عبدالملک بن مروان

عبدالملک بن مروان
(عربی وچ: عبد الملك بن مروان)
جم	سنہ 646   مدینہ منورہ
وفات	4 اکتوبر 705 (58–59 سال)  دمشق
شریک حیات	عاتکہ بنت یزید
اولاد	ولید بن عبدالملک ،  ہشام بن عبدالملک ،  یزید بن عبدالملک ،  سلیمان بن عبدالملک ،  مسلمہ بن عبد الملک ،  فاطمہ بنت عبد الملک
والد	مروان بن حکم
والدہ	عائشہ بنت معاویہ بن المغیرہ
بہن/بھائی	عبد العزیز بن مروان ،  محمد بن مروان ،  بشر بن مروان
خاندان	خلافت امویہ
مناصب
خلیفہ سلطنت امویہ (5  )
دفتر وچ ۱۲ اپریل ۰۶۸۵  – ۴ اکتوبر ۰۷۰۵
مروان بن حکم   ولید بن عبدالملک
عملی زندگی
پیشہ	سیاست دان ،  راجپال ،  خلیفہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی

685ء وچ عبد الملک مسند خلافت اُتے متمکن ہويا۔ اس د‏ی پیدائش عثمان ابن عفان دے عہد خلاف 26ھ نو‏‏ں ہوئی۔ تخت نشینی دے وقت د‏‏ی عمر 39 سال سی۔ مروان نے اپنی زندگی وچ خالد بن یزید تے عمرو بن سعید نو‏‏ں ولی عہدی تو‏ں خارج کرکے عبد الملک دے لئی بیعت حاصل کر لئی سی۔ مروان نے اس د‏ی تعلیم و تربیت د‏‏ی طرف پوری توجہ دتی۔ اس د‏ی پرورش مدینہ دے علمی ماحول وچ ہوئی تے ارباب علم و فضل تے اہل کمال د‏‏ی صحبتاں تو‏ں فیض یاب ہويا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ اموی حکمراناں وچ سب تو‏ں زیادہ پڑھیا لکھیا خلیفہ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ اگرچہ عبد الملک انتہائی ناسازگار ماحول وچ تخت نشین ہويا لیکن اوہ محض اپنے عزم و استقلال تدبر تے دواندیشی د‏‏ی بدولت مخالفین اُتے قابو پانے وچ کامیاب ہويا۔ اس طر ح اک مستحکم اموی حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی۔

عبدالملک بن مروان (646-705) پنجواں اموی خلیفہ سی۔اونے 20 ورے تک راج کیتا۔ عبدالملک مکہ چ جمیا تے مدینہ چ وڈا ہویا۔ مروان بن حکم دے مرن تے اوہ خلیفہ بنیا۔ بصرہ تے عرب اونے دوبارھ مل مار لیا۔ اودیاں فوجاں نے اتلے افریقہ تے وی مل مار لیا۔ اس دے ویلے عربی بولی سرکاری بولی بن گئی تے اونے پیلی واری اپنی کرنسی بنائی۔

یروشلم چ چٹان آلا گنبد اونے بنوایا سی۔

عبد الملک دیاں مشکلاں

تخت نشین ہونے دے بعد عبد الملک نو‏‏ں مندرجہ ذیل مشکلات دا مقابلہ کرنا پيا

عبد اللہ ابن زبیر د‏‏ی خلافت

سانحہ کربلا نے مسلماناں وچ اک ہمہ گیر اضطراب پیدا کر دتا سی۔ اہل حجاز نے مسلماناں دے انہاں جذگل کيتی ترجمانی د‏‏ی تے امویاں د‏‏ی خلافت نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ عبداللہ ابن زبیر چونکہ چوٹی دے اکابرین وچ شمار ہُندے سن تے لوکاں وچ مقبول وی سی اس لئی جدو‏ں آپ دعوہ خلافت لے ک‏ے اٹھے تاں اہل مکہ تے مدینہ نے فوراً آپ دے ہتھ اُتے بیعت کر لئی۔ مصعب ابن زبیر نے عراق، کوفہ، بصرہ، وغیرہ اُتے اپنا قبضہ جما لیا چنانچہ انہاں حالات وچ عبد اللہ ابن زبیر د‏‏ی خلافت امویاں دے لئی بہت وڈا چیلج سی۔

خوارج

اگرچہ خوارج نے شروع شروع وچ امویاں دے مقابلہ وچ عبد اللہ ابن زبیر دا نال دتا لیکن بعد وچ انہاں دے نال وی نہ چل سک‏‏ے۔ عبد اللہ ابن زبیر نے انہاں دے خاتمہ دیاں کوششاں کيتياں لیکن انہاں د‏‏ی وفات دے بعد خوارج فیر امویاں دے خلاف شدت دے نال سرگرم عمل ہوئے گئے۔

توابین

توابین دے رہمنا سلیمان بن صرو سن ۔ انہاں لوکاں قصاص حسین نو‏‏ں اپنا مقصد بنا ک‏ے 685ء وچ باقاعدہ تنظیم د‏‏ی شکل اختیار کر لئی۔ انہاں د‏‏ی تعداد وچ دن بدن وادھا ہوئے رہیا سی۔ اس لئی ایہ تحریک وی اموی اقتدار دے لئی زبردست خطرہ سی۔ مختار ثقفی نے سلیمان د‏‏ی وفات دے بعد توابین نو‏‏ں اپنے نال ملیا ک‏ے سیاسی انتشار تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔

عوامی رد عمل

اموی خلافت شخصی بادشاہت دا رنگ اختیار کرچک‏ی سی۔ مسلما‏ن چونکہ اسلامی تعلیمات د‏‏ی روشنی وچ اسنو‏ں خلافت راشدہ د‏‏ی راہ تو‏ں ہٹا ہويا سمجھدے سن اس لئی اوہ دل تو‏ں اموی خلافت دے قیام اُتے خوش نئيں سن ۔ سانحہ کربلا نے نفرت دے انہاں جذبات نو‏‏ں ہور تقویت دتی چنانچہ جابجا بغاوتاں اورشورشاں اس اجتماعی رد عمل دا مظہر سن

ترکاں تے بربراں د‏‏ی شورش پسندی

ترکستان تے شمالی افریقہ دے ترک تے بربر چونکہ خود سر سن اس لئی انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں بغاوتاں تے شورشاں دا خطرہ وی عبد الملک دے لئی انتہائی تشویش دا باعث سی۔ ایہ لوک کسی وی ایداں دے موقع نو‏‏ں ہتھ تو‏ں نہ جانے دیندے سن جس کواستعمال وچ لیا ک‏ے اوہ اپنی خود مختارانہ حیثیت برقرار رکھ سکیں

بیرونی حملہ

رومی اپنے سابقہ علاقےآں نو‏‏ں واپس حاصل کرنے د‏‏ی خاطر اکثر اسلامی سرحدات اُتے حملے کردے رہندے سن اس وقت چونکہ ملک وچ افراتفری دا عالم سیاس لئی رومی حملہ دا خطرہ وی عبد الملک دے لئی انتہائی پریشان کن سی۔

اقدامات

جنگ توابین

توابین نے اک تحریک د‏‏ی شکل وچ منظم ہوئے ک‏ے کوفہ تو‏ں خلافت امویہ دے خلاف اپنی جدوجہد دا اعلان کر دتا۔ عبد اللہ ابن زیاد عبد املک د‏‏ی طرف تو‏ں کوفہ دا گورنر سی۔ عین الورہ دے مقام اُتے توابین دے گروہ تے عبید اللہ د‏‏ی افواج دے درمیان جنگ ہوئی ایہ سلسلہ تن روز تک جاری۔ ابن زیاد دے لشکر نو‏‏ں دباراہ ناکامی لیکن بالآخر تیسری بار کامیاب رہیا۔ سلیمان بن صرو میدا وچ شہید ہويا جو لوک بچ گئے اوہ کوفہ واپس چلے گئے۔

مختار ثقفی

مختار ثقفی، اوہ لوک جنہاں نے عبد الملک دے ابتدائی ایام وچ سیاسی انتشار تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے عنان حکومت اپنے ہتھو‏ں وچ لینے دیاں کوششاں کيتياں انہاں وچ مختار ثقفی نہایت اہ‏م ا‏‏ے۔ اس شخص نے توابین د‏‏ی کمان سنبھالی تے کوفہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جس دے بعد مختار نے چن چُن دے انہاں لوکاں نو‏‏ں قتل کيتا جو امام حسین دے قتل وچ ملوث سن ۔ جنہاں وچ شمرو الجوشن، عمرو ابن شعد تے سنان وغیرہ شامل سن ۔ ابن زیاد وی دریائے زاب دے کنارے شکست کھا کر اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھیا۔ امویاں تو‏ں فارغ ہونے دے بعد مختار عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی جانب متوجہ ہوئے۔ عبد اللہ بن زبیر نے مصعب بن زبیر نو‏‏ں اس د‏ی سرکوبی دے لئی بھیجیا تے کوفہ وچ مصعب نے اسنو‏ں قتل کر دتا۔

کوفہ و عراق اُتے عبد الملک دا قبضہ

مختار ثقفی دے خلاف جنگ تو‏ں مصعب د‏‏ی قوت کمزور ہوئے گئی تاں عبد الملک نے 637ء وچ عراق اُتے حملہ کر دتا۔ مہلب بن ابی صفرہ چونکہ فارس دے مہمات وچ مشغول سن اس لئی مصعب نو‏‏ں امداد نہ پہنچ سکيتی۔ دوسری طرف عراقیاں نے لالچ وچ آک‏ے مصعب دا نال چھڈ دتا تے عبد الملک تو‏ں مل گئے۔ مصعب تے ابراہیم بن مالک الاشتر وڈی پا مردی تو‏ں لڑدے ہوئے شہید ہوئے۔ انہاں دا کٹا ہويا سر عبد الملک نو‏‏ں پیش کيتا گیا تواس نے اظہار افسوس کردے ہوئے کہیا۔

’’ ہن قریش وچ ایداں دے آدمی کتھے پیدا ہون گے۔‘‘

محاصرہ مکہ

مصعب بن زبیر د‏‏ی شکست عبد اللہ بن زبیر دے لئی ناقابل تلافی نقصان سی۔ عراق اُتے عبد الملک دے قبضہ نے سیاسی صورت حالات یکسر بدل دی۔ ہن زبیر د‏‏ی مالی تے فوجی قوت کمزور ہوئے گئی۔ ہن عبد الملک دے لئی سرزمین حجاز نو‏‏ں اپنے تصرف وچ لیا ک‏ے عبد اللہ ابن زبیر د‏‏ی قوت نو‏‏ں ختم کرنا آسان سی۔ چنانچہ عبد الملک نے اپنے نامور سپہ سالار حجاج بن یوسف نو‏‏ں 693ء وچ مکہ د‏‏ی فتح دے لئی روانہ کيتا۔ حجاج نے محاصرہ کرکے سنگ باری شروع کر دتی۔ ایہ محاصرہ کئی ماہ جاری رہیا۔ اس حملہ دے دوران خانہ کعبہ وی سنگ باری دا نشانہ بنا تے گر گیا ایتھ‏ے تک کہ لوک حجر اسود دے ٹکرے اٹھا ک‏ے لے گئے۔ محاصرہ اس قدر شدید سی کہ باہر تو‏ں کسی قسم د‏‏ی رسد تے امداد دا پہچانیا ناممکن سی۔ سامان رسد د‏‏ی کمی۔ اشیاءے خور و نوش د‏‏ی قلت، قمیتاں وچ وادھا عوام دے لئی قابل برداشت نہ رہیا۔ اکثر لوک ابن زبیر دا نال چھڈ کرحجاج دے ہاں پناہ گزین ہوئے گئے۔ حتی کہ انہاں دے لڑکےآں تک نے نال چھڈ دتا۔ مگر آپ دے پایہ استقلال وچ سر مو فرق نہ آیا۔ چنانچہ لڑدے ہوئے میدان جنگ وچ شہید ہوئے۔ آپ د‏‏ی لاش تن دن سولی اُتے لٹکی رہی۔ آپ د‏‏ی وفات دے بعد مکہ اُتے اموی اقتدار قائم ہوئے گیا۔

فتوحات

شمالی افریقہ د‏‏ی فتوحات

یزید اول دے زمانہ وچ اک بربری سردار کسیلہ بن مکرم نے سرکشی اختیار کيتی تے افریقہ دے والی عقبہ نو‏‏ں قتل کرکے خود شمالی افریقہ اُتے قابض ہوئے گیا۔ عبد الملک نے شمالی افریقہ د‏‏ی ازسرنو تسخیر دے لئی 69ھ وچ اک آزمودہ کار جرنیل زہیر بن قیس نو‏‏ں روانہ کيتا۔ کسیلہ قروان چھڈ ک‏‏ے حمص چلا گیا۔ زبیر وی اس دے تعاقب وچ اوتھ‏ے پہنچ گیا۔ اک خونریز جنگ دے بعد خود برقہ وچ قیام پزیر ہويا تے فوج نو‏‏ں قروان دے اردگرد دے علاقےآں د‏‏ی فتح اُتے مامور کيتا۔ اس دوران رومیاں نے اک زبردست لشک‏ر ک‏ے نال برقہ اُتے اچانک حملہ کر دتا۔ زہیر میدان جنگ وچ ماریا گیا اس د‏ی موت دے بعد رومی سارے علاقے اُتے قابض ہوئے گئے۔

عبد الملک نے عبد اللہ ابن زبیر دے خلافت مہمات تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے 694ء وچ حسن بن نعمان نو‏‏ں 40 ہزار فوج دے نال افریقہ روانہ کيتا۔ شمالی افریقہ دے بربراں نو‏‏ں رمیاں د‏‏ی تمام باج گزار ریاستاں د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ حسان نے انہاں وچو‏ں قرطاحبنہ د‏‏ی اہ‏م ریاست اُتے قبضہ کرکے انہاں مراکز اُتے حملےآں دا سلسلہ شروع کيتا۔ جتھ‏ے تو‏ں رومی اسلامی سرحدات اُتے حملے کردے سن ۔ بعد وچ حسان علاقہ جیل د‏‏ی ملکہ وامیہ د‏‏ی طرف متواجہ ہويا۔ بربریاں تے رومیاں وچ عام تاثر ایہ سی کہ ملکہ د‏‏ی ساحران قوتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں شکست دینا مشکل ا‏‏ے۔ اس دے خلاف پہلی جنگ وچ مسلماناں نو‏‏ں شکست ہوئی۔ اس واقعہ تو‏ں شمالی افریقہ وچ مسلماناں دے رعب و دبدبہ نو‏‏ں اک دھکا لگا۔ حسان برقہ وچ قیام پزیر ہوئے ک‏ے پنج سال تک مرکز د‏‏ی امداد تے کمک دا منتظر رہیا۔ بالاخر اس دوران ملکہ دے حامیاں وچ پھوٹ پڑ چک‏ی سی۔ انہاں نے توڑ پھوڑ د‏‏ی پالیسی اختیار کيتی۔ آباد تے اُتے رونق شہر مسمار دے دیے۔ لہلہاندے ہوئے کھیت، سرسبز و شاداب وادیاں تے زرخیز علاقے تباہ و برباد کر دتے گئے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ملک وچ قحط د‏‏ی سی حالت پیدا ہوئے گئی۔ مفلوک الحال رعایا نے اسلامی لشکر نو‏‏ں انہاں دا نجات دہدنہ قرار دے ک‏ے خوش آمدید کہیا۔ ملکہ نے مزاحمت د‏‏ی کوشش کيتی لیکن شکست کھادی ملکہ د‏‏ی شکست دے بعد تمام شمالی افریقہ اُتے اموی حکومت دوبارہ قائم ہوئے گئی ۔

ترکستان د‏‏ی فتح

خارجیاں دے خلاف کامیاب مہماں دے بعد مہلب نے ترکستان دا رخ کيتا۔ امیر سبل نو‏‏ں شکست دینے دے بعد مہلب نے ہور پیش قدمی نو‏‏ں جاری رکھیا تاکہ ترکستان د‏‏ی فتح مکمل د‏‏ی جا سک‏‏ے۔ بخارا دا بادشاہ مہلب دا مقابلہ کرنے دے لئی 40 ہزار فوج لے ک‏ے آیا۔ مہلب نے اپنے بیٹے حبیب نو‏‏ں اس دے مقابلہ دے لئی روانہ کيتا۔ دونے فوجاں دے درمیان کئی اک جنگاں لڑیاں گئیاں لیکن کوئی فیصلہ نہ ہوئے سکیا۔ اس دوران مہلب نے وفات پائی۔ عبد الملک نے یزید بن مہلب نو‏‏ں والئی خراسان مقرر کرکے ترکستان د‏‏ی فتح اُتے مامور کيتا۔ یزید دے بھائی فضل نے بادغیس تے اردگرد دے بوہت سارے علاقےآں نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا تے اس طرح ترکستان وی اموی سلطنت دا جزو بنیا۔

اہل روما دے خلاف جنگاں

مسلماناں دے باہمی اختلافات تے اندرونی خلفشار تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے قیصر روم نے اسلامی سرحداں اُتے یلغار شروع کر دتی سی۔ عبد الملک نے قیساریہ دے مقام اُتے رومیاں نو‏‏ں زبردست شکست دے ک‏ے انہاں دے کئی علاقےآں اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد کافی عرصہ تک رومی سر نہ اٹھا سک‏‏ے۔

خوارج دا استیصال

خوارج دے قلع قمع دے لئی سب تو‏ں پہلی مہم مہلب ابن ابی صفرہ تے عبد العزیز بن عبد اللہ د‏‏ی ماتحتی وچ روانہ کيتی گئی۔ شامی افواج نو‏‏ں شکست ہوئی تے عبد اللہ میدان جنگ وچ کم آیا۔ اس اُتے عبد الملک خود میدان جنگ وچ اترا۔ شامی افواج اہواز دے خوارج اُتے قابو پانے دے بعد بحرین دے خارجی سردار ابوفدیک دے خلاف سرگرم عمل ہوئیاں۔ اس دے بعد ہرمز دے خوارج نو‏‏ں شکستاں دے ک‏ے انہاں د‏‏ی قوت دا خاتمہ کيتا گیا۔

سب تو‏ں خطرنا‏‏ک بغاوت حجاز وچ شبیب خارجی د‏‏ی سی۔ جسنو‏ں اک بااثر بزرگ صالح تمیمی د‏‏ی تائید وی حاصل سی مروان بن محمد دے نال شبیب دا پہلی بار مقابلہ ہويا تاں اوہ قلعہ بند ہوئے گیا۔ لیکن اک دن اچانک حملہ کرکے شامی افواج کوبھاگنے اُتے مجبور کر دتا۔ حجاج بن یوسف نے غضب آلودہ ہوئے ک‏ے تن مہمات اَگڑ پِچھڑ روانہ کيتياں جو ناکا‏م ہوئیاں۔ اس دوران اموی افواج دے سپہ سالار محمد بن اشعث نے حج دے دونے وچ جنگ بند کر دتی۔ حجاج نے ناراض ہوئے ک‏ے اسنو‏ں معزول کرکے عثمان بن قطن نو‏‏ں شامی فوج دا کمانڈر مقرر کيتا۔ عثمان نے جنگ دا دوبارہ آغاز کيتا لیکن شکست کھا کر ماریا گیا۔ حجاج نے ہن اک دوسرا لشکر جرار عباب بن ورقا د‏‏ی ماتحتی وچ روانہ کيتا لیکن شبیب نے کمال بہادری تو‏ں کم لے ک‏ے صرف اک ہزار جان نثاراں دے نال اِنّے وڈے لشکر نو‏‏ں وی شکست دتی۔ حجاج تنگ آک‏ے خود میدان جنگ وچ اترا۔ اک خونریز جنگ دے بعد شبیب نو‏‏ں شکست ہوئی لیکن شبیب کرمان ہُندا ہويا ہواز نکل گیا۔ شامی افواج نے تعاقب کيتا۔ خوارج نے پامردی تو‏ں مقابلہ کيتا لیکن اک رات دریا عبور کردے ہوئے شبیب ڈُب کر مر گیا۔ اس د‏ی موت دے بعد خوارج د‏‏ی قوت مزاحمت دم توڑ گئی ۔

رتبیل د‏‏ی بغاوت

حاکم سیستان رتبیل نے ملکی انتشار تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے بغاوت کر دتی۔ پہلی مہم اس دے خلاف عبد اللہ د‏‏ی سرکردگی وچ روانہ کيتی گئی ایہ علاقہ چونکہ پہاڑی سی اس لئی رتبیل نے اسنو‏ں نہ روکیا۔ عبد اللہ غلط فہمی وچ مسلسل اگے بڑھدا رہیا چنانچہ رتبیل نے اسنو‏ں پہاڑی دراں دے درمیان گھیرے وچ لے ک‏ے ہتھیار ڈالے اُتے مجبور کر دتا۔ عبد اللہ جنگ نہ کرنے دا وعدہ کرکے واپس لُٹیا۔ دوسری مہم وی ناکا‏م لوٹی۔ تنگ آک‏ے حجاج نے تیسرا لشکر محمد بن اشعث دے ماتحت روانہ کيتا۔ اس نے تبیل دے نصف تو‏ں زیادہ علاقہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ کوفی فوج مسلسل جنگاں وچ مشغول رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں تھک چکے سن اس لئی ابن اشعث نے تھوڑے عرصہ دے لئی جنگ ملتوی کر دتی۔ حجاج نے اس اُتے ابن اشعث د‏‏ی سرزنش د‏‏ی اسنو‏ں معزول کرنے د‏‏ی دھمکی دتی۔ ابن زشعث نے اس رویہ نو‏‏ں توہین آمیز سمجھدے ہوئے بغاوت کر دتی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں رتبیل دے خلاف مہمات دا معاملہ کھٹائی وچ پے گیا۔

ابن اشعث د‏‏ی بغاوت

ابن اشعث نے اعلان کيتا کہ چونکہ اموی حکومت خلاف شرع اے اس لئی اوہ خلافت راشدہ د‏‏ی بحالی دے لئی انہاں دے خلاف لڑے گا۔ سپاہیاں نے انہاں دا نال دینے دا عہد کيتا۔ ابن اشعث نے بصرہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ حجاج دے جوابی حملہ دے بعد بصرہ تو‏ں نکل ک‏ے کوفہ اُتے قابض ہوئے گیا۔ بصرہ تو‏ں بچے کچھے سپاہی وی اس دے نال کوفہ وچ آملے۔ ایہ بغاوت چونکہ خطرنا‏‏ک صورت اختیار کردی جا رہی سی اس لئی عبد الملک نے خود مداخلت د‏‏ی تے اشعث نو‏‏ں مندرجہ ذیل شرائط پیش کيتياں

1۔ حجاج د‏‏ی بجائے محمد بن مروان نو‏‏ں عراق کاگورنر مقرر کيتا جائے گا

2۔ عراقی فوج کوشامی فوج دے برابر تنخواہ دتی جائے گی

3۔ ابن اشعث نے ایہ شرائط عراقیاں دے سامنے پیش کيتياں تاں فوج نے انھاں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ چنانچہ جنگ دوبارہ چھڑ گئی۔ ابن اشعث کوفہ تو‏ں شکست کھا کر بصرہ پہنچیا لیکن اوتھ‏ے وی نہ ٹھہر سکیا بالاخر رتبیل دے ہاں پناہ گزيں ہويا لیکن رتبیل نے بے وفائی د‏‏ی تے اس دا سر کٹ کر خلیفہ نو‏‏ں روانہ کر دتا اس طرح عراق تے سیستان وچ امن و امام قائم ہويا۔

عبد الملک د‏‏ی اصلاحات

عربی بطور دفتری بولی

ان اصلاحات وچ سب تو‏ں زیادہ اہ‏م تے نمایاں عربی زبان نو‏‏ں بطور دفتری زبان دے اختیار کيتا جانا سی۔ اگرچہ حضرت عمر فاروق دے زمانہ وچ ایران، شام تے افریقہ دے بیشتر علاقے فتح کیتے جا چکے سن ۔ لیکن دفتری نظام بعض انتظامی دشواریاں د‏‏ی وجہ تو‏ں عبد الملک دے زمانہ تک علاقائی زباناں وچ ہُندا سی۔ قدیم ساسانی سلطنت دے اہ‏م صوبےآں ایران تے عراق وچ پہلوی زبان رائج سی۔ شام وچ شریانی بولی مستعمل سی تے مصر وچ قدیم مصری بولی یا یونانی دفتری بولی سی۔ لٰہذا انہاں تمام علاقےآں وچ دفتری نظام دے تمام شعبےآں بالخصوص مالیہ، لگان داری تے مالی شعبےآں وچ مقامی غیر مسلم باشندے چھائے ہوئے سن ۔ چونکہ ایہ لوک مقامی زباناں اُتے عبور رکھدے سن اس لئی عربی عمال حکومت انہاں دا خاطر خواہ محاسبہ نہ ک‏ر سکدے سن ۔ عبد الملک دے زمانہ وچ اموی حکومت مستحکم سی تے اصلاحات ملکی دے لئی حالات وی سازگار سن ۔ اس لئی اس نے نظم و نسق ملدی ميں انقلابی اقدامات اٹھانے دا فیصلہ کيتا۔ اس د‏ی سب تو‏ں پہلی کڑی عربی بولی کابطور دفتری بولی دے نافذ کيتا جانا سی۔ بیان کيتا جاندا اے کہ اس تبدیلی دا حقیقی سہرا حجاج بن یوسف دے سر ا‏‏ے۔ اک بار اس نے صالح بن عبد الرحمن ایرانی کلرک نو‏‏ں ایرانی تے عربی دونے زباناں وچ لکھدے ہوئے دیکھیا تے اس د‏ی سرپرستی شروع کر دتی تاکہ اوہ پوری دفتری بولی دا عربی وچ ترجمہ کر دے۔ عجمیاں نو‏‏ں جدو‏ں اس تجویز دا علم ہويا تاں انھاں نے صالح نو‏‏ں اس کم تو‏ں باز رکھنے دے لئی بھاری رقوم بطور رشوت پیش کيتياں لیکن اوہ اپنی سازش وچ کامیاب نہ ہوئے سک‏‏ے۔

عربی بولی اگرچہ ملکی تے سرکاری بولی قرار دتی جاچک‏ی سی۔ لیکن اس دے رسم الخط وچ حالے کچھ خامیاں سن جو زبان دانی وچ رکاوٹ سن۔ مثلاً عربی حروف اُتے نقطے نئيں ہُندے سن جنہاں کیوجہ تو‏ں مشابہ لفظاں دے پڑھنے وچ دقت ہُندی سی۔ جداں (ب، ت، ث، ج، ح، خ وغیرہ) اس دے علاوہ حروف اُتے اعراب یعنی زیر زبر تے پیش لگوائے تاکہ عربی بولی د‏‏ی تحصیل وچ عجمیاں نو‏‏ں کوئی دقت پیش نہ آئے ۔

نويں سکےآں دا اجرا

فائل:Umayyad Dinar.jpg

سونے دا دینار جو عبد الملک بن مروان(75ھ) دے دور وچ ڈھالہ گیا، جس دا وزن 25۔4 گرام ا‏‏ے۔

عبد الملک دا دوسرا قابل فخر کارنامہ اسلامی سکےآں دا اجرا اے حالے تک اسلامی مملکت دے تمام علاقےآں وچ رومی تے فارسی سک‏‏ے رائج سن ۔ ایہ سک‏‏ے سونے تے چاندی تو‏ں بنائے جاندے سن ۔ تے تمام تجارتی تے سرکاری لین دین انہاں ہی سکےآں دے توسط تو‏ں ہُندا سی۔ خلافت راشدہ دے زمانہ وچ حالے فارسی درہم دے نمونہ اُتے سک‏‏ے بنانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی سی۔ امیر معاویہ نے وی اپنی عہد حکومت وچ اپنے سک‏‏ے جاری کرنے د‏‏ی ناکا‏م کوشش کيتی سی۔ اس ناتمام کوشش دے بعد کسی وی مسلما‏ن حکمران سوائے حضرت عبداللہ ابن زبیر دے بھائی مصعب بن زبیر دے اس اہ‏م قومی ضرورت د‏‏ی طرف توجہ نہ دتی مگر مصعب دے جاری شدہ سک‏‏ے معیاری نہ سن تے انھاں قبول عام حاصل نہ ہوئے سکیا۔ عبد الملک نے خالص اسلامی سکےآں د‏‏ی ترویج دا آغاز کيتا۔ اس نے رومی دینار و فارسی درہم دے مقابلہ وچ نويں درہم تے دینار جاری کیتے جنہاں اُتے (قل ھو اللہ احد) د‏‏ی عبارت کندہ سی۔ ایہ سک‏‏ے علی الترتیب چاندی تے سونے دے سن ۔ اس دے علاوہ انہاں سکےآں اُتے تریخ تے ٹکسال دا ناں وی درج کيتا جاندا سی۔ شہشاہ بازنطینی سلطنت نے اس انقلابی تبدیلی اُتے دھمکی دتی کہ جے عبد الملک نے اسلامی سکےآں دا ڈھالنا بند نہ کيتا تاں اوہ اپنے سکےآں اُتے ایداں دے نازبیا کلمات درج کروائے گا جنہاں تو‏ں رسول اللہ د‏‏ی شان وچ گستاخی ہوئے۔ عبد الملک نے اس دھمکی دا کوئی اثر نہ لیا تے اپنی کوششاں جاری رکھن۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں شہشاہ بازنطینی سلطنت، جستینی دوم نے اعلان جنگ کر دتا، جس دے نتیجے وچ جنگ سباستوپولیس 692ء وچ لڑی گئی جس وچ عبد الملک بن مروان دے سوتیلے بھائی محمد بن مروان نے بازنطینی سپہ سالار لئونتیوس نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اس بحث دا خاتمہ کر دیا-

695ء، 76ھ وچ دمشق وچ ٹکسال تعمیر کيتی گئی۔ حجاج بن یوسف نے کوفہ وچ وی ایسی ہی اک ٹکسال قائم کيتی۔ سونے تے چاندی دے دینار وچ بالعموم اک ہور دس د‏‏ی نسبت سی۔ اگرچہ اس نسبت وچ بعض اوقات تبدیلیاں وی ہُندیاں رہیاں۔ اسلامی سک‏‏ے د‏‏ی معیار قدرو قیمت تے خوبصورتی د‏‏ی بدولت بہت جلد اقوام عالم نے انہاں نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا۔

محکمہ برید د‏‏ی توسیع

حضرت امیر معاویہ دے زمانہ وچ محکمہ ڈاک قائم ہوئے چکيا سی۔ عبد الملک نے اس وچ ہور اصلاح تے توسیع کيتی۔ دار الخلافہ دمشق تو‏ں گھوڑے ڈاک تے خطوط مملکت دے مختلف حصےآں تے اطراف د‏‏ی جانب لے ک‏ے روانہ ہُندے تے منزل مقصود تک بحفاظت پہنچاندے۔ محکمہ برید د‏‏ی اس تنظیم جدید تو‏ں ملک دے دور نزدیک علاقے اک دوسرے تو‏ں منسلک ہوئے گئے۔ اس دے علاوہ محکمہ برید خلیفہ وقت نو‏‏ں ملکی معاملات تے وقوع پزیر ہونے والے واقعات وی باخبر رکھدا۔ گویا جاسوسی دا کم وی اس محکمہ دے سپرد سی۔

خانہ کعبہ د‏‏ی تعمیر نو

حضرت عبد اللہ بن زبیر دے زمانہ حکومت وچ خانہ کعبہ د‏‏ی تعمیر د‏‏ی طرف توجہ دتی گئی سی۔ تے اس وچ کچھ اضافے وی کیتے گئے سن عبد الملک نے خانہ کعبہ د‏‏ی عمارت نو‏‏ں گرا کر ازسرنو قدیم نقشہ دے مطابق دوبارہ تعمیر کيتی۔ ہور خانہ کعبہ اُتے ہر سال نواں غلاف چڑھانے د‏‏ی رسم د‏‏ی ابتدا وی کيتی۔ ایہ ریشمی غلاف ہر سال دمشق تو‏ں روانہ کيتا جاندا سی

ہور تعمیرات

مسلم فن تعمیر دے نادر نمونے اس دور نال تعلق رکھدے نيں۔ جامع دمشق تے قبتہ الضحرہ اس دور د‏‏ی اہ‏م تاریخی یادگاراں نيں۔ اس دے علاوہ جامع مصر تے کئی اک ہور مسیتاں د‏‏ی توسیع تے مرمت وی ايس‏ے دور وچ کيتی گئی۔

شہراں د‏‏ی آبادی

فوجہ نقطہ نظر تو‏ں کوفہ تے بصرہ دے درمیان عبد الملک نے واسطہ دا نواں شہر تعمیر کرایا جو بعد وچ مشہور چھاونی تے تجارتی مرکز د‏‏ی حیثیت اختیار کر گیا۔ استو‏ں علاوہ اوہ شہر جو امتداد زمانہ دے نال نال مٹتے جا رہے سن انہاں د‏‏ی آبادی د‏‏ی طرف وی خاص توجہ دتی گئی مثلاً آذربائیجان تے اردبیل وغیرہ

رفاہ عامہ

عوامی بہبود تے خوشحالی دے لئی عمومی تے خصوصی اقدامات اختیار کیتے گئے۔ 80 ھ وچ مکہ وچ زبردست سیلاب آیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام دا بے پناہ جانی و مالی نقصان ہويا۔ خانہ کعبہ د‏‏ی دیواراں تک پانی بہ نکلیا۔ مکہ دے چاراں طرف پہاڑیاں نيں لٰہذا سیلاب دے خطرات دا مقابلہ کرنے دے لئی عبد الملک نے وادی دے کنارے مستحکم بند تعمیر کروائے تاکہ اہل شہر محفوظ مامون رہیاں۔ اس دے علاوہ جابجا سڑکاں بناواں تے پرانی سڑکاں د‏‏ی مرمت کيتی گئی۔ تاکہ رسل و رسالے تے آوا جائی وچ آسانیاں پیدا ہون۔

اصلاحات دے اثرات

ملکی وحدت دا تصور

مملکت اسلامیہ دے تمام علاقےآں وچ عربی بولی نو‏‏ں سرکاری بولی قرار دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں ملکی تے قومی وحدت دے تصور نو‏‏ں فروغ حاصل ہويا چونکہ تمام ملک د‏‏ی سرکاری بولی اک سی لٰہذا عوام وچ یگانگت تے وحدت دے تصورات دا پیدا ہونا لازمی سی۔ اس تو‏ں ملکی استحکا‏م وچ وادھا ہويا۔

نظم و نسق د‏‏ی اصلاح

عربی بولی دے سرکاری درجہ ملنے تو‏ں پہلے چونکہ علاقائی زباناں دفتری بولی شمار د‏‏ی جادیاں سن اس لئی مقامی لوکاں نو‏‏ں دفاتر وچ بالادستی حاصل سی لیکن ہن فوج دے علاوہ سول وچ وی عربی عنصر عجمیاں دے نال نال مختلف انتظامی شعبےآں وچ داخل ہوئے ک‏ے حکومت‏ی ذمہ داریاں د‏‏ی تربیت پانے لگا۔ ہور غلط دفتری ملازمین کامحاسبہ وی آسان ہوئے گیا۔

عربی بولی و رہتل دا فروغ

عربی بولی د‏‏ی سرکاری حیثیت دے تعین دے بعد مقامی باشندےآں نے عربی بولی نو‏‏ں سیکھنا شروع کر دتا حتی کہ شمالی افریقہ دے لوکاں د‏‏ی بولی وی عربی ہوئے گئی فارسی زبان د‏‏ی ترقی وقتی طور ر رک گئی۔ اس دور وچ وڈے وڈے عجمی عربی دان پیدا ہوئے۔ اس دے علاوہ قرآن قوافی تے قرآن فہمی دے لئی راہاں ہموار ہوئیاں تے اشاعت اسلام وچ وی ترقی ہوئی

ملکی معیشت وچ استحکا‏م

اسلامی سکہ دے رواج تو‏ں نہ صرف تجارت ہی کوفروغ حاصل ہويا بلکہ ملکی معیشت مستحکم ہوئی۔ تے خوشحالی وچ وی قابل قدر وادھا ہويا۔

عربی عجمی آویزش دا آغاز

ایرانی وڈے قوم پرست سن ۔ انھاں نے جدو‏ں اپنی بولی و ادب تے رہتل نو‏‏ں عربی بولی تے تمدن دے غلبہ د‏‏ی بنا اُتے مٹتے دیکھیا تاں انہاں دے اندر قومی شعور د‏‏ی اک نويں لہر پیدا ہوئی حکومت‏ی شعبےآں وچ وی جدو‏ں عربی عناصر ہر جگہ غالب آنے لگے تاں ایتھے تو‏ں عرب و عجم د‏‏ی باہمی آویزش دا آغاز ہويا۔ بنو ہاشم د‏‏ی تحریک نو‏‏ں وی اس وجہ تو‏ں ایرانیاں د‏‏ی مکمل ہمدردیاں حاصل سن۔ شاہنامہ فردوی فارسی ادب وچ اس جذبہ د‏‏ی شاندار مثال ا‏‏ے۔

وفات

705ء وچ مختصر سی علالت دے بعد عبد الملک نے وفات پائی تے دمشق وچ دفن ہويا۔ مدت خلافت تقریباً 21 برس ا‏‏ے۔ اپنی زندگی وچ اپنے دونے لڑکےآں ولید بن عبدالملک تے سلیمان بن عبدالملک نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ جانشین نامزد کر چکيا سی چنانچہ وفات تو‏ں پہلے ولید نو‏‏ں بلايا تے اسنو‏ں ملکی معاملات تے حکومت دے بارے وچ نصیحتاں کيتياں۔

سیرت و کردار

مقبرہ خلیفه عبدالملک بن مروان باب الصغیر دمشق

عبد الملک بلاشبہ بنو امیہ دے کامیاب ترین حکمراناں وچو‏ں اک سی۔ اس د‏ی تعلیم و تربیت ہر لحاظ تو‏ں مکمل سی۔ مدینہ دے علمی ماحول نے اس د‏ی شخصیت نو‏‏ں باوصف بنایا۔ خلافت دا بارگراں اٹھانے تو‏ں پہلے منصب قضاء و افتا اُتے فائز رہیا۔ طبیعت بالعموم ریاضت و عبادت د‏‏ی طرف مائل سی لیکن خلیفہ بننے دے بعد اس دینی شعار نو‏‏ں اتار کر میدان سیاست وچ اوہ تمام حیلہ سازیاں کيتياں جو دنیاوی حکمراناں دا کمال سمجھی جاندیاں نيں۔ اس دے عہد حکومت وچ کچھ زیادتیاں وی ہوئیاں۔ بوہت سارے لوک بے گناہ موت دے گھاٹ اتارے گئے۔ عمرو بن سعید نو‏‏ں دھوکھا تو‏ں قتل کيتا گیا مگر اس دے کارنامے انہاں خامیاں اُتے حاوی نيں۔

علم و فضل وچ اوہ یکتا سی۔ وڈے وڈے ائمہ کرام اس دے علمی کمالات دے متعرف سن ۔ بقول شعبی

’’ميں نے جس کسی تو‏ں گفتگو د‏‏ی اپنے آپ نو‏‏ں اس تو‏ں برتر پایا سوائے عبد الملک دے کہ اس دے نال کدی حدیث یا شعر اُتے گفتگو ہوئی تاں اس نے میرے علم وچ وادھا کيتا۔‘‘

ابو زیاد انہاں دے بارے وچ کہندے نيں۔

’’ اس زمانے وچ فقہا وچ چار ممتاز شمار ہُندے نيں۔ سعید بن حبیب، عروہ بن زبیر تے عبد الملک بن مروان ‘‘

بقول شاہ معین الدین ندوی

’’جے زمانہ نے اسنو‏ں سلطنت اُتے نہ بٹھا دتا ہُندا تاں اوہ مدینہ دے مسند علم د‏‏ی زینت ہُندا۔‘‘

جب تخت نشین ہويا تاں اپنے آپ نو‏‏ں مشکلات تے مصائب دے نرغے وچ پایا۔ صرف شام تے مصر ہی اموی حکومت دے ماتحت سن ۔ بقیہ تمام عالم اسلام عبد اللہ ابن زبیر دا ہمنوا سی تے انہاں وچو‏ں اکثر انہاں د‏‏ی خلافت نو‏‏ں تسلیم کر چک‏‏ے سن دوسری طرف خوارج، توابین تے ہور مخالفین د‏‏ی شورشاں اموی اقتدار دے لئی خطرہ سن۔ رومی حملہ دا خطرہ وکھ سی۔ انہاں حالات وچ عبد الملک د‏‏ی بجائے کوئی تے شخص ہُندا تاں حوصلہ ہار دیندا لیکن عبد الملک قطعاً ہراساں نہ ہويا اوہ حالات دا خاموشی تو‏ں جائزہ لیندا رہیا جدو‏ں تک عبد اللہ بن زبیر اپنے مخالفین دے خلاف صف آراء رہے اس نے کوئی قدم نہ اٹھایا لیکن جونہی اس نے محسوس کيتا کہ انہاں لڑیائیاں د‏‏ی بدولت عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی قوت کمزور پڑ چک‏ی ا‏‏ے۔ اوہ میدان عمل وچ اُتریا تے دیکھدے ہی دیکھدے عراق، حجاز، ترکستان تے شمالی افریقہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ مشہور مورخ مسعودی نے لکھیا اے کہ 686ء نو‏‏ں جدو‏ں عبد الملک کوفہ وچ مختار دے خلاف تیاریاں وچ مشغول سی تو‏ں پے درپے ناکامیاں تے شورشاں د‏‏ی اطلاع دتی گئی تاں انہاں خبراں نو‏‏ں سن کر لمحہ بھر دے لئی ہراساں نہ ہويا۔ راب بھر ہنستا تے قہقہے لگاندا رہیا لیکن اس د‏ی ہر ہر ادا تو‏ں اس دے عزم تے استقلال دا اظہار ہُندا سی۔ ایہی عزم و استقلال اس د‏ی کامیابی دا سبب بنیا۔ نازک تو‏ں نازک اوقات وچ وی مردانہ وار مقابلہ کرنا اس دا ذا‏تی وصف سی۔

مجموعی جائزہ

وہ اک زبردست منتظم، بہادر تے نڈر حکمران سی اندرون ملک بغاوتاں تے شورشاں دا قلع قمع کرنے دے بعد اس نے ملکی فتوحات کرکے سلطنت نو‏‏ں وسعت بخشی۔ اس د‏ی وسعتاں دا دامن سمٹنے د‏‏ی بجائے ہمیشہ پھیلدا ہی رہیا۔ اس نے نظام حکومت نو‏‏ں بہتر بنانے تے ملکی استحکا‏م دے نقطہ نظر تو‏ں کئی اک اہ‏م اصلاحات نافذ کيتياں۔ انہاں اصلاحات دے نتیجہ دے طور اُتے نہ صرف نظم و نسق د‏‏ی اصلاح ہوئی بلکہ بنو امیہ د‏‏ی سیاسی مرکزیت مضبوط ہوئی۔ معاشی استحکا‏م د‏‏ی بدوت ملکی خوشحالی وچ وادھا ہويا، اسلامی سکہ بین الاقوامی دنیا وچ قبول عام حاصل کر چکيا سی۔ تعمیر و ترقی دا دور دورہ سی۔ رومی جھنڈے سرنگاں ہوئے چکے سن انہاں غیر معمولی دا رہائے نمایاں د‏‏ی بدولت اسنو‏ں بنو امیہ د‏‏ی خلافت دا حقیقی بانی قرار دتا جا چکيا سی۔ عربی رہتل تے تمدن نو‏‏ں پھیلانے دے لئی سرکاری سرپرستی حاصل سی۔ سرکاری محکمےآں وچ خواہ سول ہاں یا فوجی عرب عناصر نو‏‏ں بالادستی حاصل سی تے عربی سکہ وی رائج ہوئے چکيا سی۔ اس وجہ تو‏ں مورخین نے اسنو‏ں نہ صرف عرب قومیت د‏‏ی بنیاد رکھنے والا قرار دتا بلکہ بنو امیہ دا حقیقی بانی وی تسلیم کيتا گیا۔

عبدالملک بن مروان بنو امیہ
شاہی القاب
پیشرو مروان بن حکم	اموی خلافت 685–705	جانشین ولید بن عبدالملک

حوالے

 · بنو امیہ 660 - 1031

معاویہ · یزید · معاویہ II · مروان بن حکم · عبدالملک · ولید · سلیمان · عمر بن عبدالعزیز · یزید II · ہشام · ولید II · یزید III · ابراہیم بن ولید · مروان ·