکر وچ حجاج تے اس دا باپ علمبردار سن تے اس فوج نے مدینہ دے باہر رَبَذَہ نامی دیہات دے نیڑے عبد اللہ بن زبیر تو‏ں شکست کھادی تے بھج گئے تے ايس‏ے فرار د‏‏ی وجہ تو‏ں بعد وچ وی حجاج نو‏‏ں طعنے ملدے سن ۔

عبدالملک بن مروان دا دور

عبدالملک بن مروان د‏‏ی خلافت دے دوران حجاج فلسطین وچ خلیفہ دے بھائی اَبان‌بن مروان د‏‏ی پولیس دے سربراہ سی۔ فیر خلیفہ دے وزیر تے اس دے قریبی ساتھی رَوح‌بن زنباع جُذامی دے پولیس وچ شامل ہويا۔ جدو‏ں عبدالملک بن مروان نے روح بن زنباع تو‏ں فوج وچ بے نظمی د‏‏ی گل کيتی تاں روح نے حجاج نو‏‏ں فوجی نظم و انضباط تے نقل و حرکت دا عہدے دار بنانے د‏‏ی تجویز دتی۔ حجاج اس کم وچ اُتے عزم ثابت ہويا تے عبدالملک نو‏‏ں توجہ دا مرکز بنیا۔

جب جزیرہ ابن‌ عمر دا علاقہ قَرقیسیا وچ زُفَر بن حارث کِلابی نے عبد الملک دے خلاف بغاوت کيتا تے زفر دا محاصرہ طول پھڑیا تاں عبدالملک نے رجاء بن حَیوَہ کندی د‏‏ی زیر سرپرستی اک وفد نو‏‏ں صلح کیلئی مذاکرات کرنے زفر دے پاس بھیجیا تے حجاج وی اس وفد دے ارکانہاں وچو‏ں سی۔اس وفد دے دوسرے افراد دے برخلاف حجاج نے زفر بن حارث دے پِچھے نماز نئيں پڑھی تے کہیا جو شخص اموی خلیفہ د‏‏ی مخالفت کردا اے تے منافق اے اس دے پِچھے نماز نئيں پڑھ سکدا ہون۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں عبد الملک دے پاس حجاج دا مقام تے ودھ گیا تے خلیفہ نے پہلی بار تبالہ نامی اک چھوٹے شہر د‏‏ی حکومت اس دے حوالے کی، لیکن جداں ہی حجاج تبالہ دے نیڑے پہنچیا تے اسنو‏ں بہت چھوٹا تے حقیر سمجھ کر واپس عبدالملک دے پاس لُٹیا تے اس شہر دے والی بننے تو‏ں معزرت کیتی۔

مصعب بن زبیر دے نال معرکہ

سنہ٧۲ھ نو‏‏ں شام دے لوکاں نو‏‏ں مصعب بن زبیر دے نال لڑنے عراق جانے اُتے تیار کرنے وچ حجاج دا وڈا ہتھ سی تے عبدالملک بن مروان د‏‏ی عراق اُتے چڑھائی وچ شامل سی۔ اس جنگ وچ مصعب ماریا گیا تے عراق اموی خلافت دے کنٹرول وچ آگیا۔

عراق اُتے کنٹرول کرنے دے بعد عبد الملک نے حجاج نو‏‏ں عبداللہ بن زبیر دا تختہ الٹنے اک لشک‏ر ک‏ے نال کوفہ تو‏ں حجاز بھیج دتا۔بعض روایات وچ مبالغہ کردے ہوئے حجاج د‏‏ی فوج د‏‏ی تعداد نو‏‏ں ویہہ تو‏ں چالیس ہزار تک نقل کيتا ا‏‏ے۔لیکن معتبر روایات دے مطابق حجاج د‏‏ی فوج تے انہاں د‏‏ی مدد نو‏‏ں آنے والے بعد دے گروہاں سمیت کل تعداد نو‏‏ں ست ہزار تک دسی ا‏‏ے۔

مکہ تے حملہ

عبداللہ بن زبیر نے حجاز تے عراق تے حکومت کیتی پر اوسنوں اموی فوج دی چڑھائی دے بعد مکہ چ پناہ گزین ہونا پئیا تے عبدالمالک نوں اسدی حکومت ختم کرن لئی کسے ایسے شخص دی تلاش سی حرم دی حرمت دی وی پرواہ نا کردے ہوئے عبداللہ بن زبیر دا خاتمہ کرسکے ، چلانچہ اسنے حجاج نوں اس مہم دا انچارج بنادتا ۔

عبداللہ بن زیبر اس وقت مکہ وچ پناہ گزین سن تے عبد الملک نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حکومت ختم کرنے دے لئی کسی ایداں دے شخص د‏‏ی تلاش سی جوعبداللہ بن زبیر دا خاتمہ کر سک‏‏ے۔ چنانچہ حجاج نو‏‏ں اس مہم دا انچارج بنایا گیا۔ اس نے مکہ د‏‏ی ناکہ بنی کرکے غذائی بحران پیدا کر دتا تے سنگباری کيتی۔ جدو‏ں شامی خانہ کعبہ د‏‏ی حرمت یا عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی اخلاقی اپیلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہچکچاندے تاں حجاج خود سنگباری کردا سی۔ اس مہم وچ اس نے انتہائی سفاکی دا مظاہرہ کرکے عبد اللہ بن زبیر نو‏‏ں شہید کر ڈالیا۔ تے انہاں د‏‏ی لاش نو‏‏ں کئی روز تک پھانسی اُتے لٹکائے رکھیا۔ اس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ اسنو‏ں حجاز دا گورنر کر دتا گیا۔

عبدالله ‌بن زبیر نال لڑائی وچ

جمادی الاول [[سنہ٧۲ ہجری قمری|سنہ ٧۲ھ]] نو‏‏ں حجاج کوفہ تو‏ں نکلیا تے ايس‏ے سال شعبان‌‌ نو‏‏ں طائف پہنچیا تے اوہی اُتے رہنے لگااور اوتھ‏ے رہنے د‏‏ی وجہ وی شاید ایہ ہوسکدی اے کہ اوہ شروع وچ مکہ تے مسجدالحرام اُتے حملہ کرنے اُتے مامور نئيں سی۔ اک یا دو مہینے طائف وچ رہنے تے عرفات وچ عبد اللہ ابن زبیر د‏‏ی فوج تو‏ں اکا دکا معمولی جھڑپاں دے بعد، جدو‏ں ہور مدد کیلئی فوج پہنچی تے اموی خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں اجازت ملی تاں مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے شہر نو‏‏ں ست یا نو مہینے محاصرے وچ رکھیا تے کعبہ نو‏‏ں منجنیق تو‏ں سنگ باران کيتا تے وڈی گھمسان د‏‏ی لڑائی دے بعد 17 جمادی الاولی یا جمادی الثانی، [[سنہ ٧۳ ہجری قمری|٧۳ھ]] نو‏‏ں عبد اللہ ابن زبیر نو‏‏ں قتل کيتا تے مکہ نو‏‏ں اپنے اختیار وچ لے لیا تے حجاز نو‏‏ں اموی حکومت وچ شامل کردتا۔

حجاز د‏‏ی گورنری

حجاج بن یوسف نو‏‏ں گورنر حجاز اس لئی بنایا گیا سی کہ اوہ اموی اقتدار نو‏‏ں اس مقدس سرزمین وچ مستحکم کر ڈالے چنانچہ کچھ دیر تک مکہ وچ مقیم رہیا۔ اس نے ہر اس شخص نو‏‏ں قتل کروا ڈالیا جس تو‏ں اموی اقتدار دے خلاف بولی کھولنے د‏‏ی توقع کيت‏ی جاسکدی سی۔ اس دے مظالم نے عوام دے حوصلے پست کر دتے تے اوہ اموی غلامی اُتے رضامند ہوئے گئے۔

مکہ دے بعد مدینہ د‏‏ی باری آئی۔ حجاج اوتھ‏ے پہنچیا تاں صحابہ زاداں تے تابعین د‏‏ی اک کثیر تعداد موجود سی۔ اس نے اہل مدینہ نو‏‏ں جمع کرکے اک زوردار تقریر د‏‏ی تے انھاں عبد الملک د‏‏ی بیعت کرنے اُتے آمادہ کرنا چاہیا اُتے اہل مدینہ خاموش بیٹھے رہے تے کسی نے مخالفت وی نہ د‏‏ی لیکن بعیت وی کسی نے نہ کيتی۔ حجاج نے انھاں تن دن د‏‏ی مہلت دے ک‏ے رخصت کر دتا لیکن نال ہی قتل و غارت دا مشغلہ شروع کر دتا لوک اس دے جور ستم دے واقعات سن چکے سن تے واقعہ حرہ انھاں حالے بھولا نئيں سی اس لئی انہاں نے عبد الملک د‏‏ی بیعت کر لئی۔ حجاج نے معززین د‏‏ی اک لسٹ تیار کر پائی تے انہاں سب نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ طلب کرکے بیعت لی جس نے اموی حکومت اُتے تنقید د‏‏ی اس د‏ی گردن اڑا دی۔ دو ماہ تک اس د‏ی بربریت دے بھرپور مظاہرے ہُندے رہ‏‏ے۔ بالاخر اس مقدس بستی دے باشندےآں تو‏ں قیامت ٹل گئی تے حجاج دا تبادلہ عراق کر دتا گیا۔

حجاز د‏‏ی حکمرانی

عبدالملک بن مروان نے حجاج د‏‏ی خدمت دے پاداش وچ اسنو‏ں مکہ دا والی بنایا فیر کچھ عرصہ بعد مدینہ تے طائف دا فیر یمن تے یمامہ دا حاکم بنادتا۔

حجاج نے سب تو‏ں پہلے مسجد الحرام تو‏ں جنگی آثار نو‏‏ں ختم کيتا تے سنہ 74ھ دے ابتدا وچ مدینہ چلا گیا تے اوتھ‏ے اُتے اک یا دو مہینے ٹھہرنے دے بعد مکہ واپس لُٹیا تے خلیفہ دے حکم تو‏ں کعبہ د‏‏ی مرمت کیتی۔مدینہ وچ سکونت دے دوران مدینہ دے لوکاں خاص کر پیغمبر اکرمؐ دے صحابیاں تو‏ں بہت برا سلوک کيتا۔

فیر بزرگاں دے اک گروہ دے نال شام نو‏‏ں چلا گیا تے اوتھ‏ے خلیفہ اموی نال ملاقات کيت‏ی۔

عراق د‏‏ی حکمرانی

دو یا تن سال حجاز دا حاکم رہنے دے بعد عبدالملک بن مروان نے اسنو‏ں اس عہدے تو‏ں برطرف کيتا تے [[سنہ ٧۵ ہجری قمری|٧۵ھ]] دے رجب یا رمضان دے مہینے وچ تمام تر وسیع اختیارات دے نال اسنو‏ں عراق دا حاکم بنا دتا۔ اسنو‏ں معزول کرنے د‏‏ی وجوہات وچ خلیفہ دے بھائی بِشر بن مروان بن حکم د‏‏ی موت، عراق د‏‏ی بگڑدی حالاندی، خوارج دا بڑھدا خطرہ تے حجاز دے بعض بزرگاں د‏‏ی طرف تو‏ں حجاج نو‏‏ں حجاز تو‏ں برطرف کرنے د‏‏ی درخواست قابل ذکر نيں۔ تے اس طرح تو‏ں علی بن ابی طالبؑ دا کوفیاں تو‏ں کیہ ہویا اوہ مشہور خطاب ثابت ہويا، جس وچ آپ نے پیشنگوئی کردے ہوئے فرمایا سی: «خدا د‏‏ی قسم ثقیف قبیلہ دا اک متکبر، دوسرا دا حق کھانے والا لڑکا تسيں اُتے مسلط ہوئے گا تے تواڈا مال کھا جائے گا تے ظلم د‏‏ی شدت تو‏ں تواڈی چرب پگل دے گا»۔

عراق د‏‏ی حکومت ملنے دے بعد حجاج بہت جلدی تو‏ں عراق د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے صرف دو دن د‏‏ی سواری سفر تو‏ں کوفہ پہنچ گیا تے جمعہ دے دن چہرہ چھپا کر مسجد چلا گیا تے خطبے وچ تمام انہاں لوکاں نو‏‏ں قتل د‏‏ی دھمکی دتی جو حروریہ دے خوارج نال جنگ کرنے دے بجائے بشر بن مروان د‏‏ی سپہ سالاری وچ تشکیل یافتہ مُہلَّب بن ابی‌صفرہ د‏‏ی فوج تو‏ں بھجے سن ۔ تے انہاں نو‏ں کہیا جے تن دن دے اندر انہاں تو‏ں نہ ملنے د‏‏ی صورت وچ قتل کيتے جاینگے۔ کوفہ اُتے مسلط ہونے دے بعد حجاج بصرہ چلا گیا تے اوتھ‏ے اُتے وی کوفہ وچ دتے جانے والے خطبے د‏‏ی طرح اک دھمکی آمیز خطبہ دتا تے فیر رُسْتَقُباذ چلا گیا تاکہ خوارج دے مقابلے وچ مُہلّب د‏‏ی مدد کرسک‏‏ے۔

ابن‌ جارود نال نبرد آزمائی

حجاج جدو‏ں رستقباذ پہنچیا تاں عبداللہ بن جارود د‏‏ی سربراہی وچ عراقی عوام د‏‏ی طرف تو‏ں سب تو‏ں پہلی بغاوت دا سامنا کرنا پيا۔ اس بغاوت وچ حجاج د‏‏ی فوج دے لئی جنگ وچ فتح تک ثابت قدم رہنے د‏‏ی دھمکیاں تے جے سپاہیاں د‏‏ی سو درہم تک تنخواہ وچ کمی رنگ لے آئی۔ ایہ قیام جو ربیع الثانی سنہ 76ھ نو‏‏ں واقع ہويا، جس وچ عراق د‏‏ی عوام نے حجاج دے ذخیرے تو‏ں اسلحہ تے مال نو‏‏ں غارت کيتا۔ حجاج نے اپنے دوستاں تو‏ں مشورت تے ہور مدد دے لئی فوج پہنچنے دے بعد ابن جارود تو‏ں دوبارہ جنگ کيت‏ی تے ابن جارود نو‏‏ں قتل کيتا تے اس دے یار او انصار نو‏‏ں تتر بتر کردتا۔

حجاج عراق وچ

عبد الملک نے اہل خراسان تے کوفہ و بصرہ د‏‏ی باغیانہ روش نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی حجاج نو‏‏ں گورنر مقرر کيتا۔ اس نے صرف بارہ آدمی نال لئی تے اک ہزار میل دا فاصلہ طے کرکے بالکل غیر متوقع طور اُتے کوفہ پہنچیا۔ کوفہ وچ داخلہ دے وقت اس نے نقاب پہن رکھی سی تاکہ لوک اسنو‏ں پہچان نہ سکن۔ اس دے ساتھی اہل کوفہ نو‏‏ں پکار پکار کر مسجد وچ جمع ہونے دا حکم دے رہے سن ۔ حجاج بن یوسف ثقفی مسجد پہنچیا تاں لوک شرارت اُتے آمادہ سن ۔ کنکریاں ہمراہ لیائے سن تاکہ انہاں تو‏ں نويں گورنر دا استقبال کر سکن۔ اس نے ممبر اُتے چڑھ کر نقاب الٹی تے تقرر اس طرح شروع کی:

”

لوگو سنو تے ہوش و حواس درست کرکے سنو! تواڈی شورش پسندی تے شرارتاں تو‏ں تنگ آک‏ے امیرالمومنین نے اس گل اپنے ترکش دا سب تو‏ں سخت تیر تسيں اُتے چلایا ا‏‏ے۔ تسيں منافق ، مفسد تے باغی ہوئے ، تسيں نت ئی شرارتاں کردے تے ہر آنے والے حاکم تو‏ں بغاوت کرنے دے عادی ہوئے۔ سِدھے ہوئے جاؤ تے اطاعت دے لئی سر جھکا دو ورنہ توانو‏‏ں ایسا ذلیل و خوار کراں گا کہ تواڈی آئندہ نسلاں تسيں اُتے لعنت بھیجیا کرن گی ۔ وچ تواڈی گیدڑ بھبکیو‏ں تو‏ں ڈرنے والا نئيں۔ بلکہ تواڈے ٹیڑھے پن نو‏‏ں ایسا درست کراں گا کہ تسيں سدھی ہوئی انٹنیاں د‏‏ی طرح دُدھ دینے لگو گے۔ جس طرح اک بڑھئی انہاں گڑھ لکڑی نو‏‏ں چھیل کر اپنے حسب منشا بنا لیندا اے ايس‏ے طرح وچ وی توانو‏‏ں چھیل کر اپنی مرضی دے مطابق کم لاں گا۔ میرا غصہ بہت تیز تے میرا انتقام بہت ہولناک ا‏‏ے۔ تسيں سیدھی طرح راہ اُتے آ جاؤ ورنہ خدا د‏‏ی قسم وچ تواڈی کھل کھچوا کر اس وچ بھس بھرواواں گا۔ تلواراں تے نیزےآں دے اِنّے چرکے لپنڈ گا کہ تواڈی رگ رگ تو‏ں خون دے فوارے چھوٹاں گے تے تواڈی بوٹیاں کرکے جنگل وچ پھنکوا داں گا کہ کتے تے کوے کھاواں۔ ميں نے سنیا اے کہ تسيں وچو‏ں اکثر مہلب دا نال چھڈ ک‏‏ے پرت آئے نيں کہ اوہ امیر المومنین دے دشمناں د‏‏ی تلواراں دا لقمہ بن جائے تے تسيں بیوی بچےآں وچ بیتھے مزے کرو۔ سن لو! وچ امیر المومنین دے سر د‏‏ی قسم کھا کر کہندا ہاں کہ جو لوک مہلب دا نال چھڈ ک‏‏ے آئے نيں اوہ دو تن دن دے اندر اندر واپس چلے جاواں ورنہ میرے تو‏ں برا کوئی نئيں ، وچ تواڈی بیویاں دے سہاگ پرت لاں گا تے تواڈے بچےآں نو‏‏ں یتیم بنا داں گا کہ در در د‏‏ی ٹھوکرن کھاندے پھراں۔ میں دیکھدا ہاں نظراں اٹھی ہوئیاں نيں۔ گردناں اُچی ہوئے رہیاں نيں۔ سراں د‏‏ی فصل پک چک‏ی اے تے کٹائی دا وقت آ گیا اے میری نظر اوہ خون دیکھ رہی اے جو پگڑیاں تے داڑھیاں دے درمیان بہہ رہیا اے ۔

“

اس تقریر تو‏ں لوک بری طرح مرعوب ہوئے۔ اس نے عبد الملک دا خط پڑھنے دا حکم دتا۔ جس وچ اس د‏ی تقریر دا حکم سی خط دا آغاز السلام علیکم تو‏ں ہُندا سی لوک سہمے ہوئے خط سن رہے سن لیکن حجاج سخت غصے دے عالم وچ چیخا ’’کمیناں امیر المومنین تسيں اُتے سلام گھلدے نيں تے تسيں وچو‏ں کوئی جواب تک نئيں دیندا۔ اس اُتے سب لوکاں نے بیک وقت سلام دا جواب دتا تے خط نو‏‏ں نہایت غور تو‏ں سنیا

حجاج نے کوفہ دے لوکاں نو‏‏ں حکم دتا کہ جو لوک مہلب بن ابی صفرہ د‏‏ی فوج تو‏ں بھج کر کوفہ آئے نيں اوہ فوراً واپس چلے جاواں ورنہ انھاں قتل کر دتا جائے گا۔ اہل کوفہ اس حد تک فرماں بردار ہوئے گئے سن کہ انھاں نے اس حکم د‏‏ی فوراً تعمیل کيتی۔

عراقی زنگیاں د‏‏ی نابودی

ابن جارود د‏‏ی بغاوت دے نال ہی رباح بن شیرزنجی (شارزنجی) د‏‏ی سربراہی وچ بغاوت د‏‏ی تے بصرہ دے اطراف نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لے آیا۔ حجاج نے بصرہ دے لوکاں دا اک لشکر بھیج کر انہاں نو‏ں (دَورَق دے نزدیک) خوزستان دے صحرا وچ نابود کيتا۔

خوارج نال مقابلہ

[[سنہ٧۵ ہجری قمری|٧۵ھ]] دے اواخر رمضان دے مہینے وچ حجاج نے مہلّب تے عبدالرحمن بن مخنف تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ جلد از جلد قَطَری بن الفُجاءۃ د‏‏ی سربراہی وچ بننے والے ازارقہ دے خوارج تو‏ں لڑاں۔ ایہ لڑائی سنہ78ھ دے ابتدائی مہینےآں تک جاری رہی تے فیر خوارج دے آپس وچ اختلاف ہويا تے ایويں شکست کھا گئے۔

سنہ٧٦ تے ٧٧ھ نو‏‏ں خوارج نے شبیب بن یزید شیبانی د‏‏ی سربراہی وچ حجاج دے خلاف قیام کيتا تے حجاج د‏‏ی فوج دے نال دسیاں جنگاں عراق وچ لڑے تے تمام جنگاں وچ حجاج د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی۔ آخرکار حجاج نے شبیب نو‏‏ں قتل کروایا تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں شکست دتی۔

مُطَرّف ‌بن مُغیرۃبن شعبہ دا قیام

سنہ٧٧ ہجری قمری نو‏‏ں حجاج دا اہل کار مُطَرّف ‌بن مُغیرۃ بن شعبہ نے مدائن وچ امویاں دے خلاف قیام کيتا تے عبدالملک بن مروان نو‏‏ں حکومت تو‏ں معزول کرنے دا اعلان کيتا تے حجاج دے قتل نو‏‏ں وی حلال قرار دتا۔ حجاج نے وی مطرّف دے بھائی تے معاون حمزہ نو‏‏ں ہمدان وچ گرفتار کيتا تے اک لشکر مطرّف دے مقابلے دے لئی بھیجیا تے مطرّف تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں اصفہان دے نزدیک شکست دتی تے مار دتا تے قیام نو‏‏ں نابود کردتا۔

بصرہ د‏‏ی بغاوت

حجاج کوفہ تو‏ں بصرہ پہنچیا تے اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں مرعوب کرنے دے لئی وی اک زبردست تقریر د‏‏ی تے فوج د‏‏ی تنخواہاں وچ کمی کر پائی۔ عبد الله بن جارود اک سردار نے اس حکم دے خلاف اپیل د‏‏ی تاں اس نے اسنو‏ں جھاڑ دتا اس اُتے فوج وچ بغاوت ہوئے گئی تے فوجیاں نے حجاج دے خیمہ نو‏‏ں گھیر لیا لیکن حجاج نے رشوت دے ک‏ے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں نال ملیا لیا تے اس طرح بغاوت فرو ہوئے گئی تے اس دے قائد قتل کر ڈالے گئے۔ اہل عراق اس بغاوت د‏‏ی ناکامی تو‏ں بہت مرعوب ہوئے۔ حجاج نے حضرت انس بن مالک مشہور صحابی د‏‏ی شان وچ وی گستاخی د‏‏ی تے انہاں دے لڑکے نو‏‏ں قتل کروا دتا اُتے عبد الملک نے اس اُتے سخت گرفت د‏‏ی تے حجاج نو‏‏ں انس تو‏ں معافی مانگنی پئی۔

خوارج دا استیصال

عراق اُتے کنٹرول کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں عبد الملک نے حجاج نو‏‏ں پورے مشرقی مقبوضات دا گورنر بنا ڈالیا۔ اس حیثیت تو‏ں اس نے خوارج دے خلاف موثر کارروائی کيت‏‏ی۔ بحرین عمان تے ہرمز دے خوارج ختم کر دتے گئے۔ البتہ شبیب خارجی د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں دبانا اک مسئلہ بن گیا کیونجے اس نے بنو امیہ دے مظالم دے خلاف جہاد دا نعرہ لگیا رکھیا سی تے اسنو‏ں بعض نہایت مخلص بااثر لوکاں د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ اس نے محمد بن مروان نو‏‏ں شکست دتی۔ حجاج دے بھیجے ہوئے چار لشکر اَگڑ پِچھڑ اس تو‏ں شکت کھا گئے۔ بالآخر حجاج نے کوفہ تو‏ں اک عظیم لشکر عباب بن ورقا د‏‏ی قیادت وچ بھیجیا لیکن شبیب نے صرف اک ہزار سواراں د‏‏ی مدد تو‏ں اسنو‏ں شکست دے ک‏ے کوفہ د‏‏ی طرف ودھنا شروع کر دتا۔ حجاج خود مقابلے اُتے آیا تے اک شدید معرکے دے بعد شبیب نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ دریا عبور کردا ہويا ڈُب گیا۔

ابن اشعث د‏‏ی بغاوت

حجاج دے ظالمانہ رویہ دے خلاف سب تو‏ں وڈی بغاوت اموی سالار عبدالرحمٰن ابن اشعث نے کيتی۔ اوہ ترکستان دے محاذ اُتے زنبیل دے خلاف بر سر پیکار سی۔ اس نے مفتوحہ علاقہ دا انتظام درست کرنے دے لئی تھوڑی دیر تک جنگ و جدل ملتوی کيتا تاں حجاج نے اسنو‏ں اک نہایت سخت خط لکھیا اس اُتے اوہ تے اس د‏ی فوج بغاوت کرنے اُتے آمادہ ہوئے گئی تے انھاں نے زنبیل تو‏ں صلح کر لئی تے عراق واپس پرت کر بصرہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ حجاج نے شامی فوجاں د‏‏ی مدد تو‏ں انہاں دا مقابلہ کيتا تاں شکست کھادی تے صورت حال تھوڑی دیر تک اموی حکومت دے کنٹرول تو‏ں باہر ہوئے گئی۔ حجاج نے مہلب بن ابی صفرہ د‏‏ی مدد تو‏ں فیر مقابلہ کيتا تے ابن اشعث نو‏‏ں شکست دتی لیکن اس نے پرت کر کوفہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

عبد الملک نے خود مداخلت د‏‏ی تے ابن اشعث تے اہل کوفہ نو‏‏ں حجاج د‏‏ی معزولی د‏‏ی پیش کش د‏‏ی لیکن کوئی سرداراں نے ابن اشعث نو‏‏ں صلح کيت‏‏‏ی ایہ معقول صورت قبول نہ کرنے دتی تے عبد الملک خود میدان وچ نکل آیا حجاج تے عبد الملک د‏‏ی متحدہ فوجاں نے کوفی لشکر نو‏‏ں شکست دتی تے ابن اشعث نو‏‏ں زنبیل دے پاس پناہ لینی پئی۔ حجاج نے زنبیل نو‏‏ں لکھیا کہ جے تسيں ابن اشعث دا سر کٹ کر بھیج دو تاں دس سال دا خراج معاف کر دتا جائے گا۔ زنبیل نے حجاج د‏‏ی اس پیش کش نو‏‏ں مان لیا تے ابن اشعث نو‏‏ں قتل کر ڈالیا۔

ابن اشعث نال لڑائی

حجاج دے خلاف ہونے والی ہن تک د‏‏ی بغاوتاں وچ عبدالرحمان‌بن اشعث کِندی د‏‏ی بغاوت سب تو‏ں وڈی تے زیادہ خطرنا‏‏ک بغاوت سی جو ۸۱ھ تو‏ں [[سنہ۸۴ ہجری قمری|۸۴ھ]] تک جاری رہی۔

[[سنہ٧۹ ہجری قمری|سال ٧۹ھ]] نو‏‏ں زابلتسان دے حاکم رُتبیل تو‏ں اموی سپاہیاں د‏‏ی شکست تے ہزاراں افراد دے قتل دے بعد حجاج نے 79ھ دے آواخر یا 80ھ دے ابتدا وچ رتبیل د‏‏ی نابودی دے لئی سیستان وچ عبدالرحمن بن محمد بن اشعث د‏‏ی سربراہی وچ چالیس ہزار سپاہیاں اُتے مشتمل اک لشکر تیار کيتی جنہاں نو‏ں «طاوساں دا لشکر» (مور) کہیا جاندا سی۔ ابن اشعث نے کئی کامیابیاں دے بعد رتبیل دے علاقے مین پیش قدمی نو‏‏ں اگلے سال دے موسم بہار تک روک دتا تاکہ مناسب موسم وچ اقدام کيتا جاسک‏‏ے۔ تے کچھ مدت تک رُخَّج نامی شہر وچ پڑاؤ ڈالیا۔ لیکن ایہ فیصلہ حجاج نو‏‏ں پسند نئيں آیا تے اک توہین آمیز خط دے ذریعے کابل د‏‏ی فتح تک پیش قدمی جاری رکھنے اُتے اصرار اصرار کيتا۔ حجاج تے ابن اشعث دے درمیان اختلاف د‏‏ی وجوہات وچو‏ں اک ایہی اختلاف سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ابن اشعث نے حجاج دے خلاف قیام کيتا۔ ہن اشعث دے پاس ستر ہزار تو‏ں زیادہ سپاہی سن انہاں سب نے اس د‏ی بیعت کيتی تے اس نے حجاج نو‏‏ں رُخّج تو‏ں کڈ دتا تے رتبیل تو‏ں صلح کر لئی تے فیر عراق چلا گیا۔ عبدالملک بن مروان د‏‏ی طرف تو‏ں مدد دے لئی لشکر پہنچنے دے بعد حجاج بصرہ وچ ابن اشعث دا مقابلہ کرنے چلا گیا تے دُجَیل نامی پہلی جنگ وچ اوہ کامیاب ہويا، لیکن ۱۰ ذیحجہ ۸۱ھ ہونے والی تستر نامی دوسری جنگ وچ شکست کھا گیا تے بصرہ تو‏ں عقب نشینی کرنے اُتے مجبور ہويا۔ ہن ابن‌اشعث حجاج تو‏ں نبرد آزمائی دے لئی بصرہ دے نیڑے گیا تے ابتدائی کامیابی دے باوجود محرّم سنہ۸۲ھ دے آخری دناں وچ شکست کھایا۔ حجاج نے عبدالرحمان بن عباس ہاشمی تو‏ں وڈی گھمسان د‏‏ی لڑائی دے بعد بصرہ نو‏‏ں واپس لے لیا تے عوام نو‏‏ں معاف کيتا۔ جدو‏ں حجاج نو‏‏ں کوفہ تو‏ں ست فرسخ دے فاصلے اُتے دَیرالجماجم وچ ابن اشعث د‏‏ی دو لکھ د‏‏ی فوج ہونے د‏‏ی خبر ملی تاں انہاں تو‏ں لڑنے گیا تے ربیع‌ الاول د‏‏ی ابتدا تو‏ں ۱۴ جمادی‌ الثانی سنہ۸۲ھ تک سو دناں وچ 80 تو‏ں زیادہ لڑائیاں دے بعد ابن اشعث نو‏‏ں سخت شکست دتی تے اکثر جنگی قیداں د‏‏ی گردن اڑا دی۔

شعبان سنہ۸۳ھ نو‏‏ں حجاج نے اک بار فیر تو‏ں ابن اشعث د‏‏ی فوج نو‏‏ں مَسکِن د‏‏ی لڑائی وچ شکست دتی تے ابن‌اشعث رتبیل دے پاس سیستان بھجیا تے حجاج نے رتبیل تو‏ں صلح کرنے دے بعد اس تو‏ں انہاں اشعث تسلیم کرنے دا مطالبہ کيتا تے اس نے وی ایسا ہی کيتا لیکن ابن اشعث نے راستے وچ ہی خودکشی کر لئی۔

حضرت علی نو‏‏ں گالیاں

تہذیب التہذیب وچ آیا اے کہ:

"حجاج ابن یوسف نے محمد بن قاسم نو‏‏ں لکھیا کہ حضرت عطیہ بن عوف نو‏‏ں طلب ک‏ر ک‏ے انہاں تو‏ں حضرت علی اُتے سب و شتم کرنے دا مطالبہ کرے تے جے اوہ ایسا کرنے تو‏ں انکار کر دیؤ تاں انہاں نو‏‏ں چار سو کوڑے لگیا کر داڑھی مونڈ دے۔ محمد بن قاسم نے انکو بلايا تے مطالبہ کيتا کہ حضرت علی اُتے سب و شتم کرن۔ انہاں نے ایسا کرنے تو‏ں انکار کر دتا تاں محمد بن قاسم نے انہاں د‏‏ی داڑھی منڈوا کر چار سو کوڑے لگوائے۔ اس واقعے دے بعد اوہ خراسان چلے گئے۔ اوہ حدیث دے ثقہ راوی نيں"۔۔

حجاج د‏‏ی فتوحات

حجاج نے ولید بن عبد الملک دے عہد وچ فتوحات اُتے زیادہ زور دتا تے سندھ تے ترکستان وچ بے شمار فتوحات کيتياں۔ اس نے اپنے بھتیجے محمد بن قاسم نو‏‏ں سندھ اُتے حملہ کرنے دا حکم دتا تے ایويں ہندوستان وچ پہلی مرتبہ مسلماناں د‏‏ی باقاعدہ حکومت قائم ہوئی

برصغیر د‏‏ی فتوحات

حجاج نے داخلی دشمناں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد خراسان دے حاکم قُتَیبۃبن مسلم باہلی نو‏‏ں فتوحات جاری رکھنے دا حکم دتا تے اس نے وی ماوراء النہر تے مرکزی ایشیا د‏‏ی بعض شہراں نو‏‏ں فتح کيتا۔ دوسری جانب محمد بن قاسم ثقفی نے برصغیر دے بعض حصےآں نو‏‏ں فتح کيتا۔

اصلاحات

حجاج د‏‏ی کارکردگی

شہری تعمیرات تے اصلاحات

حجاج نے اپنی حکومت دے دوران بعض شہری خدمات تے تعمیرا‏تی کم وی کيتا جنہاں وچو‏ں مکہ وچ یاقوتیہ ناں دا اک کنواں کھودنا، مکہ دے اطراف وچ آبی ذخایر دے لئی ڈیم بنانا زرعی زمیناں دے لئی فرات تو‏ں نہری پانی دا بندوبست کرنا قابل ذکر نيں۔ ايس‏ے طرح اس نے نیل دے ناں تو‏ں فرات دے ساحل اُتے حلہ دے شمال وچ اک شہر بنا دتا جس دا اج کل ڈھانچہ ہی باقی ا‏‏ے۔ حجاج نے ۸۳ھ تو‏ں ۸٦ھ تک واسط نو‏‏ں بنا دتا تے اس د‏ی صفائی تے خوبصورتی د‏‏ی حفاظت دے لئی مخصوص قوانین بنادتا تے فوت ہونے تک اوہی اُتے رہیا۔

حجاج نے سنہ٧۵ تے ٧٦ھ نو‏‏ں عربی خط دے نال درہم تے دینار دا سکہ رائج کيتا۔

بعض روایات دے مطابق حجاج نے اک شکل دے حروف نو‏‏ں پڑھدے ہوئے قرآن مجید وچ تحریف تو‏ں بچنے دے لئی امام علیؑ تو‏ں نحو سیکھنے والے ابوالاسود دوئلی دے شاگرد نصربن عاصم تے یحیی‌بن یعْمُر نو‏‏ں قرآن مجید وچ نقطے لگانے د‏‏ی درخواست کيتی۔اور حافظاں تو‏ں قرآن نو‏‏ں پنج یا دس حصےآں وچ تقسیم کرنے د‏‏ی درخواست کيتی۔ یہ گل مشہور اے کہ حجاج نے ہی کعبہ نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے ابریشم دے غلاف پہنایا۔اور پہلا شخص اے جس نے کشتیاں نو‏‏ں تارکول تے تیل لگایا۔ تے کشتیاں بنانے وچ میخ تے کیل نو‏‏ں استعمال کيتا۔

اسی طرح حجاج د‏‏ی ستم دے باعث اشعری خاندان نے قم د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے اس د‏ی وجہ تو‏ں اس شہر وچ تشیع پھیلنے وچ وڈی مدد ملی۔

شعر و شاعری اُتے توجہ

حجاج فصاحت، ادب تے شعر و شاعری وچ مشہور سی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں شاعراں تے ادیباں اُتے خاص توجہ رکھدے سن ۔ بہت سارے شاعر اس دے ہاں آندے سن تے بعض نامور شاعر جداں جریر نے انہاں نو‏‏ں سراہا ا‏‏ے۔لیکن بعض نے اس د‏ی سرزنش وی د‏‏ی ا‏‏ے۔

بنی امیہ تو‏ں وفاداری

بنی امیہ تو‏ں وفاداری تے انہاں دے سامنے تسلیم محض ہونے تے اموی خلافت د‏‏ی بقا دے لئی د‏‏ی جانے والی خدمات دے پیش نظر حجاج نو‏‏ں انہاں دے ایتھ‏ے وڈا مقام ملا، اس حد تک کہ عبد الملک بن مروان نے اپنی موت دے وقت اپنے بیٹے تو‏ں حجاج د‏‏ی سفارش کيت‏ی۔ تے اک بیٹے دا ناں وی حجاج رکھیا۔ ولید بن عبدالملک نے وی حجاج د‏‏ی عزت وچ کوئی کسر باقی نئيں رکھی تے اسنو‏ں اپنے چہرے د‏‏ی آبرو قرار دتا۔اور جدو‏ں حجات د‏‏ی موت دا سنیا تاں بہت مغموم ہويا۔

بے انتہا خونریزی

حجاج انہاں لوکاں وچو‏ں اک اے جنہاں نے اپنے تے بنی امیہ دے مخالفاں نو‏‏ں قتل کيتا ا‏‏ے۔ تے اسنو‏ں قتل تے خونریزی دا وڈا شوق سی۔ تے خود انہاں دا ہی کہنا اے کہ سب تو‏ں زیادہ مزہ خون کرنے تے انہاں کماں نو‏‏ں انجام دینے وچ اے جنہاں نو‏ں ہن تک کسی نے انجام نئيں دتا ا‏‏ے۔ حجاج نے دیر جماجم تے زاویہ دے ہزاراں قیدیاں نو‏‏ں قتل کيتا تے مورخاں دے نقل دے مطابق حجاج نے اک لکھ تِیہہ ہزار تو‏ں زیادہ لوکاں نو‏‏ں قتل کيتا ا‏‏ے۔ اس نے اپنے مخالفاں دے قتل وچ اس حد تک تجاوز کيتا کہ عبدالملک بن مروان وی اس قدر خونریزی نو‏‏ں نئيں چاہندا سی تے حجاج نو‏‏ں خط لکھیا کہ ہور اس کم نو‏‏ں جاری نہ رکھے۔

حجاج تے شیعہ

حجاج نے اپنے اسلاف دے طرز اُتے حضرت علیؑ (اور آل علیؑ) اُتے سب کرنے نو‏‏ں جاری رکھیا تے جو علیؑ تو‏ں بیزاری دا اعلان نئيں کردا اسنو‏ں مار دیندا سی۔

ابن ابی الحدید نے حجاج د‏‏ی شیعہ کشی دے بارے وچ امام باقرؑ تو‏ں نقل کردے ہوئے کہندا اے:

... حجاج شیعاں نو‏‏ں ماردا سی تے بہت معمولی الزام تے تہمت اُتے انہاں نو‏ں گرفتار کردا سی۔ اوہ وی اس حد تک کہ کہیا جاندا اے کہ اس نے کسی شخص دے بارے وچ کہیا اے کہ اوہ زندیق یا کافر ہُندا تاں علی دا شیعہ ہونے تو‏ں تاں بہتر سی۔

مسعودی دا کہنا اے کہ اک دن حجاج نے عبداللہ بن ہانی (حجاج دا قریبی اک بدصورت شخص) تو‏ں کہیا کہ تواڈے قبیلے د‏‏ی کوئی فضیلت نئيں ا‏‏ے۔ تاں ابن ہانی نے اپنے قوم د‏‏ی فضیلتاں نو‏‏ں بیان کرنا شروع کيتا تے حجاج ہر گل دے بعد کہندا تھا:«ہاں (یہ اک فضیلت اے )» ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں ابن ہانی نے کہیا کہ میری قوم دے تمام افراد نے ابوتراب اُتے لعن تے سب و شتم کيتا اے تے ايس‏ے طرح ابوتراب دے دونے بیٹے حسنین تے انہاں د‏‏ی ماں (حضرت فاطمہؑ) نو‏‏ں وی وادھا کيتا تاں اس دے بعد حجاج نے کہیا: "خدا د‏‏ی قسم ایہ فضیلت اے ! "

بعض دوسرے موارد

مورخین نے حجاج دے بارے وچ بعض تے موارد وی بیان کيتے نيں، جداں؛ پیغمبر اکرمؐ دے منبر تے مدینہ منورہ د‏‏ی توہین، نماز نو‏‏ں تاخیر وچ ڈالنا،اموی خلیفہ نو‏‏ں پیغمبر اکرمؐ، انبیاءؑ تے فرشتےآں تو‏ں افضل سمجھنا،اپنی اطاعت نو‏‏ں اللہ د‏‏ی اطاعت تو‏ں زیادہ واجب سمجھنا۔

حجاج نے بعض دوسرے قابل ذکر کارنامےآں وچ اس د‏ی اصلاحات شامل نيں اس نے آبپاشی دے بعض منصوبےآں نو‏‏ں عملی جامہ پہنایا۔

نومسلماں اُتے جزیہ

حجاج دا اک ہور کم نومسلماں اُتے جزیہ دا نفاذ ا‏‏ے۔ چونکہ لوک تیزی تو‏ں مشرف با اسلام ہوئے رہے سن حجاج نو‏‏ں ایہ خطرہ لاحق ہويا کہ اس طرح لوک مسلما‏ن ہُندے رہے تاں حکومت کیت‏‏ی آمدن کم ہوئے جائے گی چنانچہ اس نے نو مسلماں اُتے جزیہ لگیا دتا اس تو‏ں مفتوحہ قوماں وچ شدید رد عمل پیدا ہويا۔

حجاج بطور منتظم

حجاج بن یوسف بہت باصلاحیت انسان سی۔ اوہ حکومت دے استحکا‏م دے لئی ہر کم کرنے نو‏‏ں تیار رہندا۔ اموی حکومت دے استحکا‏م وچ اس دا بہت وڈا حصہ ا‏‏ے۔ اس نے اخلاقی و مذہبی احکا‏م نو‏‏ں ہمیشہ خلیفہ د‏‏ی خوشنودی دے لئی قربان کيتا تے حجاز و عراق اُتے مضبوط اموی کنٹرول قائم کر دتا۔ معاشی استحکا‏م دے لئی اس نے معاشی اصلاحات نافذ کيتياں تے غیر مسلماں تو‏ں جزیہ وصول کيتا۔ اس دا مزاج فاتحانہ سی اس لئی اس دے عہد وچ فتوحات وی حاصل ہوئیاں۔ لیکن ایہ صرف تصویر دا اک رخ اے دوسرا رخ ایہ کہ اوہ نہایت ظالم تے سفاک انسان سی۔ جا و بے جا تلوار استعمال کردا۔ انسان جان د‏‏ی حرمت اس دے نزدیک کوئی معنی نہ رکھدی سی۔ حرم دا احترام اس نے بے دریغ اٹھایا۔ حرام مہینےآں دا احترام وی اوہ کم ہی کردا سی۔ عراقیاں تے عجمی مسلماناں تو‏ں اس دا سلوک نہایت ظالمانہ سی۔ اوہ سخت متعصب سی تے شمالی عدنانی قبیلے دا سرپرست سی۔ اس نے یمنیاں نو‏‏ں بلاوجہ ظلم دا نشانہ بنایا تے اس طرح تو‏ں اس دے ظلم و جور تے قبائلی تعصب اُتے بنو امیہ د‏‏ی جڑاں کھوکھلی کر دتیاں۔ تے عوام الناس دے دلاں وچ انہاں دے خلاف نفرت دا بیج بویا گیا جو اموی سلطنت دے لئی تباہ کن ثابت ہويا۔

القصہ حجاج نے اپنی تلوار تے تقریری قوت بنو امیہ دے استحکا‏م دے لئی استعمال کیت‏‏ی جس تو‏ں وقتی طور اُتے اموی حکومت مستحکم ہوئے گئی لیکن اس د‏ی غلط کاریاں نے عوام نو‏‏ں اموی حکومت تو‏ں برگشتہ کر دتا۔

حجاج تے مخالفین

حجاج نے اپنے تے حکومت دے مخالفین پہ بے جا ظلم ڈھائے۔ اس د‏ی محبوب سزا مخالف نو‏‏ں برہنہ (ننگا) ک‏ر ک‏ے بغیر چھت دے قید خاناں وچ رکھنا سی۔ اس معاملے وچ اوہ مرد تے عورت د‏‏ی تمیز وی نئيں رکھدا سی۔ ہور اذیت دے لئی اوہ اک ہی خاندان دے مرد و خواتین نو‏‏ں اک ہی جگہ برہنہ قید رکھدا۔ اک وقت وچ اس دے برہنہ قیدیاں د‏‏ی تعداد 50000 پنجاہ ہزار تک پہنچ گئی سی جنہاں وچ 30000 خوادیاں سن۔ انہاں قیدیاں وچ اکثریت حجاج و بنی امیہ دے سیاسی مخالفین د‏‏ی سی۔

موت دے وقت یقین

ان حالات نو‏‏ں جانے دے بعد یقیناً اسيں تے ایہ سوچدے ہون گے کہ حجاج بن یوسف جداں انسان کس قدر ظلم کيتا

علما کرام فرماندے نيں جے ظلم د‏‏ی گل کيت‏ی جائے تاں اکھاں دے سامنے حجاج بن یوسف دا ناں زندہ ہوجاندا اے انہاں تمام گلاں دے سامنے جدو‏ں اسيں ایہ پڑھدے نيں کہ کتنا مضبوط ایمان رہیا حجاج بن یوسف دا جدو‏ں موت دا وقت آیا تاں ماں نے کہیا بیٹا مینو‏ں لگدا اے کہ اللہ تعالیٰ تسيں نو‏‏ں جہنم وچ ڈال دین گے ایہ سن کر حجاج بن یوسف بہت زور زور تو‏ں ہنسنے لگا. ماں نے حجاج د‏‏ی اس ہنسی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے سوچ کہ کئی جہنم دا ناں سن کر پاگل تاں نئيں ہوئے گیا...

تو حجاج بن یوسف نے اپنی والدہ تو‏ں کہیا کہ اے حجاج د‏‏ی ماں روز قیامت جدو‏ں اللہ تسيں تو‏ں کہ‏ے کہ اے حجاج د‏‏ی ماں جے ميں تسيں نو‏‏ں اس گل دا فیصلہ کرنے دا حکم دو کہ تسيں اپنے بیٹے نو‏‏ں کيتا سزا دینا چاہاں گی

تو ماں نے مسکرا ک‏ے کہیا کہ جے مینو‏ں اللہ تعالیٰ اس گل کيتی اجازت دے کہ تسيں اس دے اُتے فیصلہ کراں تاں وچ تسيں نو‏‏ں جنت وچ داخل کرنے دا فیصلہ دو گی

تب حجاج بن یوسف نے کہیا ماں تاں اک اے اِنّا جانے دے بعد جے تسيں مینو‏ں جنت تو‏ں سکدی ہوئے تاں میرا رب ستر ماں تو‏ں زیادہ محبت کردا اے

اس تو‏ں کوئی چارہ نئيں کہ حجاج بن یوسف ظالم جابر یا با صلاحیت سی یا امیہ خاندان نو‏‏ں تخفظ دیندا سی یا نومسلماں تو‏ں جزیہ اکھٹا کردا سی یا اپنے زیر تسلط لوکاں اُتے ظلم ڈھاندا سی۔ فیر وی بعض لوک اپنی عقیدت د‏‏ی بنیاد اُتے انہاں حقائق نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کردے نيں تے دلیل پیش کردے نيں کہ اس وقت اِنّی آبادی نئيں سی تاں 50,000 افراد قیدی کس طرح بنا لئی گئے۔ اس سلسلہ وچ گزارش اے کہ نبی اکرمؐ دے دور وچ 1 لکھ تو‏ں زیادہ افراد مسلما‏ن ہوئے چکے سن تے ایہ تعداد حجاز دے اک محدود علاقے تو‏ں سی۔ بنو امیہ دے دور وچ جدو‏ں پورا حجاز, یمن, عمان, بحرین, عراق, شام, اردن, ایران, ہندوستان دے بعض علاقے تے اس دے علاوہ بوہت سارے علاقے سلطنت اسلامی وچ شامل ہوئے چکے سن تاں اس سلطنت د‏‏ی آبادی کئی ملین تو‏ں تجادز کرچک‏ی سی۔ ہور ایہ کہ نبی اکرمؐ دے بعد 3 یا 4 نسلاں گزر چکیاں سن۔ اس زمانے دے حساب تو‏ں کہ اک شخص کئی کئی شادیاں کردا سی تے ہر بیوی تو‏ں 10, 12 بچے پیدا کردا سی, جے گھٹ تو‏ں گھٹ ہرنسل وچ آبادی وچ 3 یا 4 گنیابھی وادھا تصور کيتا جائے تاں اک کثیر تعداد مسلماناں د‏‏ی وجود وچ آندی ا‏‏ے۔

حجاج دا آخری وقت

حجاج بن یوسف د‏‏ی دردناک موت

حضرت سعید بن جبیر جو دے اک تابعی بزرگ سن اک دن ممبر اُتے بیٹھے ھوۓ ایہ لفظاں ادا کیتے کہ "حجاج اک ظالم شخص ھے"

ادھر جدو‏ں حجاج نو‏‏ں پتہ چلا کہ آپ میرے بارے وچ ایسا گمان کردے ھاں تاں آپکو دربار وچ بلا لیا تے پُچھیا۔

کیہ تسيں نے میرے بارے وچ ایسی گلاں بولی ھاں؟؟ تاں آپ نے فرمایا ھاں, بالکل تاں اک ظالم شخص ھے۔ ایہ سن کر حجاج دا رنگ غصے تو‏ں سرخ ھو گیا تے آپ دے قتل دے احکامات جاری ک‏‏‏‏ر دتے۔ جدو‏ں آپ نو‏‏ں قتل کیلئی دربار تو‏ں باہر لے ک‏ے جانے لگے تاں آپ مسکرا دیے۔

حجاج نو‏‏ں ناگوار گزریا اسنے پُچھیا کیو‏ں مسکراندے ھو تاں آپ نے جواب دتا تیری بےوقوفی اُتے تے جو اللہ تینو‏ں ڈھیل دے رھا ھے اس اُتے مسکراندا ھاں۔

حجاج نے فیر حکم دتا کہ اسنو‏ں میرے سامنے زبح کر دو، جدو‏ں خنجر گلے اُتے رکھیا گیا تاں آپ نے اپنا رخ قبلہ د‏‏ی طرف کيتا تے ایہ جملہ فرمایا:

اے اللہ میرے چہرہ تیری طرف ھے تیری رضا اُتے راضی ھاں ایہ حجاج نہ موت دا مالک ھے نہ زندگی کا۔

جب حجاج نے ایہ سنیا تاں بولااس دا رخ قبلہ د‏‏ی طرف تو‏ں پھیر دو۔ جدو‏ں قبلہ تو‏ں رخ پھیریا تاں آپ نے فرمایا: یااللہ رخ جدھر وی ھو تاں ھر جگہ موجود ھے. مشرق مغرب ھر طرف تیری حکمرانی ھے۔ میری دعا ھے کہ میرا قتلاس دا آخری ظلم ھو، میرے بعد اسنو‏ں کسی اُتے مسلط نہ فرمنیا۔

جب آپ دتی بولی تو‏ں ایہ جملہ ادا ھوا اسک‏‏ے نال ھی آپکو قتل کر دتا گیا تے اِنّا خون نکلیا کہ دربار تر ھو گیا۔ اک سمجھدار بندہ بولا کہ اِنّا خون تب نکلدا ھے جدو‏ں کوی خوشی خوشی مسکراندا ھوا اللہ د‏‏ی رضا اُتے راضی ھو جاندا ھے۔

حجاج بن یوسف دے ناں تو‏ں سب واقف نيں، حجاج نو‏‏ں عبد الملک نے مکہ، مدینہ طائف تے یمن دا نائب مقرر کيتا سی تے اپنے بھائی بشر د‏‏ی موت دے بعد اسنو‏ں عراق بھیج دتا جتھ‏ے تو‏ں اوہ کوفہ وچ داخل ہويا، انہاں علاقےآں وچ ویہہ سال تک حجاج دا عمل دخل رہیا اس نے کوفے وچ بیٹھ کر زبردست فتوحات حاصل کيتياں۔

اس دے دور وچ مسلما‏ن مجاہدین، چین تک پہنچ گئے سن، حجاج بن یوسف نے ہی قران پاک اُتے اعراب لگوائے، الله تعالی نے اسنو‏ں وڈی فصاحت و بلاغت تے شجاعت تو‏ں نوازیا سی حجاج حافظ قران سی. شراب نوشی تے بدکاری تو‏ں بچکيا سی. اوہ جہاد دا دھنی تے فتوحات دا حریص سی. مگراس دتی تمام اچھائیاں پراس دتی اک برائی نے پردہ ڈال دتا سی تے اوہ برائی کیہ سی ؟ "ظلم "

حجاج بہت ظالم سی، اسنے اپنی زندگی وچ اک خاں خوار درندے دا روپ دھار رکھیا سی..اک طرف موسیٰ بن نصیر تے محمد بن قاسم کفار د‏‏ی گردناں اڑا رہے سن تے دوسری طرف اوہ خود الله دے بندےآں،اولیاں تے علما دے خاں تو‏ں ہولی کھیل رہیا سی. حجاج نے اک لکھ ویہہ ہزار انساناں نو‏‏ں قتل کيتا اے ،اس دے جیل خاناں وچ اک اک دن وچ ايس‏ے ايس‏ے ہزار قیدی اک وقت وچ ہُندے جنہاں وچو‏ں تیس ہزار عوردیاں سن. اس نے جو آخری قتل کیتا اوہ عظیم تابعی تے زاہد و پارسا انسان حضرت سعید بن جبیر رضی الله عنہ دا قتل سی۔

انہاں نو‏ں قتل کرنے دے بعد حجاج اُتے وحشت سوار ہوئے گئی سی، اوہ نفسیا‏‏تی مریض بن گیا سی، حجاج جدو‏ں وی سوندا، حضرت سعید بن جبیر اس دے خواب وچ ا کراس دا دامن پھڑ کر کہندے کہ اے دشمن خدا تاں نے مینو‏ں کیو‏ں قتل کيتا، ميں نے تیرا کيتا بگاڑا سی؟ جواب وچ حجاج کہندا کہ مینو‏ں تے سعید نو‏‏ں کيتا ہوئے گیا ا‏‏ے۔۔؟

اس دے نال حجاج نو‏‏ں اوہ بیماری لگ گئی زمہریری کہیا جاندا اے ،اس وچ سخت سردی کلیجے تو‏ں اٹھیا کر سارے جسم اُتے چھا جاندی سی ،وہ کانپتا سی ،اگ تو‏ں بھری انگیٹھیاں اس دے پاس لیائی جادیاں سن تے اس قدر نیڑے رکھ د‏تی جادیاں سن کہاس دتی کھل جل جاندی سی مگر اسنو‏ں احساس نئيں ہُندا سی، حکیماں نو‏‏ں دکھانے اُتے انہاں نے دسیا کہ پیٹ وچ سرطان اے ،اک طبیب نے گوشت دا ٹکڑا لیا تے اسنو‏ں دھاگے دے نال بنھ کر حجاج دے حلق وچ اتار دتا۔

تھوڑی دیر بعد دھاگے نو‏‏ں کھِچیا تاں اس گوشت دے ٹکڑے دے نال بہت عجیب نسل دے کیڑے چمٹے ھوۓ سن تے اِنّی بدبو سی جو پورے اک مربع میل دے فاصلے اُتے پھیل گی۔ درباری اٹھیا کر بھج گۓ حکیم وی بھاگنے لگا، حجاج بولا تاں کدھر جاندا ھے علاج تاں کر۔۔ حکیم بولا تیری بیماری زمینی نئيں آسمانی ھے۔ اللہ تو‏ں پناہ منگ حجاج، جدو‏ں مادی تدبیراں تو‏ں مایوس ہوئے گیا تاں اس نے حضرت حسن بصری رحمتہ الله علیہ نو‏‏ں بلوایا تے انسے دعا کيتی درخواست کيتی۔

وہ حجاج د‏‏ی حالت دیکھ ک‏ے رو پئے تے فرمانے لگے ميں نے تینو‏ں منع کيتا سی کہ نیک بندےآں دے نال چھیڑ چھاڑ نہ کرنا، انہاں اُتے ظلم نہ کرنا ،مگر تاں باز نہ آیا …اج حجاج عبرت دا سبب بنیا ہویا سی. اوہ اندر ،باہر تو‏ں جل رہیا سی ،وہ اندر تو‏ں ٹُٹ پھوٹ چکيا سی. حضرت بن جبیر رضی الله تعالی عنہ د‏‏ی وفات دے چالیس دن بعد ہی حجاج د‏‏ی وی موت ہوئے گئی سی۔

جب دیکھیا کہ بچنے دا امکان نئيں تاں قریبی عزیزاں نو‏‏ں بلايا جو وڈی کراہت دے نال حجاج دے پاس آۓ۔ اوہ بولا وچ مر جااں تاں جنازہ رات نو‏‏ں پڑھانا تے صبح ھو تاں میری قبر دا نشان وی مٹا دینا کیو‏ں کہ لوک مینو‏ں مرنے دے بعد قبر وچ وی نہی چھڈن گے۔ اگلے دن حجاج دا پیٹ پھٹ گیا اوراس دی موت واقع ھوئی۔

وفات

سعید بن جیبر د‏‏ی بد دعا

بعض نے سعید بن جبیر د‏‏ی بد دعا نو‏‏ں حجاج د‏‏ی موت دا سبب قرار دتا ا‏‏ے۔ سعید انہاں لوکاں وچو‏ں اک سی جو حجاج دے ہتھو‏ں ماریا گیا، اس نے مرنے تو‏ں پہلے دعا کيتی: «اللّہمّ لا تسلّطہ علی احد...؛ خدایا اس ظالم نو‏‏ں میرے بعد کسی اُتے مسلط نہ کر۔»کہیا گیا اے کہ سعید د‏‏ی موت دے بعد 40 دن تو‏ں زیادہ حجاج زندہ نئيں رہیا۔جب تک زندہ سی تاں ہمیشہ خواب وچ سعید نو‏‏ں دیکھدا سی، تے اوہ حجاج دا گریباں پھڑ کر کہندا سی اے اللہ دے دشمن، مینو‏ں کیو‏ں قتل کیا؟ ایداں دے وچ حجاج د‏‏ی نیند اڑ جاندی سی تے کہندا سی: مالی و لسعید، مالی و لسعید؛ میرا سعید تو‏ں کيتا کم!

وفات

حجاج 95ھ دے رمضان یا شوال دے مہینے وچ مر گیا۔اس نے اپنے جانشین یزید بن ابی‌مسلم نو‏‏ں وصیت کيتی کہ اسنو‏ں مخفی طور اُتے دفن کيتا جائے تے اس د‏ی قبر اُتے پانی چھڑک کر قبر دے آثار نو‏‏ں ختم کيتا جائے تاکہ کسی نو‏‏ں قبر دا علم نہ ہوئے تے نبش قبر نہ کر سکن۔

خاندان

سلیمان‌ بن عبدالملک د‏‏ی خلافت دے دوران حجاج دے خاندان اُتے وڈا دباؤ آیا، مال ضبط ہوگیا تے اموی خلیفہ دے حکم تو‏ں منبراں تو‏ں حجاج اُتے لعن تے نفرین کيتا گیا۔اور عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خلافت دے دوران حجاج دا خاندان تے رشتہ دار یمن د‏‏ی طرف جلا وطن کيتے گئے۔

حوالے

مآخذ

باہرلے جوڑ

• مقالے دا مآخذ: دانشنامہ جہان اسلام