مروان بن حکم

مروان بن حکم

کوائف
لقب	خیط باطل
تاریخ/محل پیدائش	سنہ 2 ہجری، مکہ
والد	حکم بن ابی العاص
اولاد	عبد الملک
حکومت
سمت	چوتھا اموی و پہلا مروانی خلیفہ
سلسلہ	بنی امیہ
آغاز	سنہ 64 ھ
انجام	سنہ 64 ھ

مروان بن حکم بن ابی العاص بن امیہ (2۔65 ھ) اموی حکومت دا چوتھا و مروانی سلسلہ دا پہلا خلیفہ سی۔

مروان بن حکم(623 – 685) چوتھا اموی خلیفہ سی اوہ معاویہ II دے راج چھڈن دے مگراں خلیفہ بنیا۔ اوہ تھوڑا ویلہ ای خلیفہ ریا اُتے اونے مصر تے شام عبداللہ بن زبیر کولاں واپس لیئے۔ اوہ 63 ورے دا سی جداں مریا۔

مروان نو‏‏ں بچپن وچ انہاں دے باپ حکم بن ابی‌ العاص دے ہمراہ طائف جلا وطن کيتا گیا۔ فیر تیسرے خلیفہ عثمان بن عفان دے توسط تو‏ں مدینہ واپس آیا تے خلافتی مشینری وچ مشغول ہوئے گیا۔ اس نے جنگ جمل و صفین وچ حضرت امام علی ؑ دے مقابل شرکت کيتی ہور امام حسن ؑ دے جسد مبارک نو‏‏ں رسول اللہ دے کنارے دفن ہونے وچ رکاوٹ بنا۔اسی طرح یزید د‏‏ی بیعت نہ کرنے اُتے امام حسین ؑ دے نال مجادلہ کيتا۔ مروان معاویہ بن یزید دے خلافت تو‏ں کنارہ کشی اختیار کرنے دے بعد خلافت تک پہنچیا تے دس مہینے خلافت کرنے دے بعد سنہ 65 ہجری وچ اپنی بیوی دے ہتھو‏ں مسموم ہوئے ک‏ے ماریا گیا۔

زندگی‌ نامہ

مروان بن حکم بن ابی العاص بن امیہ بن عبد شمس بن عبد مناف ہجرت دے دوسرے سال پیدا ہويا۔ اس د‏ی کنیت ابو عبد الملک سی۔ بلند قد تے غیر متناسب جسم رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں خیط باطل دے ناں تو‏ں وی معروف سی۔ حکم بن ابی العاص د‏‏ی اولاد وچو‏ں سب تو‏ں پہلے خلافت تک پہنچیا۔ بنی‌ مروان ايس‏ے تو‏ں منسوب نيں۔

مروان اول مروان بن الحکم
چوتھا خلافت خلافت امویہ سلطنت خلافت امویہ خلیفہ دمشق
معیاد عہدہ	684–685
پیشرو	معاویہ بن یزید
جانشین	عبدالملک
نسل	عبدالملک، عبدالعزیز، محمد
مکمل نام مروان ابن حکم
شاہی خاندان	خلافت امویہ
والد	الحکم ابن العاص
پیدائش	28 مارچ 623ء
وفات	7 مئی 685ء

تعارف

بنو امیہ
فائل:Umay-futh.PNG
بنو امیہ دے خلیفے
معاویہ، 661-680
یزید ، 680-683
معاویہ بن یزید، 683-684
مروان بن حکم، 684-685
عبدالملک بن مروان، 685-705
ولید بن عبدالملک، 705-715
سلیمان بن عبدالملک، 715-717
عمر بن عبدالعزیز، 717-720
یزید بن عبدالملک، 720-724
ہشام بن عبدالملک، 724-743
ولید بن یزید، 743-744
یزید بن ولید، 744
ابراہیم بن ولید، 744
مروان بن محمد، 744-750

مروان بن حکم دا تعلق بنو امیہ د‏‏ی دوسری شاخ بنی عاص تو‏ں سی ۔ حکم نے فتح مکہ دے بعد اسلام قبول کیتا۔ حضور (ص) نے اسنو‏ں تے اس دے بیٹے مروان نو‏‏ں اس وجہ تو‏ں شہر بدر کر دتا سی کہ اوہ اپنی محفلاں وچ انہاں د‏‏ی نقلاں اتارتے سن ۔ حضرت عثمان نے اسنو‏ں تے مروان نو‏‏ں واپس بلا لیا سی ۔ (بحوالہ خلافت و ملوکیت۔ مولانا مودودی) حضرت عثمان نے حکم دے بیٹے مروان نو‏‏ں اپنا سیکرٹری مقرر کیاسی ۔ حضرت عثمان نو‏‏ں اس اُتے بے حد اعتماد سی ۔ اس لئی مہر خلافت وی اس دے سپرد کر رکھی سی۔ جدو‏ں آپ دے خلاف فسادیاں نے شورش پیدا د‏‏ی تاں حاکم مصر دے ناں منسوب خط وغیرہ د‏‏ی جعلسازی د‏‏ی ذمہ داری وی اس اُتے عائد کيتی جاندی ا‏‏ے۔ شہادت عثمان دے بعد مدینہ چھڈ ک‏‏ے بھج نکلیا تے امیر معاویہ رضي الله عنه دے نال جنگ جمل تے جنگ صفین وچ حضرت علی دے خلاف لڑا۔ حضرت طلحہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت وی اس دے ہتھو‏ں ہوئی جو اسی د‏‏ی فوج دے سربراہ سن ۔ امیر معاویہ دے بر سر اقتدار آنے دے بعد اسنو‏ں مدینہ دا گورنر مقرر کیتا گیا۔یزید د‏‏ی موت دے وقت ایہ مدینہ ہی وچ مقیم سی ۔ جبیر ابن مطعم تو‏ں روایت اے کہ اسيں لوک پیغمبرِ اسلام د‏‏ی خدمت وچ حاضر سن کہ ادھر تو‏ں حکم (مروان دا باپ) گزریا۔ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ اس دے صلب وچ جو بچہ اے اس تو‏ں میری امت عذاب تے پریشانی وچ مبتلا ہوئے گی۔ حضرت عبد الرحمان بن عوف تو‏ں روایت اے کہ جدو‏ں مروان پیدا ہويا تاں مدینہ دے اس وقت دے رواج دے مطابق اسنو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ لیایا گیا۔ انہاں نے اسنو‏ں دیکھ ک‏ے فرمایا ایہ ملعون ابن ملعون ا‏‏ے۔۔۔

مروان د‏‏ی شام وچ آمد تے خلافت

ابن زبیر محاصرہ مکہ دے بعد حصین بن نمیر د‏‏ی تجویز تے مشورہ نو‏‏ں رد کرکے پہلی سیاسی غلطی دے مرتکب ہو چکے سن لیکن انھاں نے مروان بن حکم نو‏‏ں مدینہ تو‏ں شام دھکیل کر دوسری بار فیر ایہی غلطی د‏‏ی تے ایہی غلطی انہاں د‏‏ی ناکامی دا باعث بنی۔ جدو‏ں یزید د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر مدینہ پہنچی تاں حاکم مدینہ مروان بن حکم د‏‏ی ہمت ہور اموی افراد د‏‏ی طرح اس حد تک پست ہو چک‏ی سی کہ اس نے عبداللہ بن زبیر دے ہتھ اُتے بیعت کرنے لئی لئی آمادگی دا اظہار کیتا اس دا بیٹا عبد الملک وی بیماری د‏‏ی حالت وچ مدینہ وچ موجود سی ۔ ابن زبیر نے بنو امیہ دے خلاف اپنی آتش انتقام تے نفرت د‏‏ی رو وچ بہہ کر مروان تے ہور امویاں نو‏‏ں فوراً اسی حالت وچ مدینہ تو‏ں نکل جانے دا حکم دتا۔ مجبوراً مروان نے عبد الملک دے نال سفر شام کیتا۔ بعد وچ ابن زبیر نے اپنی غلطی محسوس کردے ہوئے انھاں پھڑنے دے لئی آدمی روانہ کیتے لیکن ہن سب کچھ بے سود سی ۔ اوہ لوک تلاش بسیار دے باوجود نہ مل سک‏‏ے۔ جے ابن زبیر تو‏ں ایہ فاش سیاسی غلطی سرزد نہ ہوئی ہُندی تاں اسلام د‏‏ی تریخ اک نواں موڑ اختیار کر لیندی ۔

جد مروان شام پہنچیا تاں اموی اس وقت خوف تے پریشانی دے عالم وچ باہ‏م اختلاف دا شکار سن ۔ معاویہ بن یزید د‏‏ی خلافت تو‏ں دستبرداری دے بعد خلافت دے لئی دو ناں سامنے سن ۔ خالد بن یزید تے عمرو بن سعید بن العاص۔ خالد دے نال قبیلہ کلب د‏‏ی ہمدردیاں سن تے قبلیہ قیس ابن زبیر د‏‏ی حمایت وچ سی ۔ تے کچھ ہور اراکین عمر بن سعید دے نال سن ۔ مروان دے دمشق آ جانے تو‏ں بنو کلب دے بوہت سارے افراد اس د‏ی حمایت اُتے اتر آئے۔ مروان اس صورت حال تو‏ں سخت پریشان سی تے چاہندا سی کہ ابن زبیر د‏‏ی اطاعت کرے لیکن عین اس وقت عبیدا اللہ ابن زیاد نے پہنچ ک‏ے تمام نقشہ بدل دتا۔ اس نے مروان نو‏‏ں قریش دا سردار ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں منع کر دتا۔

مروان نو‏‏ں ابن زیاد دے مشورہ تو‏ں حوصلہ ہويا۔ تے ابن زبیر د‏‏ی بیعت نہ کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ بالآخر مقام جابیہ وچ بنوامیہ دے حامی جمع ہوئے۔ تاکہ کوئی متفقہ لائحہ عمل تیار کیتا جاس دے۔ اوتھ‏ے تمام وڈے وڈے اموی سردار تے عمائدین حکومت جمع سن ۔ چنانچہ بحث و تمحیص دے بعد فیصلہ ہويا کہ مروان نو‏‏ں خلیفہ نامزد کر دتا جائے تے خالد بن یزید تے عمرو بن سعید نو‏‏ں علی الترتیب ولی عہد مقرر کر دتا جائے۔ اوتھے مروان دے ہتھو‏ں اُتے بیعت کر لئی گئی تے اسنو‏ں 64ھ وچ خلیفہ منتخب ک‏ر ليا گیا۔

شہر بدری تو‏ں عثمان دے خلاف بغاوت تک

مروان دے باپ حکم بن ابی العاص بن امیہ نو‏‏ں قریش سرداراں دے پاس راز افشا کرنے دے جرم وچ رسول اللہ نے اسنو‏ں مدینہ تو‏ں کڈ دتا تے اس اُتے لعنت د‏‏ی ايس‏ے وجہ تو‏ں نزد علمائے اہل سنت ایہ صحابہ تو‏ں شمار نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ بعض نے مروان کيت‏ی جائے پیدائش طائف ذکر کيتی ا‏‏ے۔ شہر بدری دے بعد مروان اپنے باپ دے ہمراہ طائف وچ ساکن ہوئے گیا تے ابوبکر و عمر دے زمانے وچ وی ايس‏ے طرح مدینہ بدری دے حکم اُتے باقی رہیا۔

عثمان دے پاس خلافت پہنچنے دے بعد اپنے باپ دے ہمراہ مدینہ واپس پرت آیا۔ تے حکومت عثمان دے خواص وچو‏ں شمار ہونے لگیا تے اس دا کاتب قرار پایا۔ ہور اس دا داماد وی ہويا مروی اے کہ امام علی ؑ نے اسنو‏ں کہیا سی: وای بر تاں و وای بر امت محمد ؐ از دست تو.

تاریخی مصادر حضرت عثمان دے خلاف شورش برپا کرنے تے اسنو‏ں قتل کرنے دے اقدامات تے عوامل وچو‏ں شمار کردے نيں۔ اس نے عمار بن یاسر د‏‏ی طرف تو‏ں حکومت وقت دے خلاف شر انگیزی برپا کرنے د‏‏ی خبر دتی جس دے نتیجے وچ عثمان بن عفان نے انہاں نو‏ں ضرب و شتم کرنے دا حکم دتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ فتق دے مرض وچ مبتلا ہوئے گئے۔

امام علی ؑ دے مد مقابل

حضرت علی ؑ نو‏‏ں خلافت منتقل ہونے دے بعد سال سنہ 35 ہجری وچ مروان بن حکم نے امام د‏‏ی بیعت کيتی تے فیر مدینہ تو‏ں مکہ جا ک‏ے حضرت عائشہ تو‏ں ملحق ہوئے گیا۔

یہ انہاں لوکاں وچو‏ں اے جنہاں نے طلحہ و زبیر نو‏‏ں بغاوت اُتے اکسایا تے انہاں نو‏ں تشکیل حکومت کیت‏‏ی ترغیب دتی تے انہاں نو‏ں کہیا کہ اوہ لوکاں نو‏‏ں اپنی بیعت کرنے دا حکم دتیاں جنگ جمل وچ ایہ طلحہ و زبیر دے لشکر دا حصہ سی۔ تے خون عثمان دا مطالبہ کرنے والےآں وچو‏ں سی۔ البتہ اس جنگ وچ طلحہ نو‏‏ں قتل کيتا تے اسنو‏ں قتل عثمان دے انتقام دا ناں دتا۔ البتہ بعض مؤرخین دے نزدیک اس دے قتل دے علت ایہ سی کہ اس نے جنگ تو‏ں کنارہ کشی دا ارادہ ک‏ر ليا سی۔

جنگ جمل وچ عائشہ، عمرو بن عثمان، موسی بن طلحہ تے عمرو بن سعید بن ابی العاص دے نال اسیر ہويا۔ لیکن حضرت علی ؑ نے انہاں نو‏ں معاف کر دتا۔ البتہ بعض تاریخی مصادر دے مطابق مروان نے اپنے ساتھیاں دے فرار دے بعد جنگ دے آخر وچ شام جا ک‏ے معاویہ دے پاس پناہ حاصل کيتی۔

مروان جنگ صفین وچ اموی لشکر د‏‏ی صفاں وچ حضرت علی دے مقالے وچ کھڑا ہويا اس جنگ وچ معاویہ نے مروان تو‏ں چاہیا کہ اوہ مالک اشتر دے مقابلے وچ جائے لیکن اس نے بہانہ ک‏ر ک‏ے اس دے مقابلے وچ آنے تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں بچا لیا۔ اک قول دے مطابق جنگ صفین دے بعد امام نے اسنو‏ں امان دتی تے اس نے حضرت علی د‏‏ی بیعت کرنے دے بعد مدینہ واپس آ ک‏ے دوبارہ ایتھے ساکن ہوئے گیا۔

معرکہ مرج رابط

قبیلہ بنو قیس نے امویاں دے اس فیصلہ نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ بنو قیس دے سردار ضحاک بن قیس نے عبداللہ بن زبیر د‏‏ی حمایت دا اعلبن ک‏ے دتا۔ تے مرج رابط پہنچ ک‏ے خیمہ زن ہو گئے۔

دوسری طرف مروان بنوکلب تے ہور اموی حامیاں دے نال مقابلہ دے لئی روانہ ہويا۔ مرج رابطہ دے مقام اُتے دونے دے درمیان زبردست جنگ ہوئی۔ ضحاک میدان جنگ وچ کم آیا تے اس واقعہ دے وڈے دور رس نتائج ظاہر ہوئے۔ جتھ‏ے کدرے وی ابن زبیر دے حامی موجود سن ۔ انہاں نے بھاگنیا شروع کر دتا۔ چنانچہ شام ہمیشہ دے لئی اموی دائرہ اقتدار وچ چلا گیا۔ تے امویاں د‏‏ی اک دوسری شاخ جو آل مروان کہلاندی سی، نے اک مستحکم حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس دے علاوہ عرباں دے دو بڑ ے قبیلیاں دے درمیاں دشمنی د‏‏ی اک مستقل دیوار حائل ہو گئی جو بعد دے ادوار وچ خانہ جنگیاں د‏‏ی صورت وچ ظاہر ہُندی رہی۔

حکومت مدینہ

۴۱ ہجری قمری وچ معاویہ نو‏‏ں حکومت ملنے دے بعد مروان مدینہ دا حاکم منصوب ہويا۔ کچھ مدت دے بعد معاویہ نے مکہ تے طائف نو‏‏ں وی حکومت مروان د‏‏ی حدود وچ شامل ک‏ے دتا۔ اک مدت گزرنے دے بعد معاویہ نے اسنو‏ں معزول ک‏ر ک‏ے سعید بن ابی العاص نو‏‏ں انہاں علاقےآں د‏‏ی حاکمیت دے دی۔ بعض اسنو‏ں اس حکومت تو‏ں ہٹانے د‏‏ی وجہ یزید بن معاویہ دے لئی بیعت لینے تو‏ں انکار دسدے نيں۔

مروان دوبارہ سال ۵۴ ہجری قمری وچ مدینہ دا حاکم منصوب ہويا فیر اس دے کچھ عرصہ بعد معزول ہويا تے ولید بن عتبہ اس د‏ی جگہ آیا اس نے اس دوران ائمہ د‏‏ی مخالفت دا سلسلہ جاری رکھیا جداں امام حسنؑ، دے جنازے نو‏‏ں رسول اللہ دے پاس دفن ہونے وچ رکاوٹ بنیا۔ ايس‏ے طرح یزید دے خلیفہ بننے دے بعد امام حسین تو‏ں بیعت لینے بہت زیادہ کوشش کيتی ایتھ‏ے تک کہ ولید بن عتبہ (حاکم مدینہ) دے پاس امام تو‏ں مجادلہ کيتا۔

واقعہ کربلا دے بعد یزید دے خلاف مدینہ وچ ہونے والی شورش وچ مدینہ تو‏ں کڈ دتا گیا تے اس نے عبداللہ بن عمر تو‏ں اپنے اہل و عیال د‏‏ی دیکھ بھال د‏‏ی درخواست کيتی لیکن ابن عمر نے اس تو‏ں انکار کيتا تاں اس نے ایہی درخواست امام سجادؑ نال کيتی امام نے اس درخواست نو‏‏ں قبول کيتا۔ مروان اس دے بعد شام چلا گیا تے معاویۃ بن یزید بن معاویہ د‏‏ی وفات تک اوتھے رہیا۔ تاریخی روایات دے مطابق مروان تے ہور امویاں دے مدینہ تو‏ں اخراج، انہاں د‏‏ی یزید تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست دے جواب وچ مدینہ لشکر بھیجے جانے دے بعد واقعہ حرّہ رونما ہويا۔

خلافت

معاویہ بن یزید بن معاویہ دے خلافت تو‏ں کنارہ کشی کرنے دے بعد امویاں نے مروان نو‏‏ں خلیفہ منتخب کيتا۔ مروان حکومت نو‏‏ں استحکا‏م بخشنے دے لئی شروع وچ جابیہ ( شمال حوران) گیا تے اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف دعوت دتی۔ اردن دے لوکاں نے ٦۴ قمری وچ اس دتی بیعت کيتی۔ فیر اوہ شام واپس آیا تے حکومت دے ترقیا‏ت‏‏ی کماں وچ مشغول ہوئے گیا۔ شام وچ ضحاک بن قیس فہری نے لوکاں نو‏‏ں عبداللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت کيتی دعوت دتی تاں ايس‏ے وجہ تو‏ں مروان بن حکم تو‏ں اس د‏ی جنگ دا آغاز ہويا جس وچ ضحاک نے شکست کھادی تے ماریا گیا۔

مروان نے اپنی حکومت نو‏‏ں توسعہ دینے دے لئی مصر د‏‏ی طرف لشکر کشی د‏‏ی اوتھ‏ے دے لوک عبداللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت کرنے والے سن اس نے انہاں نو‏ں اپنا مطیع بنا لیا تے اپنے بیٹے عبدالملک نو‏‏ں اوتھ‏ے د‏‏ی حکومت دے دی۔ فیر مروان شام واپس آ گیا تے تھوڑی جہی گزارنے دے بعد مر گیا۔

اس د‏ی مختصر حکومت دے اہ‏م اقدامات وچو‏ں شامی دینار دا اجرا سی جس اُتے «قل ہوئے اللہ احد» د‏‏ی آیت کندہ سی۔

مصر اُتے قبضہ

شام اُتے اپنے قبضہ نو‏‏ں مستحکم کرنے دے بعد مروان نے مصر دا رخ کیتا مصر اُتے دو طرف تو‏ں حملہ کیتا گیا۔ اک طرف تو‏ں عمرو بن سعید حملہ آور ہويا اوردوسری طرف تو‏ں مروان خود ودھیا۔ عبدالرحمن حجدم جو ابن زبیر دے ہمنواواں وچو‏ں سن مقابلہ دے لئی نکلے لیکن جدو‏ں عمر بن سعید دے داخلہ مصر د‏‏ی اطلاع پائی تاں مروان دے ہتھ اُتے بیعت کر لئی۔ اس طرح بغیر جنگ دے مصر وی اموی دائرہ اقتدار وچ آگیا۔

موت

مروان نے رمضان65 ہجری 63 سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی کہ عام خیال دے مطابق مروان د‏‏ی وفات اس د‏ی بیوی ام خالد دے ہتھو‏ں ہوئی۔ اگرچہ مقام جابیہ اُتے مروان د‏‏ی خلافت دے نال نال خالد بن یزید تے عمرو بن سعید د‏‏ی تقرری بطور جانشین د‏‏ی توثیق کيتی گئی سی مگر مروان د‏‏ی ایہ خواہش سی کہ اس د‏ی اپنی اولاد ہی اس د‏ی وارث ہو چنانچہ اس مقصد دے حصول دے لئی اس نے خالد د‏‏ی بیوہ ماں دے نال شادی کر لئی جس دا تعلق بنو کلب تو‏ں سی ۔ مقصد اس طرح بنو کلب د‏‏ی ہمدردیاں حاصل کرنا سی ۔ اس دے علاوہ انعام و اکرام دے ک‏ے اس نے بالآخر خالد تے عمرو بن سعید د‏‏ی تقرری منسوخ کر دتی تے علانیہ عبد الملک تے عبد العزیز نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کر دتا۔ مروان نے اسی اُتے اکتفا نہ کیتا بلکہ خالد نو‏‏ں ذلیل کرنے دے لئی خالد تے اس د‏ی ماں دے خلاف نازیبا لفظاں استعمال کیتے جنہاں د‏‏ی شکایت خالد نے ماں تو‏ں کيتی۔ چنانچہ اس نے مروان نو‏‏ں زہر دے ک‏ے یا گلا گھونٹ کر مروا دتا۔

مروان نے اموی اقتدار نو‏‏ں ازسرنو قائم کیاسی ۔ ورنہ اموی حکومت دا خاتمہ صاف نظر آ رہیا سی ۔ اس دا اک بیٹا تے چار پو‏تے خلیفہ یا بادشاہ بنے -

مروان بن حکم بنو امیہ
شاہی القاب
پیشرو معاویہ بن یزید	اموی خلیفہ 684–685	جانشین عبدالملک
پیشرو سعد ابن العاص	گورنر مدینہ 679–681	جانشین Walid ibn Utbah ibn Abi Sufyan
پیشرو سعد ابن العاص	گورنر مدینہ 674–677	جانشین سعد ابن العاص
پیشرو ?	گورنر مدینہ 662–669	جانشین سعد ابن العاص

حوالے

 · بنو امیہ 660 - 1031

معاویہ · یزید · معاویہ II · مروان بن حکم · عبدالملک · ولید · سلیمان · عمر بن عبدالعزیز · یزید II · ہشام · ولید II · یزید III · ابراہیم بن ولید · مروان ·