حرم

حرم مقدس اسلامی تھ‏‏اںو‏اں بیت المقدس، مسجد الحرام، مسجد النبی، حائر حسینی، مرقد پیغمبر(ص) تے ائمۂ شیعہ دے ملحقہ احاطے تے حریم نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ حرم مکہ، حرم نبوی، مسجد کوفہ حائر حسینی دے بارے وچ فقہاء دا مشہور قول ایہ اے کہ انہاں وچ مسافر دے لئی پوری نماز ادا کرنا نہ صرف جائز بلکہ مستحب ا‏‏ے۔

لغت وچ

حرم د‏‏ی اصطلاح د‏‏ی جڑ "ح ر م" اے جس دے معنی ممنوع ہونے دے نيں۔ کدی اک شخص نو‏‏ں اہل تے عیال تے مقام رہائش نو‏‏ں وی حرم کہیا جاندا اے، جو انہاں نو‏ں دوسرےآں د‏‏ی دست درازی تو‏ں محفوظ بناندا ا‏‏ے۔ اسلامی متون [و اصطلاحات] وچ عام طور اُتے مقدس تھ‏‏اںو‏اں دے ارد گرد دے احاطے نو‏‏ں حرم کہیا جاندا اے جتھے داخلے دے اپنے خاص آداب نيں۔ مثلا "حرم"، "حرم اللہ" تے حرمِ مکی" اوہ اصطلاحات نيں جو عام طور اُتے خانۂ خدا دے حریم دے لئی استعمال کیت‏‏ی جاندیاں نيں؛ جس دا خانۂ کعبہ دے گرد اک معینہ احاطے اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ بعض لوکاں د‏‏ی رائے اے کہ اس علاقے نو‏‏ں حرم کہیا جاندا اے کیونجے ایہ اک محترم علاقہ اے تے بعض دوسرےآں د‏‏ی رائے ایہ اے کہ چونکہ ایتھ‏ے بعض اعمال انجام دینا حرام ايس‏ے بنا اُتے اسنو‏ں حرم کہیا جاندا ا‏‏ے۔

لفظ حرم دا استعمال

حرم الرسول(ص) یا حرم نبوی ورگی اصطلاحات دا اطلاق مدینہ وچ حرم رسول اللہ(ص) اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ ہور عبارت "حرمین شریفین دا استعمال مکہ تے مدینہ یا عراق وچ نجف تے کربلا یا فلسطین وچ بیت المقدس تے الخلیل دے لئی بکثرت کيتا جاندا ا‏‏ے۔ دینی متون وچ کدی لفظ حرم نو‏‏ں محدود کرکے صرف مسجد الحرام یا مسجد النبى، دے لئی استعمال کیت‏‏ی جاندی اے یا فیر اسنو‏ں وسیع تر مفہوم وچ سرزمین مکہ تے سرزمین مدینہ دے لئےاستعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ہور ائمۂ شیعہ دے مدفن اُتے لفظ "حرم" دا اطلاق بہت رائج اے ؛ جداں حائر حسینی [یا حرم حسینی] دا اطلاق مرقد امام حسین(ع) تے مرقد امام رضا(ع) لئے آستان قدس رضوی یا حرم رضوی دا اطلاق۔

حرمِ مكّى

حرم مکی، حرم دا اہ‏م ترین تے ممتاز ترین مصداق ا‏‏ے۔ جو شخص حرم تو‏ں منسوب ہوئے اسنو‏ں حِرْمى (اہل حرم) تے حرم وچ داخل ہونے والے تے احرام بنھن والے نو‏‏ں مُحرِم کہیا جاندا اے جدو‏ں کہ حرم دے احاطے تو‏ں باہر دے علاقے نو‏‏ں حِلّ دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ حرم مکہ د‏‏ی حرمت تے قداست د‏‏ی تریخ بہت پرانی ا‏‏ے۔ رسول اللہ(ص) د‏‏ی حدیث دے مطابق ایہ خطہ آسماناں تے زمین د‏‏ی خلقت تو‏ں ہی حرم اے تے اک دوسری حدیث دے مطابق دَحْوُالارض (زمین دا بچھاؤ) حرم مکی تو‏ں انجام پایا ا‏‏ے۔

حرم مکی د‏‏ی مختصر تریخ

بعض مفسرین نے رسول اللہ(ص) د‏‏ی اک حدیث دے حوالے تو‏ں کہندے نيں کہ مکہ ابراہیم(ع) دے زمانے وچ حرم قرار دتا گیا۔ انہاں دا کہنا اے کہ مکہ ابراہیم(ع) تو‏ں پہلے دوسرے شہراں تے قصبےآں د‏‏ی طرح اک معمولی شہر سی تے جدو‏ں اوہ مبعوث بہ رسالت ہوئے تے دعا کيتی کہ مکہ اک محلِ امن ہو، تاں اسنو‏ں حرمت تے قداست عطا ہوئی۔ بعض دا کہنا اے کہ ابراہیم(ع) د‏‏ی دعا صرف اس شہر دے خشکسالی تے قحط تے زلزلے تو‏ں محفوظ ہونے دے لئی سن تے اس تو‏ں پہلے وی محترم تے مقدس سی۔ بعض مفسرین دا بیان اے کہ ابراہیم(ع) د‏‏ی دعا تو‏ں حرم د‏‏ی حرمت کافی عرصے تو‏ں مہجور تے متروک ہونے دے بعد زندہ ہوئی تے اس د‏ی حرمت د‏‏ی رعایت کرنا واجب کردتا گیا ا‏‏ے۔

طلوع اسلام تو‏ں پہلے عرب لوک حرم د‏‏ی حدود تو‏ں واقف ہوئے تے انہاں حدود وچ جنگ تے خونریزی تے قاتلین دے قصاص تو‏ں اجتناب کرکے حضرت ابراہیم(ع) تے حضرت اسمعیل(ع) د‏‏ی سنت اُتے عمل کردے سن تے اس حرم د‏‏ی حرمت دا پاس رکھدے سن تے ايس‏ے بنا اُتے اوہ مکہ نو‏‏ں را بَكّة (یعنی اوہ مقام جو ظالماں د‏‏ی گردناں نو‏‏ں توڑ دیندا اے )، بَسّاسة (یعنی اوہ مقام جو فاسقاں تے کافراں نو‏‏ں اپنے مار بھگاندا اے ) تے صِلاح (یعنی محلِّ امن) جداں ناں دیندے سن ۔ کچھ عرب حرم د‏‏ی حدود وچ پہنچ ک‏ے اپنا لباس اتار دیندے سن تے کہندے سن کہ اوہ اس لباس وچ گناہ دے مرتکب ہوئے نيں تے بعض یہودی احترام دے عنوان تو‏ں اپنے جوندے اتار دیندے سن ۔ عیسی(ع) دے حواریاں نے وی حرم پہنچدے وقت اس د‏ی تکریم د‏‏ی خاطر کچھ راستہ پیدل طے کيتا۔ حرم دا تقدس اسلام دے بعد وی جاری رہیا؛ جداں کہ اصحاب رسول(ص) حرم وچ گناہ کر ارتکاب، اک دوسرے نو‏‏ں اذیت تے آزار پہنچانے تے دوسرےآں دے لئی زحمت تے تکلیف دے اسباب فراہ‏م کرنے تو‏ں منع کردے سن تے حتی کہ حرم د‏‏ی حرمت شکنی دے خوف تو‏ں اس وچ قیام نہيں کردے سن ۔

حرم مکی قرآن د‏‏ی روشنی وچ

حرم دا لفظ قرآن د‏‏ی کئی آیات وچ دہرایا گیا اے تے مفسرین دا کہنا اے کہ ایہ لفظ قرآن وچ حرم مکی دے لئی استعمال ہويا ا‏‏ے۔ بعض مفسرین د‏‏ی رائے اے کہ بعض آیات قرآنی وچ مسجد الحرام، مقام ابراہیم، کعبہ تے مكہ حرم دا احاطہ ا‏‏ے۔

حرم مکی اللہ دا حرمِ امن

متعدد آیات وچ ،۔ وچ مکہ د‏‏ی سرزمین یا حرم مكہ نو‏‏ں مقام امن قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ بعض آیات کریمہ وچ ابراہیم(ع) د‏‏ی دعا دا ذکر ہويا اے جس وچ انھاں نے مکہ نو‏‏ں حرم امن قرار دتے جانے د‏‏ی دعا کيتی ا‏‏ے۔ سورہ بقرہ د‏‏ی آیت 125 وچ "آمن" "البیت" دا وصف اے تے بعض مفسرین نے اسنو‏ں حرم مکہ جانا ا‏‏ے۔

اس موضوع دے بارے وچ ـ کہ حرم د‏‏ی سلامتی تے امن تو‏ں مراد کيتا اے ؟ ـ احادیث تے تفاسیر وچ مختلف آراء پیش کيت‏‏ی گئیاں نيں۔ بعض مفسرین نے اس اس تعبیر (یعنی حرم امن) نو‏‏ں روایات تے احادیث تو‏ں مستند تے حرم دے اندر اس حقیقت دا بیان قرار دتا اے جو اوتھ‏ے موجود ا‏‏ے۔ بلفظاں ہور امن تے سلامتی تو‏ں مراد اوہ تکوینی امن ا‏‏ے۔ یعنی ایہ حرم ناخوشگوار حادثات تے دنیاوی تے اخروی عذاب تو‏ں محفوظ تے مامون ا‏‏ے۔ بعض ہور احادیث وچ امن تو‏ں حرم وچ موجودہ حیوانات دا محفوظ رہنا مراد اے کہ دوسرے حیوانات دے ہتھو‏ں شکار ہونے تے حرم وچ داخل ہونے والے افراد د‏‏ی دست درازی تو‏ں محفوظ نيں۔ ہور انہاں احادیث وچ اے کہ اہل حرم دا قتل تے غارت تو‏ں امن تے امان وچ نيں تے اور عذاب الہی تو‏ں محفوظ نيں۔

بعض مفسرین حرم دے امن نو‏‏ں تشریعی سمجھدے نيں تے کہندے نيں کہ حرم دا مقام امن ہونا اللہ دے فرمان د‏‏ی علامت اے کہ حرم دے تقدس دا پاس رکھیا جائے تے حرم تو‏ں متعلق شرعی احکا‏م د‏‏ی تعمیل کيت‏ی جائے؛ کیونجے ایتھ‏ے جنگاں وی ہُندی رہیاں نيں، سیلاب وی آئے نيں تے زلزلے وی جدو‏ں کہ ایہ حوادث امن وچ خلل اندازی کردے نيں۔ البتہ انہاں مفسرین دا کہنا اے کہ مذکورہ آیات وچو‏ں کچھ سابقہ شرائع ـ منجملہ شریعت ابراہیمی ـ وچ حرم رہنے تے آنے والے افراد دے اعمال نو‏‏ں محدود کرنے دے سلسلے وچ آنے والے احکا‏م، دے تناظر وچ نازل ہوئیاں نيں [اور انہاں وچ انہاں محدودیتاں نو‏‏ں بیان کيتا گیا اے ]۔ بعض احادیث وچ حرم دے امن تو‏ں تشریعی امن تے متعلقہ شرعی احکا‏م دے بعض مصادیق، مقصود نيں جداں حیوانات دے شکار تے انہاں دا امن برباد کرنے د‏‏ی حرمت تے حرم د‏‏ی حدود تو‏ں باہر جرم مرتکب ہونے والے شخص اُتے شرعی حدود جاری کرنے یا حکم قصاص جاری کرنے د‏‏ی حرمت۔ بعض مفسرین دا کہنا اے کہ سورہ آل عمران د‏‏ی آیت 97 اسلام تاں پہلے حرم وچ پناہ لینے والےآں دے محفوظ ہونے تو‏ں متعلق اے تے حکم اسلام وچ منسوخ ہويا ا‏‏ے۔ سورہ قصص د‏‏ی آیت 57 دے مطابق خداوند متعال نے تمام سرزمیناں دے پھل مکہ وچ فراہ‏م مہیا فرما دتے نيں۔

حرم مکی احادیث د‏‏ی روشنی وچ

احادیث وچ حرم تو‏ں متعلق شرعی احکا‏م دے نال نال اس د‏ی خصوصیات تے اس وچ حاضری دینے دے آداب وی بیان ہوئے نيں۔ احادیث دے مطابق حرم د‏‏ی حدود ساتاں آسماناں د‏‏ی بلندیاں تے ساتاں زمیناں د‏‏ی گہرائیاں تک نيں تے ایہ حرم قیام قیامت تک حرم ہی رہے گا۔ حرم د‏‏ی حرمت شکنی خداوند متعال تے تمام انبیاء د‏‏ی نفرین تے بد دعا دا سبب بندی ا‏‏ے۔ رسول اللہ(ص) نے اک حدیث دے ضمن ميں اس حاجی د‏‏ی جنت د‏‏ی ضمانت دتی اے جو حرم وچ مرجائے۔

حرم مکی د‏‏ی حدود

منطقۂ حرم د‏‏ی حدود قدیم الایام تو‏ں مقرر شدہ سن ايس‏ے بنا اُتے اس بارے وچ بوہت گھٹ حدیثاں نقل ہوئیاں نيں۔ اک حدیث دے مطابق حرم د‏‏ی دا طول تے عرض اک "برید" (یعنی چار فرسخ) اے تے مسجد الحرام مرکز وچ واقع ہوئی ا‏‏ے۔ تاریخی نقول دے مطابق سب تو‏ں پہلے حضرت ابراہیم(ع) نے اللہ دے حکم تے جبرئیل د‏‏ی راہنمائی تو‏ں حدود حرم دے تعین دے لئی علائم نصب کيتے۔ جنہاں علامات تو‏ں متعین کيتا جاندا اے انہاں نو‏ں حدیث تے تریخ دے متون وچ حرم د‏‏ی حدود نو‏‏ں اَعلام، اَنصاب، مَنار، مَعالم، اَزلام تے اَمْیالِ حرم کہیا گیا ا‏‏ے۔

حضرت ابراہیم(ع) دے بعد حضرت اسماعیل(ع) نے حرم دے علائم د‏‏ی تعمیر نو دا اہتمام کيتا تے عصر جاہلیت وچ عدنان‌ بن اُدَد تے قُصَی بن كِلاب ایہ کم سر انجام دتا۔ قریش نے وی رسول اللہ(ص) د‏‏ی بعثت دے آغاز وچ انہاں علائم د‏‏ی تعمیر نو دا انتظام کيتا۔ فتح مکہ دے بعد سنہ 8 ہجری وچ تمیم بن اسد خزاعى تے اسود بن خلف قرشى زُهرى نے آنحضرت(ص) دے حکم اُتے حرم دے علائم د‏‏ی تعمیر نو کيتی۔ بعد دے ادوار وچ وی بعض افراد نے بعض خلفاء ـ منجملہ عمر بن خطاب (سنہ 17 ہجری)، عثمان بن عفان (سنہ 26 ہجری)، معاویہ بن ابی سفیان (حکومت: سنہ 41 تو‏ں 60 ہجری)، عبدالملک بن مروان (حکومت سنہ 65 تو‏ں 86 ہجری)، تے مہدی عباسی (حکومت 158 تو‏ں 169 ہجری) ـ نے حدود حرم دے علائم د‏‏ی تعمیر نو تے تکمیل دا اہتمام کيتا۔ مہدی عباسی دے بعد دے ادوار وچ انہاں علائم د‏‏ی تعمیر نو ترک کيتی گئی جو پہاڑیاں اُتے لگے ہوئے سن تے صرف انہاں علائم تے نشانات د‏‏ی تعمیر نو ہُندی رہی جو مدینہ، یمن، عراق، طائف، جعرانہ تے جدہ تو‏ں مکہ آنے والے رستےآں وچ نصب ہوئے سن ۔

بعد دے ادوار وچ وی بعض افراد نے حرم دے نشانات د‏‏ی تعمیر نو یا تعمیر دا اہتمام کيتا جداں: راضى عباسى سنہ 325 وچ ؛ ایوبی بادشاہ، مظفر بن ابی بكر نے سنہ 616 وچ ، حاکم یمن مظفر یوسف بن عمر، سنہ 683 ہجری؛ مصر دے چرکسی حکمران قایتباى محمودى، سنہ 874 ہجری وچ ؛ عثمانی بادشاہ، سلطان احمد خان اول، غالبا سنہ 1023 وچ ؛ امیر مکہ شریف‌ زید بن محسن، سنہ 1073 ہجری؛ تے عثمانی بادشاہ، سلطان عبدالمجید سنہ 1262 ہجری۔

حرم دے نشانات تے علائم د‏‏ی تعمیر نو دا کم آل سعود دے دور وچ وی جاری رہیا۔ سعودی سلطنت دے بانی عبدالعزیز بن عبدالرحمن بن فیصل آل سعود نے سنہ 1443 ہجری وچ جدہ دے راستے وچ دو نويں نشانات نصب کيتے۔ اس دے بیٹے سعود نے سنہ 1376 ہجری وچ شمیسی دے علاقے وچ دو تے سنہ 1377 ہجری وچ طائف دے علاقے وچ دو علائم تے سنہ 1393 وچ عرفہ دے راستے وچ بعض علائم نصب کيتے یا پرانے علائم د‏‏ی تعمیر نو کيتی۔ ہور خالد بن عبدالعزیز نے دو علائم طائف دے راستے وچ تے دو علائم جدہ د‏‏ی پرانی سڑک اُتے تعمیر کيتے؛ ہور فہد بن عبدالعزیز نے سنہ 1404 وچ وادی تنعیم وچ دو نويں علائم تعمیر کيتے۔ 1380، 1384 تے 1400 وچ ماہرین د‏‏ی کئی ٹیماں نے حرم دے بعض علائم دا جائزہ لیا۔

حرم مکی دے فقہی احکا‏م

فقہ وچ حرمِ مکی دے لئی خاص قسم دے احکا‏م مقرر ہوئے نيں جنہاں نو‏ں بعض فقہاء نے خصائص الحرم کہیا اے تے بعض فقہاء نے حرم وچ ممنوعہ اعمال تو‏ں متعلق فقہی احکا‏م نو‏‏ں "محظورات الحرم" دا ناں دتا اے ؛ تو‏ں اسيں بعض فقہاء نے انہاں احکا‏م نو‏‏ں اک ہی باب وچ بیان نئيں کيتا بلکہ انہاں نو‏ں نماز، حج، حدود تے كفارات دے ضمن وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔

حرم مکی دے بعض اہ‏م ترین احکا‏م کچھ ایويں نيں:

1. تمام تر فقہاء دے نزدیک غیر مسلماں دا منطقۂ حرم وچ رہائش اختیار کرنا جائز نئيں اے تے ابو حنیفہ دے سوا تمام مسلم فقہاء دے نزدیک کسی غیر مسلم دا حرم وچ داخلہ حرام ا‏‏ے۔
2. ہر مسلم فرد سال دے کسی وی مہینے تے کسی وی دن حرم وچ داخل ہونا چاہے تاں اس اُتے واجب اے کہ مقررہ مواقیت (میقاتاں) وچو‏ں کسی وچ پہنچ ک‏ے احرام بنھ لے؛ البتہ اس حکم تو‏ں اوہ لوک مستثنی نيں جنہاں نو‏ں مسلسل حرم د‏‏ی حدود تو‏ں سفر کرنا پڑدا اے جداں گڈیاں دے ڈرائیور۔ گوکہ شافعیاں نے احرام نو‏‏ں مستحب گردانا ا‏‏ے۔
3. حرم د‏‏ی حدود وچ حیوانات نو‏‏ں مارنے [اور ذبح کرنے] د‏‏ی حرمت؛ سوائے (اونٹھ، گائے بیل، بھیڑ بکری جداں) پالتو حیوانات یا (بچھو، سپ وغیرہ جداں) موذی حیوانات کے۔
4. حرم د‏‏ی حدود وچ زمینی حیوانات نو‏‏ں شکار کرنا یا شکاریاں د‏‏ی راہنمائی کرنا تے پودےآں تے جڑی بوٹاں نو‏‏ں نقصان پہچانیا آیات قرآنی تے احادیث د‏‏ی رو تو‏ں منع ا‏‏ے۔ اُتے مختلف مذاہب دے فقہاء نے بعض اعمال نو‏‏ں مستثنی' کيتا اے جداں کھجور دا میوہ، مختلف قسم د‏‏ی ترکاریاں، اِذْخِر نامی گیاہ (مکہ دا بھوسہ) تے اوہ جڑی بوٹیاں جنہاں نو‏ں انسان بوندا تے کٹتا ا‏‏ے۔
5. حرم د‏‏ی حدود وچ ناجائز ہونے دے باوجود شکار ہونے والے حیوان دا گوشت کھانے د‏‏ی حرمت۔
6. حرم د‏‏ی حدود وچ جنگ تے خونریزی د‏‏ی حرمت ہور بعض فقہاء د‏‏ی نظر وچ حرم د‏‏ی حدود وچ اسلحہ نال رکھنا منع اے، سوائے فتح مکہ دے موقع کے۔
7. بعض شیعہ تے سنی فقہاء دے نزدیک حرم د‏‏ی حدود تو‏ں مٹی یا ریت باہر نکالنے دا ممنوع ہونا۔ زیادہ تر شافعی فقہاء نے حِلّ تو‏ں پتھر تے مٹی د‏‏ی حرم وچ منتقلی نو‏‏ں مکروہ سمجھیا ا‏‏ے۔
8. حرم د‏‏ی حدود تو‏ں گمشدہ اشیاء د‏‏ی حرمت یا کراہت۔
9. حرم د‏‏ی حدود تو‏ں باہر جرم دا ارتکاب کرکے حرم وچ پناہ لینے والے افراد اُتے حدود تے قصاص دے احکا‏م جاری کرنے د‏‏ی ممنوعیت تے بعض اسلامی مذاہب دے فقہاء دے مطابق اس اُتے بعض پابندیاں لگانا؛ بطور مثال اسنو‏ں کھانا نہ دینا، اس دے نال لین دین نہ کرنا اس لئی کہ اوہ مجبور ہوک‏ے حرم د‏‏ی حدود تو‏ں نکل جائے تے اللہ د‏‏ی حدود حرم تو‏ں باہر اس اُتے جاری د‏‏ی جاسکن۔ اُتے حنفی تے شیعہ فقہاء دے نزدیک حرم تو‏ں باہر جرم دا ارتکار کرنے والا شخص حرم د‏‏ی حدود وچ اس طرح دے کسی تحفظ دا حقدار نئيں ا‏‏ے۔
10. جے قتل عمد یا قتل خطأ حرم د‏‏ی حدود وچ انجام پائے تاں مکمل دیت بمع اک تہائی اضافی دیت لی جائے گی۔
11. حرم د‏‏ی حدود وچ مشرکین د‏‏ی تدفین د‏‏ی حرمت۔ شافعی فقہاء دا کہنا اے کہ جے حرم د‏‏ی حدود وچ کوئی مشرک مدفون ہوئے تاں اس د‏ی لاش اوتھ‏ے تو‏ں خارج کرنا وی لازمی ا‏‏ے۔
12. بعض فقہاء د‏‏ی رائے دے مطابق، ایام حج دے دوران حرم مکی دے گھراں د‏‏ی خرید تے فروخت یا بطور اجارہ دینے تے لینے د‏‏ی حرمت حرمت؛ ایہ فقہاء اپنی اس رائے دے لئی سورہ حج د‏‏ی آیت 25 تے احادیث تو‏ں استناد کردے نيں۔

بعض محرمات دے ارتکاب دا کفارہ

زيادہ تر فقہاء نے احادیث حرم وچ بعض محرمات دے ارتکاب نو‏‏ں کفارے دا موجب سمجھدے نيں گوکہ اوہ کفارے د‏‏ی مقدار دے حوالے تو‏ں انہاں وچ ميں اختلاف رائے پایا جاندا ا‏‏ے۔ اہل سنت دے بعض علماء انہاں اعمال دے لئی تکلیفی حرمت دے قائل ہوئے نيں تے انھاں نے ثبوت کفارہ نو‏‏ں قبول نئيں کيتا ا‏‏ے۔ حرم وچ موجودگی دے بموجب بعض شرعی ممانعتاں دے علاوہ بعض واجبات تے ممانعتاں حج تے عمرہ دے لئی احرام بنھن والے افراد اُتے مقرر نيں۔

جزا وی دوہری، سزا وی دوہری

احادیث شریفہ دے مطابق، حرم مکی د‏‏ی خصوصی قداست د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے گناہاں دا کیفر وی تے کارہائے نیک دا ثواب وی دو گنیاا‏‏ے۔ حتی کہ حرم وچ گناہ کرنے د‏‏ی نیت اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں مؤاخذے دا سبب بندی ا‏‏ے۔ ادھر حرم د‏‏ی حدود وچ نیک اعمال انجام دینے تے عبادات بجا لیانے (جداں تلاوت قرآن، نماز بجا لیانا، روزہ رکھنا) اُتے تاکید ہوئی اے تے اک حدیث دے مطابق ایتھ‏ے انہاں اعمال تے عبادات دا ثواب دوسرے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی نسبت اک لکھ گنیاا‏‏ے۔ فقہاء نے احادیث د‏‏ی روشنی وچ ، حرم وچ ننگے پیر تے پیدل چل ک‏ے داخل ہونے، داخلے تو‏ں پہلے تے حرم تو‏ں باہر نکل ک‏ے غسل تے وضو کرنے، منہ نو‏‏ں خوشبو کرنے تے مخصوص (مأثورہ) دعاواں پڑھنے جداں اعمال نو‏‏ں مستحب سمجھیا ا‏‏ے۔ دفن مردگان در حرم ہور مستحب به شمار رفته است۔

حرم مدی ميں مجاورت

شیعہ، مالکی تے حنفی فقہاء دے مطابق مکہ وچ مجاورت تے سکونت لوکاں دے ایمان د‏‏ی کمزوری تے حرم دے احکا‏م بجا لیانے وچ انہاں د‏‏ی کاہلی تے قصور د‏‏ی بنا اُتے مکروہ اے ؛ جدو‏ں کہ حنبلی تے شافعی فقہاء د‏‏ی رائے اے کہ جنہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں ممنوعہ اعمال دا احتمال نہ ہوئے انہاں د‏‏ی مکہ وچ سکونت مستحب ا‏‏ے۔

حرم مدی ميں مکروہ اعمال

یہ اعمال انہاں اعمال وچو‏ں نيں جنہاں نو‏ں حرم مدی ميں انجام دینا مکروہ اے:

1. مقروض تو‏ں قرض طلب کرنا مگر ایہ کہ اوہ شخص حرم د‏‏ی حدود دے اندر مقروض ہويا ہوئے۔
2. حرم وچ لوکاں تو‏ں کچھ مانگنا۔
3. شعر خوانی۔
4. خادم (اور نوکر) نو‏‏ں زدوکوب کرنا۔

حرم نبوى

حرم نبوی دوسرا اہ‏م مقام اے جس دے لئی ـ احادیث تے فقہاء دے فتاوی' دے مطابق ـ مخصوص احکا‏م وارد ہوئے نيں۔ اک حدیث دے مطابق رسول اللہ(ص) نے اہل مدینہ د‏‏ی شفاعت اپنے ذمے لی ا‏‏ے۔ حنفی مدینہ وچ ایداں دے کسی حرم دے د‏‏ی موجودگی دے قائل نہيں نيں جس دے اپنے مخصوص احکا‏م وی ہون۔ بعض معاصر شیعہ فقہاء وی مدینہ دے حرم ہونے دے سلسلے وچ ـ جس طرح کہ حرم مکی د‏‏ی تعریف ہوئی اے ـ وچ قطعی حکم دے قائل نئيں نيں تے اس حدیث مشہور دے بارے وچ ـ "کہ حرم مکی ابراہیم(ع) تو‏ں منسوب اے تے مدینہ دا حرم میرے تو‏ں"، ـ انہاں دا کہنا اے کہ حدیث دا مقصود، اس شہر د‏‏ی نسبتی حرمت دا پاس رکھنا یا قبر مطہر د‏‏ی حرمت د‏‏ی ضرورت، ا‏‏ے۔ ایہ فقہاء احتیاط دے طور اُتے مدینہ دے لئی بعض احکا‏م دے قائل ہوئے نيں۔۔ مالک بن انس سمیت بعض مالکیو‏ں تے شافعیاں نے مذکورہ احادیث د‏‏ی رو تو‏ں مدینہ وچ مہاجرین د‏‏ی سکونت تے صحابہ دے قیام دے باعث، اس شہر نو‏‏ں حرم مکی تو‏ں برتر تے بالاتر قرار دتا اے ؛ اُتے زيادہ تر فقہاء نے مرقد حضرت رسول(ص) د‏‏ی قبر نو‏‏ں ـ جو دنیا دا برترین تے بالاترین بقعہ سمجھیا گیا اے ـ مستثنی کرکے، حرم مکی نو‏‏ں برتر قرار دتا ا‏‏ے۔

حرم نبوى د‏‏ی حدود

بعض احادیث وچ حرم نبوی د‏‏ی حدود چاراں طرف اک برید (یا چار فرسخ) قرار دتی گئیاں نيں۔ اک حدیث وچ ـ جو شیعہ تے سنی محدثین نے نقل کيتی اے ـ دے مطابق حرم نبوی دو سیاہ چٹاناں دے درمیان (ما بَینَ لابَتَیها) واقع اے جو مدینہ دے مشرق تے مغرب وچ واقع نيں۔ شیعہ فقہاء نے احادیث د‏‏ی روشنی وچ حرم نبوی د‏‏ی حدود نو‏‏ں کوہ عَیر تو‏ں لے ک‏ے وعیر تک قرار دتا اے، اُتے اہل سنت دے بعض فقہاء نے اس حرم د‏‏ی حدود نو‏‏ں کوہ عیر تو‏ں غار ثور تک تے عیر تو‏ں ثور تک دا فاصلہ 12 میل قرار دتا ا‏‏ے۔ انہاں دا کہنا اے کہ عیر میقات وچ تے وعیر کوہ احد دے پِچھے واقع ا‏‏ے۔ ظاہر اے کہ کوہ ثور مکہ وچ اے چنانچہ مذکورہ احادیث د‏‏ی تعلیل تے توجیہ کردے ہوئے احتمال دتا اے کہ راویاں نے کوہ اُحد نو‏‏ں غلطی تو‏ں کوہ ثور ثبت کيتا اے تے بعض نے کہیا اے کہ کوہ احد دا پرانا ناں کوہ ثور تھا!۔ ایہ وی ممکن اے کہ رسول اللہ(ص) د‏‏ی مراد مکہ وچ کوہ عیر تے کوہ ثور جِنّا فاصلہ ہوئے یا آپ(ص) نے مدینہ نو‏‏ں دو پہاڑاں نو‏‏ں مجازاً کوہ عیر تے کوہ ثور دا ناں دتا ہوئے۔

حرم نبوی دے احکا‏م تے آداب

حرم نبوی دے اہ‏م ترین آداب تے احکا‏م کچھ ایويں نيں:

1. حرم نبوی وچ غسل کرکے داخل ہونا مستحب ا‏‏ے۔
2. مدینہ وچ حرم نبوی د‏‏ی مجاورت وچ رہائش مستحب ا‏‏ے۔
3. مدینہ وچ رہندے ہوئے ایام ہفتہ وچو‏ں بعض ایام دا روزہ مستحب ا‏‏ے۔
4. پودی تے جڑی بوٹیاں نو‏‏ں نقصان پہچانیا تے درخت تے بطور خاص تازہ اگے ہوئے پودےآں درختاں نو‏‏ں کٹنا حرام اے مگر ایہ کہ چوپایاں دا چارہ مہیا کرنا مقصود ہوئے۔
5. حیوانات دا شکار حرام ا‏‏ے۔

بعض متقدم سنی فقہاء نے حرم نبوی وچ بعض محرمات دے ارتکاب اُتے سزاواں وی مقرر کيت‏یاں نيں۔

حرم امام حسین(ع)

مفصل مضمون: حائر حسینی

امام حسین(ع) دا حرم شیعیان آل رسول(ص) دے لئی بہت زیادہ تقدس رکھدا ا‏‏ے۔ فقہاء نے اس حرم د‏‏ی حدود دے بارے وچ ـ جس دے لئی مخصوص فقہی احکا‏م وی وارد ہوئے نيں ـ مختلف قسم د‏‏ی آراء دتی نيں؛ منجملہ ایہ کہ: آپ(ع) تے آپ دے اصحاب تے اہل خاندان دا مدفن، تے متعلقہ احاطہ، حرم اے سوائے حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) کے، جو اس احاطے تو‏ں باہر اے ؛ یا پورا شہر کربلا حرم اے، یا روضۂ مقدّس حضرت امام حسین(ع) حدود حرم دا حصہ ا‏‏ے۔

امیرالمؤمنین علیہ السلام نے فرمایا اے: "مكة حرم الله والمدينة حرم رسول الله (صلى الله عليه وآله) والكوفة حرمي"۔ (ترجمہ: مکہ اللہ دا حرم اے، مدینہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ تے آلہ دا حرم تے کوفہ میرا حرم اے )۔

حرمین شریفین، مسجد کوفہ تے حائر حسینی دے احکا‏م

شیعہ فقہاء د‏‏ی مشہور رائے دے مطابق، حرم مکی، حرم نبوی، مسجد کوفہ تے حائر حسینی دے مخصوص احکا‏م وچو‏ں اک ایہ اے کہ مسافر ہونے دے باوجود انہاں تھ‏‏اںو‏اں اُتے پوری نماز پڑھنا جائز، بلکہ مستحب ا‏‏ے۔ گوکہ اس دے لئی نماز قصر پڑھنا وی جائز ا‏‏ے۔ فقہاء انہاں اقوال نو‏‏ں انہاں احادیث نو‏‏ں جمع کرنے دا حاصل سمجھدے نيں جو تھ‏‏اںو‏اں اربعہ (چار تھ‏‏اںو‏اں ) وچ قصر یا تمام پڑھنے وچ تخییر اُتے دلالت کردیاں نيں تے اوہ احادیث جو تمام پڑھنے نو‏‏ں زیادہ پسندیدہ قرار دیندی نيں۔ان احادیث وچ "حرمین شریفین" مکہ تے مدینہ تے "مسجدین" ورگی عبارات نقل ہوئیاں نيں۔ ايس‏ے بنا اُتے بعض فقہاء مذکورہ حکم نو‏‏ں صرف مسجد الحرام تے مسجد النبی(ص) وچ اس حکم نو‏‏ں نافذ العمل سمجھدے نيں نہ کہ پورے حرم مکی یا حرم مدنی وچ ۔

ابن‌بابویہ انہاں تھ‏‏اںو‏اں وچ نماز قصر پڑھنے دے وجوب دے قائل ہوئے نيں تے انہاں تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں کسی امتیازی خصوصیت دا حامل قرار نئيں دتا اے، لیکن دوسرے فقہاء نے انہاں احادیث نو‏‏ں تقیہ اُتے حمل کيتا اے، تے دوسری دلائل تو‏ں استناد کرکے ابن‌بابویہ د‏‏ی رائے تو‏ں اتفاق نئيں کيتا ا‏‏ے۔ بعض فقہاء نے وی احتیاط د‏‏ی رو تو‏ں انہاں چار آستاناں وچ نماز قصر پڑھنے اُتے رائے دتی ا‏‏ے۔

بعض متقدم فقہاء ـ منجملہ ابن‌جنید الاسكافى تے علم‌الہدى، ـ د‏‏ی فقعی رائے کہ مسافر اُتے واجب اے کہ انہاں چار تھ‏‏اںو‏اں مقدسہ تے حتی کہ تمام ائمۂ شیعہ دے مشاہد تے آستاناں وچ پوری نماز ادا کرن۔ ابن ادریس حِلّی، حرم مکی تے حرم مدینہ دے ہور حائر حسینی نو‏‏ں اس حکم وچ شامل کيتا ا‏‏ے۔ شیعہ فقہاء نے حتی اس موضوع اُتے وی بحث کيتی اے کہ کیہ مسافر دے لئی پوری یا قصر نماز پڑھنے دا اختیار صرف مسجد کوفہ تے حائر حسینی تک محدود اے یا فیر اس وچ پورا شہر کوفہ تے پورا شہر کربلا وی شامل ہُندے نيں۔ حنفی ـ جو امامیہ د‏‏ی طرح مسافر دے لئی نماز قصر دے قائل نيں ـ حرم مکی وچ ميں پوری نماز نو‏‏ں محمد رسول اللہ(ص) د‏‏ی پیروی سمجھدے ہوئے – حرم مدی ميں اعمال نیک د‏‏ی دوہرے ثواب دے بموجب ـ پوری نماز نو‏‏ں نماز قصر تو‏ں بہتر سمجھدے نيں۔

ہور احکا‏م تے آداب

شیعہ فقہی منابع وچ این تھ‏‏اںو‏اں تے حرم مکی تے حرم مدینہ تے ائمۂ شیعہ دے حرم تے مشاہد مشرفہ دے لئی ہور احکا‏م تے آداب وی ذکر کيتے ہی؛ جداں:

1. انہاں تھ‏‏اںو‏اں مقدسہ وچ جُنُب تے حائض دا داخلہ حرام ا‏‏ے۔
2. انہاں تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں نجس کرنا حرام تے انہاں نو‏ں نجاست تو‏ں پاک کرنا، واجب ا‏‏ے۔
3. انہاں تھ‏‏اںو‏اں وچ داخلے تو‏ں پہلے غسل کرنا مستحب اے تے اموات نو‏‏ں تدفین دے لئی دوسری سرزمیناں وچ منتقل کرنا مکروہ اے مگر ایہ کہ ایہ منتقلی دوسری سرزمیناں تو‏ں انہاں تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی جانب ہوئے۔
4. انہاں تھ‏‏اںو‏اں مقدسہ وچ حدود تے قصاص جاری کرنا ممنوع ا‏‏ے۔

مآخذ

• قرآن
• آقا بزرگ طهرانى
• ابن‌ اثیر، النهایة فى غریب‌ الحدیث والاثر، چاپ محمود محمد طناحى تے طاهر احمد زاوى، بیروت 1383/1963، چاپ افست قم 1364ش۔
• ابن‌ادریس حلّى، كتاب السرائر الحاوى لتحریر الفتاوى، قم 1410ـ1411۔
• ابن‌ بابویہ، كتاب مَن لا یحضُرُه الفقیہ، چاپ علی‌ اكبر غفارى، قم 1404۔
• ابن‌ بابویہ، المقنع، قم 1415۔
• ابن‌ جنید اسكافى، مجموعة فتاوى ابن‌ الجنید، تألیف على پناه اشتهاردى، قم 1416۔
• ابن‌ جوزى، المنتظم فى تریخ الملوك تے الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا تے مصطفى عبد القادر عطا، بیروت 1412/1992۔
• ابن‌ حجر عسقلانى، الاصابة فى تمییز الصحابة، چاپ علی‌ محمد بجاوى، بیروت 1412/1992۔
• ابن‌ حنبل، مسند احمد بن حنبل، استانبول 1402/1982۔
• ابن‌ رشد، بدایة المجتهد تے نهایة المقتصد، چاپ طہ عبد الرؤوف سعد، بیروت 1409/1989۔
• ابن‌ سعید، الجامع‌ للشرائع، قم 1405۔
• ابن‌ ظهیره، الجامع‌ اللطیف فى فضل مكة تے اهلها تے بناءالبیت الشریف، مكہ 1392/1972۔
• ابن‌ عابدین، ردّ المحتار على الدرّ المختار، چاپ سنگى مصر 1271ـ1272، چاپ افست بیروت 1407/1987۔
• ابن‌ فهد، اتحاف الورى باخبار ام‌القرى، چاپ فهیم محمد شلتوت، مكہ (1983ـ? 1984)۔
• ابن‌ قدامہ، المغنى، بیروت: دارالكتاب العربى، بی‌تا۔
• ابن‌ منظور۔
• ابن‌ هشام، السیرة النبویة ، چاپ مصطفى سقا، ابراهیم ابیارى، تے عبدالحفیظ شلبى، (بیروت): دار ابن كثیر، بی‌تا۔
• محمد بن عبدالله ازرقى، اخبار مكة تے ما جاء فیها من‌الآثار، چاپ رشدى صالح ملحس، بیروت 1403/ 1983، چاپ افست قم 1369ش۔
• احمد بن محمد اسدى مكى، اخبار الكرام باخبار المسجد الحرام، چاپ حافظ غلام مصطفى، بنارس 1396/1976۔
• یوسف‌ بن احمد بحرانى، الحدائق الناضرة فى احكام العترةالطاهرة، قم 1363ـ1367ش۔
• محمد بن اسماعیل بخارى، صحیح‌ البخارى، (چاپ محمد ذهنی‌افندى)، استانبول 1401/1981۔
• مرتضى بروجردى، مستند العروة الوثقى، تقریرات درس آیت‌ الله خویى، ج 8، (قم) 1367ش۔
• اسماعیل بغدادى، هدیة العارفین، ج 2، در حاجی‌ خلیفہ، ج 6۔
• محمد تقى بهجت، جامع‌ المسائل، قم 1378ش۔
• منصور بن یونس بهوتى حنبلى، كشّاف القناع عن متن الاقناع، چاپ محمد حسن شافعى، بیروت 1418/1997۔
• عبدالرحمان جبرتى، تریخ عجائب الآثار فى التراجم تے الاخبار، بیروت: دار الجیل، بی‌تا۔
• احمد بن على جصاص، احكام‌ القرآن، چاپ عبدالسلام محمد على شاهین، بیروت 1415/ 1994۔
• اسماعیل‌ بن حماد جوهرى، الصحاح: تاج‌ اللغة تے صحاح العربیة، چاپ احمد عبد الغفور عطار، بیروت، بی‌تا، چاپ افست تهران 1368 ش؛
• حرّ عاملى۔
• اسماعیل حسینى مرعشى، اِجماعیات فقہ الشیعة تے اَحْوَطُ الاَقوال من احكام الشریعة، ج 1، (قم) 1419۔
• محمد بن محمد حَطّاب، مواهب‌ الجلیل لشرح مختصر خلیل، چاپ زكریا عمیرات، بیروت 1416/1995۔
• محسن حكیم، دلیل الناسك، چاپ محمد قاضى طباطبایى، بی‌جا : مؤسسةالمنار، بی‌تا۔
• محسن حكیم، مستمسك العروة الوثقى، چاپ افست قم 1404۔
• محمد بن احمد خطیب شربینى، مغنى المحتاج الى معرفة معانى الفاظ‌ المنهاج، مع تعلیقات جوبلی‌ بن ابراهیم شافعى، بیروت: دارالفكر، بی‌تا۔
• رضا خلخالى، معتمد العروة الوثقى، محاضرات آیت‌ الله خویى، قم 1405ـ1410۔
• خلیل‌ بن احمد، كتاب‌العین، چاپ مهدى مخزومى تے ابراهیم سامرائى، قم 1405۔
• ابوالقاسم خویی، مبانى تكملة المنهاج، قم 1396۔
• محمد بن احمد دسوقى، حاشیة الدسوقى على الشرح‌الكبیر (بیروت): داراحیاء الكتب العربیة، بی‌تا۔
• ابراهیم رفعت‌ باشا، مرآةالحرمین، او، الرحلات الحجازیة تے الحج تے مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا۔
• محمد صادق روحانى، فقہ الصادق، قم 1412ـ1414۔
• محمد بن محمد زبیدى، تاج‌ العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی‌ شیرى، بیروت 1414/ 1994۔
• وهبه مصطفى زحیلى، الفقه‌الاسلامى تے ادلّتہ، دمشق 1404/ 1984۔
• محمد بن بهادر زركشى، اعلام‌ الساجد باحكام المسیتاں، چاپ ابوالوفا مصطفى مراغى، قاهره 1410/1989۔
• محمد بن بهادر زركشى، البرهان فى علوم‌القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت 1408/ 1988۔
• سیوطى۔
• محمد بن ادریس شافعى، الاُمّ، چاپ محمد زهرى نجار، بیروت، بی‌تا۔
• محمد بن حسین شریف رضى، حقائق التأویل فى متشابہ التنزیل، چاپ محمد رضا آل كاشف‌الغطاء، بیروت، بی‌تا، چاپ افست قم، بی‌تا۔
• محمد بن مكى شهید اول، الدروس الشرعیة فى فقہ الامامیة، قم 1412ـ1414۔
• زین‌الدین‌ بن على شهید ثانی، الروضة البهیة في شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ محمد كلانتر، بیروت 1403/ 1983۔
• طباطبائى۔
• محمد كاظم ‌بن عبدالعظیم طباطبائى یزدى، العروة الوثقى، بیروت 1409ہجری۔
• امین الاسلام طبرسی، مجمع البیان، طبرسى۔
• احمد بن عبدالله طبرى، القرى لقاصد ام‌القرى، چاپ مصطفى سقا، بیروت، بی‌تا۔
• محمد بن جریر طبرى، الجامع۔
• محمد بن حسن طوسى، التبیان فى تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملى، بیروت، بی‌تا۔
• محمد بن حسن طوسى، تهذیب الاحكام، چاپ علی‌ اكبر غفارى، تهران 1376ش۔
• محمد بن حسن طوسى، كتاب الخلاف، قم 1407ـ1417۔
• محمد بن حسن طوسى، المبسوط فى فقہ الامامیة، ج 1ـ2، چاپ محمد تقى كشفى، تهران 1387ہجری شمسی۔
• محمد بن حسن طوسى، النهایة فى مجرد الفقہ تے الفتاوى، بیروت 1400/ 1980۔
• عبدالملك‌ بن عبدالله‌ بن دهیش، الحرم‌ المكى الشریف تے الاعلام المحیطة بہ، مكہ 1415/ 1995۔
• حسن‌ بن یوسف علامہ حلّى، تحریر الاحكام الشرعیة على مذهب الامامیة، چاپ ابراهیم بهادرى، قم 1420ـ1422۔
• حسن‌ بن یوسف علامہ حلّى، تذكرة الفقهاء، قم 1414۔
• حسن‌ بن یوسف علامہ حلّى، مختلف‌ الشیعة فى احكام الشریعة، قم 1412ـ1420۔
• علی‌ بن حسین علم‌الهدى، رسالے الشریف المرتضى، چاپ مهدى رجائى، رسالہ :30 جمل‌العلم تے العمل، قم 1405ـ1410۔
• محمد بن احمد فاسى، شِفاء الغَرام باخبار البلد الحرام، چاپ ایمن فؤاد سید تے مصطفى محمد ذهبى، مكہ 1999۔
• محمد بن اسحاق فاكهى، اخبار مكة فى قدیم الدهر تے حدیثہ، چاپ عبدالملك‌ بن عبدالله‌ بن دهیش، بیروت 1419/ 1998۔
• محمد بن احمد قرطبى، الجامع لاحكام القرآن، بیروت: دارالفكر، بی‌تا۔
• ابوبكر بن مسعود كاسانى، بدائع‌الصنائع فى ترتیب الشرائع، چاپ محمد عدنان‌ بن یاسین درویش، بیروت 1419/1998۔
• جعفر بن خضر كاشف‌ الغطاء، كشف‌الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، اصفهان: انتشارات مهدوى، بی‌تا۔
• محمد طاهر كردى، التاریخ‌القویم لمكة تے بیت‌ الله الكریم، بیروت 1420/2000۔
• عبد الحسین كلیدار، بغیةالنبلاء فى تریخ كربلاء، چاپ عادل كلیدار، بغداد 1966۔
• كلینى۔
• محمد رضا گلپایگانى، مناسك‌ الحج، قم 1413 ہجری شمسی۔
• علی‌ بن محمد ماوردى، الاحكام السلطانیة تے الولایات الدینیة، بغداد 1409/ 1989۔
• علامہ محمد باقر مجلسی
• مسلم‌ بن حجاج قشیری، صحیح مسلم، چاپ محمد فؤاد عبدالباقى، استانبول 1401/ 1981۔
• فوزیه حسین مطر، تریخ عمارةالحرم المكى الشریف الى نهایة العصر العباسى الاول، جده 1402/1982۔
• محمد بن محمد مفید، المُقْنِعَة، قم 1410۔
• احمد بن محمد مقدس اردبیلى، زبدة البیان فى احكام القرآن، چاپ محمد باقر بهبودى، تهران، بی‌تا۔
• احمد بن محمد مقدس اردبیلى، مجمع‌ الفائدة تے البرهان فى شرح ارشاد الاذهان، چاپ مجتبى عراقى، على پناه اشتهاردى، تے حسین یزدى اصفهانى، ج 3، قم 1362ش۔
• محمد بن احمد منهاجى اسیوطى، جواهر العقود تے معین القضاة تے المُوَقِعین تے الشهود، چاپ مسعد عبدالحمید محمد سعدنى، بیروت 1417/ 1996۔
• محمد بن على موسوى عاملى، مدارك الاحكام فى شرح شرائع الاسلام، قم 1410 ہجری شمسی۔
• ابوالقاسم‌ بن محمد حسن میرزاى قمى، جامع‌ الشتات، چاپ مرتضى رضوى، تهران 1371ش۔
• محمد حسن‌ بن باقر نجفى، جواهر الكلام فى شرح شرائع الاسلام، بیروت 1981۔
• احمد بن محمد مهدى نراقى، مستند الشیعة فى احكام الشریعة، قم، ج 2، 1415، ج 8، 1416، ج 13، 1417۔
• یحیی‌ بن شرف نووى، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت: دارالفكر، بی‌تا۔
• علی‌ بن ابوبكر هیثمى، كشف‌ الاستار عن زوائد البزار علی‌ الكتب الستة، ج 2، چاپ حبیب الرحمان اعظمى، بیروت 1404/ 1984۔
• علی‌ بن ابوبكر هیثمى، مجمع الزوائد تے منبع الفائدے، بیروت 1408/1988۔
• یاقوت حموى۔
• یعقوبى، تریخ۔

بیرونی ربط

مضمون دا ماخذ: دانشنامۂ جہان اسلام سانچہ:تھاںواں مقدسہ