وضو
وضو صفائی دے اک عمل دا ناں اے جو مسلماناں اُتے نماز یا قرآن نوں چھونے توں پہلے واجب اے۔ اس وچ پانی دی مدد توں منہ ہتھ دھوئے جاندے نيں تے مسح کيتا جاندا اے۔ مسلماناں وچ وضو دے وکھ وکھ طریقے رائج نيں مگر کم و بیش اک جداں نيں تے اس دا بنیادی مقصد جسمانی و روحانی پاکیزگی اے۔ قرآن وچ اک آیت آیۂ وضو دے ناں توں موجود اے جس وچ وضو دے طریقہ اُتے روشنی پڑدی اے۔
وضو دے فرائض تے سنتاں سودھو
وضو دے ارکان تے فرائض چھ نيں:
1- چہرہ دھونا، منہ تے ناک اس وچ شامل نيں۔
2- کہنیاں تک ہتھ دھونا۔
3- سر دا مسح کرنا۔
4- ٹخناں تک پیر دھونا۔
5- وضو دے اعضا دھوندے ہوئے ترتیب قائم رکھنا
6- وضو دے لئی تسلسل دے نال اعضا دھونا، یعنی مطلب ایہ اے کہ اعضا نوں دھوندے ہوئے درمیان وچ لمبا فاصلہ نہ آئے۔
ان سب دی دلیل فرمانِ باری تعالی اے:
( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ )
ترجمہ: اے ایمان والو! جدوں تسيں نماز دے لئی کھڑے ہوݨ لگو تاں اپنے چہرے، ہتھ کہنیاں تک دھو لو تے اپنے سراں دا مسح کرو تے پیر ٹخناں تک دھو لو۔ [ المائدة:6]
ہور دے لئی دیکھو : "الروض المربع مع حاشية ابن قاسم " (1/181-188)
شیخ ابن عثیمین رحمہ اللہ کہندے نيں:
"مؤلف نے ایتھے وضو دے فرائض توں مراد وضو دے ارکان لئی نيں۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ علمائے کرام اپنیاں تحریراں وچ تنوع پیدا کرنے دے لئی فرائض نوں ارکان وی کہہ دیندے نيں تے ايسے طرح ارکان نوں فرائض توں موسوم کر دیندے نيں" ختم شد
"الشرح الممتع" (1/ 183)
اس لئی وضو دے واجبات ہی وضو دے ارکان تے فرائض نيں، یعنی اوہ افعال جنہاں دے بغیر وضو ہو ہی نئيں سکدا۔
جدوں کہ وضو دے شروع وچ بسم اللہ پڑھنے نوں امام احمد رحمہ اللہ واجب کہندے نيں۔
جدوں کہ جمہور علمائے کرام اس گل دے قائل نيں کہ بسم اللہ پڑھنا وضو دی سنتاں وچ شامل اے واجبات وچ نئيں
دوم:
وضو دی سنتاں متعدد تے کافی نيں، چنانچہ شیخ صالح الفوزان حفظہ اللہ کہندے نيں:
وضو دی سنتاں ایہ نيں:
1- مسواک کرنا، اس دی جگہ کلی دے وقت اے توں کہ مسواک تے کلی دونے دے ذریعے عبادت دے لئی منہ صاف ہو جائے اور قرآن کریم دی تلاوت دے نال اللہ تعالی دے سامنے مناجات پیش کرنے دی تیاری ہو سکے۔
2- وضو دی ابتدا وچ چہرہ دھونے توں پہلے دونے ہتھیلیاں نوں تن بار دھونا ؛ کیونجے ایہ حدیث وچ آیا اے، ہور دونے ہتھ وضو دے ہور اعضا تک پانی پہنچانے دا ذریعہ اے تاں ابتدا وچ انہاں نوں دھونے توں پورے وضو دی بہتری اے۔
3- چہرہ دھونے توں پہلے کلی کرن تے ناک وچ پانی ڈال دا جھاڑاں ؛ کیونجے حدیث وچ ایہ دونے کم چہرہ دھونے توں پہلے نيں، جے روزہ نہ ہوئے تاں ناک وچ پانی چڑھانے وچ مبالغہ کرنا چاہیے۔
کلی وچ مبالغہ کرنے دا مطلب ایہ اے کہ : پورے منہ وچ اچھی طرح پانی گھماواں، ناک وچ پانی چڑھانے دے لئی مبالغہ ایہ اے کہ ناک دے اندر تک پانی لے جاواں۔
4- گھنی داڑھی وچ پانی توں خلال کرن ایتھے تک کہ پانی اندر تک پہنچ جائے، فیر ہتھوں تے پیر دی انگلیاں دا وی خلال کرن۔
5- کھبے ہتھ پیر توں پہلے سجے ہتھ پیر نوں دھوئيں ۔
6- چہرہ، ہتھ تے پیر اک توں ودھ بار دھوئيں تے تین بار تک دھوئيں۔" ختم شد
"الملخص الفقهي" (1/ 44-45)
جمہور علمائے کرام دے ہاں ایہ وی سنت اے کہ کاناں دا مسح کرن، جدوں کہ امام احمد کاناں دے مسح نوں واجب کہندے نيں، اس دی تفصیلات پہلے فتوی نمبر: (115246) وچ گزر چکی اے۔
وضو دے بعد ایہ دعا پڑھنا مستحب اے:
(أشْهَدُ أنْ لا إله إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيك لَهُ، وأشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنَ التَوَّابِينَ، واجْعَلْني مِنَ المُتَطَهِّرِينَ، سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ وبِحَمْدِكَ، أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إِلاَّ أنْتَ، أسْتَغْفِرُكَ وأتُوبُ إِلَيْكَ)
ترجمہ: وچ گواہی دیندا ہاں کہ اللہ دے سوا کوئی حقیقی معبود نئيں اوہ یکتا اے اس دا کوئی شریک نئيں تے وچ ایہ وی گواہی دیندا ہاں کہ محمد اللہ دے بندے تے رسول نيں یا اللہ! مینوں توبہ کرنے والےآں وچ بنا دے تے مینوں پاکیزہ رہنے والےآں وچ شامل فرما، پاک اے تاں یا اللہ! تیری ہی حمد اے، وچ گواہی دیندا ہاں کہ تیرے سوا کوئی معبود نئيں اے، وچ تیرے توں اپنے گناہاں دی مغفرت منگدا ہاں تے تیری جانب ہی رجوع کردا ہوݨ۔
[۱] وضوء دو طرح توں ثابت اے:
پہلا: واجب كردہ طريقہ:
اول:
پورا چہرہ ايك بار دھونا، اس ميں كلى كرنا تے ناك ميں پانى ڈالنا بھى شامل اے۔
دوم:
دونے بازو كہنياں تك ايك بار دھونے۔
سوم:
سارے سر دا مسح كرنا، اس ميں كاناں دا مسح بھى شامل اے۔
چہارم:
دونے پیر ٹخناں سميت ايك بار دھونا، ايك بار دھونے توں مراد يہ اے كہ سارا عضو دھويا جائے۔
پنجم:
ترتيب دے نال اعضاء دا دھونا۔ يعنى پہلے چہرہ دھويا جائے، فیر دونے بازو تے فیر سر دا مسح تے فیر دونے پیر۔
كيونكہ نبى كريم صلى اللہ عليہ وسلم نے اس ترتيب دے نال وضوء كيا سی۔
ششم:
موالاۃ يعنى: اعضاء كو مسلسل دھونا كہ ايك عضو دھونے دے بعد دوسرا عضو دھونے ميں زيادہ وقت فاصلہ نہ ہو، بلكہ ايك عضو دے بعد دوسرا عضو دھويا جائے۔
يہ وضوء دے فرائض ہيں جنہاں دے بغير وضوء صحيح نہيں ہُندا۔
ان فرائض كى دليل درج ذيل فرمان بارى تعالى اے:
﴿ اے ايمان والو جدوں تسيں نماز دے ليے كھڑے ہوؤ تاں اپنے چہرے تے كہنياں تك ہتھ دھو ليا كرو تے اپنے سراں دا مسح كرو تے دونے پیر ٹخناں تك دھويا كرو تے جے تسيں جنابت كى حالت ميں ہوئے تاں فیر طہارت كرو تے جے تسيں مريض ہو يا سفر ميں يا تسيں ميں توں كوئى ايك پاخانہ كرے يا فیر بيوى توں جماع كرے تے تمہيں پانى نہ ملے تاں پاكيزہ مٹى توں تيمم كرو تے اس توں اپنے چہرے تے ہتھوں اُتے مسح كرلو، اللہ تعالى تسيں اُتے كوئى تنگى نہيں كرنا چاہندا، ليكن تمہيں پاك كرنا چاہندا اے تے تسيں اُتے اپنى نعمتيں مكمل كرنى چاہندا اے، توں كہ تسيں شكر كرو ﴾المآئدۃ ( 6 ).
دوسرا طريقہ: يہ مستحب اے۔
جو نبى كريم صلى اللہ عليہ وسلم كى سنت ميں وارد اے، اس كى تفصيل درج ذيل اے:
1 - انسان طہارت كرنے تے ناپاكى دور كرنے كى نيت كرے تے يہ نيت بولی توں ادا نہيں ہو گى، كيونكہ نيت كى جگہ دل اے تے يہ دل توں ہوتى تے اسى طرح باقى سب عبادات ميں بھى نيت دل توں ہوگى.
2 - فیر بسم اللہ پڑھے۔
3 - تين بار دونے ہتھ دھوئے۔
4 - فیر تين بار كلى كرے ( كلى يہ اے كہ مونہہ ميں پانى ڈال كر گھمائے) تے تين بار ناك ميں پانى ڈال كر بائيں ہتھ توں ناك جھاڑے۔
5 - اپنا چہرہ تين بار دھوئے، لمبائى ميں چہرہ كى حد سر دے بالاں توں ليكر تھوڑى دے نيچے تك تے چوڑائى ميں دائيں كان توں بائيں كان تك اے، مرد كى داڑھى جے گھنى ہوئے تاں اوہ داڑھى كو اُتے توں دھوئے تے اندر دا خلال كرے تے جے كم ہوئے تاں سارى داڑھى دھوئے۔
6 - فیر اپنے دونے ہتھ كہنياں تك تين بار دھوئے، ہتھوں كى حد انگلياں دے ناخناں توں ليكر بازو دے شروع تك اے، جے دھونے توں پہلے ہتھ ميں آٹا يا مٹى يا رنگ وغيرہ لگیا ہوئے تاں اسنوں اتارنا ضرورى اے، توں كہ پانى جلد تك پہنچ جائے۔
7 - اس دے بعد نويں پانى دے نال سر تے كاناں دا ايك بار مسح كرے ہتھوں دے بچے ہوئے پانى توں نہيں، سر دے مسح دا طريقہ يہ اے كہ اپنے دونے ہتھ پيشانى دے شروع ميں ركھے تے انہيں گدى تك پھيرے تے فیر اوتھے توں واپس پيشانى تك لیائے جتھوں شروع كيا سی، فیر دونے انگشت شہادت كاناں دے سوراخاں ميں ڈال كر اندر كى طرف تے اپنے انگوٹھاں توں كاناں دے باہر كى طرف مسح كرے۔
عورت اپنے سر دا مسح اس طرح كرے كہ اوہ پشانى توں ليكر گردن تك لٹكے ہوئے بالاں اُتے مسح كرے، اس دے ليے كمر اُتے لٹكے ہوئے بالاں اُتے مسح كرنا ضرورى نہيں۔
8 - فیر اپنے دونے پیر ٹخناں تك تين بار دھوئے، ٹخنے پنڈلى دے آخر ميں باہر نكلى ہوئى ہڈى كو كہندے ہيں۔
مندرجہ بالا طريقہ كى دليل درج ذيل حديث اے:
عثمان رضى اللہ تعالى عنہ دے غلام حمران بيان كردے ہيں كہ عثمان رضى اللہ تعالى عنہ نے وضوء دا پانى منگوايا تے اپنے ہتھ تين بار دھوئے فیر كلى كى تے ناك ميں پانى ڈالیا تے فیر اپنا چہرہ تين بار دھويا، فیر اپنا داياں ہتھ كہنى تك تين بار دھويا تے فیر باياں ہتھ بھى اسى طرح، فیر سر دا مسح كيا تے فیر اپنا داياں پیر ٹخنے تك تين بار دھويا، فیر باياں بھى اسى طرح دھويا تے فرمانے لگے:
" ميں نے رسول كريم صلى اللہ عليہ وسلم كو اسى طرح وضوء كردے ہوئے ديكھا جس طرح ميں نے يہ وضوء كيا اے، فیر رسول كريم صلى اللہ عليہ وسلم نے فرمايا:
" جس نے ميرے اس وضوء كى طرح وضوء كيا فیر اٹھیا كر دو ركعت ادا كيں جنہاں ميں اوہ اپنے آپ توں باتيں نہ كرے تاں اس دے پچھلے سارے گناہ معاف كر ديے جاندے ہيں "
صحيح مسلم كتاب الطہارۃ حديث نمبر ( 331 ).
وضوء كى شروط:
اسلام: كافر دا وضوء صحيح نہيں ہوئے گا۔
عقل: اس طرح پاگل تے مجنون دا وضوء صحيح نہيں۔
تمييز: چھوٹے بچے تے جو تميز نہ كر سكے اس دا وضوء صحيح نہيں۔
نيت: بغير نيت وضوء صحيح نہيں، مثلا كوئى شخص ٹھنڈك حاصل كرنے دے ليے وضوء كرے تاں اس دا وضوء صحيح نہيں۔
وضوء كرنے دے ليے پانى طاہر ہونا بھى شرط اے، كيونكہ جے پانى نجس ہوئے تاں اس توں وضوء صحيح نہيں۔
اسى طرح جے جلد يا ناخن اُتے كوئى چيز لگى ہو جس توں پانى نيچے نہ پہنچے تاں اسنوں اتارنا بھى شرط اے، مثلا عورتاں كى نيل پالش وغيرہ۔
جمہور علما كرام دے ہاں بسم اللہ پڑھنا مشروع اے، ليكن اس ميں اختلاف اے كہ آيا يہ واجب اے يا سنت، وضوء دے شروع ميں يا درميان ميں ياد آجانے كى صورت ميں بسم اللہ پڑھنا ضرورى اے۔
مرد تے عورت دے وضوء دے طريقہ ميں كوئى اختلاف نہيں۔
وضوء توں فارغ ہوݨ دے بعد درج ذيل دعا پڑھنى مستحب اے:
" أشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له وأشهد أن محمداً عبد ه ورسوله " ميں گواہى ديتا ہاں كہ اللہ تعالى دے علاوہ كوئى معبود برحق نہيں، اوہ اكيلا اے اس دا كوئى شريك نہيں تے ميں گواہى ديتا ہاں كہ محمد صلى اللہ عليہ وسلم اس دے بندے تے رسول ہيں .
اس كى دليل نبى كريم صلى اللہ عليہ وسلم دا درج ذيل فرمان اے:
" جو كوئى بھى مكمل وضوء كرے تے فیر اوہ يہ كلمات كاے:
" أشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له وأشهد أن محمداً عبد ه ورسوله " ميں گواہى ديتا ہاں كہ اللہ تعالى دے علاوہ كوئى معبود برحق نہيں تے اوہ اكيلا اے، اس دا كوئى شريك نہيں تے ميں گواہى ديتا ہاں كہ محمد صلى اللہ عليہ وسلم اس دے بندے تے رسول ہيں۔
تو اس دے ليے جنت دے آٹھاں دروازے كھول ديے جاندے ہيں، جنہاں ميں توں چاہے جنت ميں داخل ہو جائے "
صحيح مسلم كتاب الطہارۃ حديث نمبر ( 345 ).
اور ترمذى شريف كى روايت ميں درج ذيل لفظاں زيادہ ہيں:
" اللهم اجعلني من التوابين واجعلني من المتطهرين " اے اللہ مینوں توبہ كرنے والےآں ميں توں بنا تے مینوں پاكيزگى اختيار كرنے والےآں ميں شامل كر"
سنن ترمذى كتاب الطہارۃ حديث نمبر ( 50 ) علامہ البانى رحمہ اللہ تعالى نے صحيح سنن ابو داود حديث نمبر ( 48 ) ميں اسنوں صحيح قرار ديا اے۔
ديكھيں: اللخص الفقھى للفوزان ( 1 / 36 ).
اور آپ دا يہ كہنا: