قیام زید بن علی

قیام زید بن علی
فائل:مقبره زید بن علی2.jpg زید بن علی دا مقبرہ
تاریخ: ۱ صفر سنہ ۱۲۲ھ مقام: کوفہ نتیجہ: قیام دی شکست

قیام زید بن علی تو‏ں مراد اوہ قیام اے جو ماہ صفر سنہ122ھ وچ امام صادقؑ دے زمانہ امامت تے ہشام بن عبدالملک دی خلافت دے دوران زید بن علی بن الحسین دی قیادت وچ بنو امیہ دی حکومت دے خلاف شروع ہويا مگر اس دا اختتام زید تے انہاں دے متعدد ساتھیاں دی شہادت اُتے ہويا۔ امام صادقؑ نے اس قیام وچ زید دا ساتھ نئيں دتا تے چھیويں امام دے نقطہ نظر دی تفسیر تے تحلیل دے بارے وچ شیعہ علما مختلف آرا رکھدے نيں۔

ابتدا وچ کوفہ تے ہور علاقےآں دے بوہت سارے لوگاں نے انہاں دی بیعت کر لی سی مگر مسجد کوفہ دے اندر بوہت سارے لوگاں دی نظر بندی دے بعد صرف 300 افراد نے زید دا ساتھ دتا۔ تاریخ طبری دے مطابق زید دے قیام دا آغاز یکم صفر سنہ 122ھ شب بدھ نو‏‏ں ہويا تے پہلے دن زید دے لشکر نو‏‏ں کامیابی نصیب ہوئی لیکن دوسرے دن والی کوفہ دی فوج وچ تیر اندازاں دی شمولیت دے بعد زید دی فوج نو‏‏ں شکست ہو گئی تے زید بن علی وی زخمی ہو گئے تے بالآخر زخماں دی تاب نہ لاندے ہوئے اسی سال تن صفر نو‏‏ں انتقال کر گئے۔

تاریخ دی رو تو‏ں زید نے امام حسین دی شہادت دے انتقام،امر بالمعروف ونہی عن المنکر تے بنو امیہ تو‏ں خلافت واپس لینے دی غرض تو‏ں قیام کیتا سی ۔ اموی خلیفہ ہشام بن عبد الملک دے درباریاں دی موجودگی وچ زید نال ناروا سلوک نو‏‏ں وی قیام دا اک سبب قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں دے قیام نو‏‏ں اموی حکومت دے زوال دا پیش خیمہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اسی طرح کوفیاں دی بے وفائی، اموی حکومت دی فوجی طاقت تے اموی آلہ کاراں دے اثرو و رسوخ نو‏‏ں وی قیام زید دی ناکامی دے اسباب وچو‏ں شمار کیتا گیا ا‏‏ے۔

قیام دے رہبر

زید شیعاں دے چوتھے امامؑ دے فرزند نيں۔ زید دی والدہ ام ولد سن کہ جنہاں نو‏ں مختار ثقفی نے 30 ہزار درہم وچ خرید کے امام سجادؑ نو‏‏ں ہدیہ کر دتا سی ۔ زید دی تاریخ ولادت درست طور اُتے مشخص نئيں اے البتہ انہاں دی شہادت120،121 یا 122ھ وچ نقل کيتی گئی ا‏‏ے۔ زیدی، زید بن علی نو‏‏ں اپنا پانچواں امام مندے نيں تے زیدی فرقہ انہی تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ زید نو‏‏ں اس اعتبار تو‏ں امام تسلیم کیتا گیا کہ امام حسینؑ دی شہادت دے بعد کچھ علویاں نے مسلح جدوجہد نو‏‏ں امامت دی شرط قرار دتا سی تے زید دی شہادت دے بعد جو شیعہ قیام بالسیف تے ظالم حکمران دے خلاف خروج دا عقیدہ رکھدے سن، انہاں نے انہاں نو‏ں اپنا امام قرار دتا تے اوہ زیدی دے نام تو‏ں مشہور ہو گئے۔

قیام دا آغاز تے اس دے وقت وچ تبدیلی

تاریخ طبری دے مطابق سنہ 122ھ دے ماہ صفر دی پہلی بدھ نو‏‏ں زید نے اپنے ساتھیاں دی مدد تو‏ں قیام دا آغاز کیتا مگر قیام اپنے مقررہ وقت تو‏ں کچھ پہلے ہی شروع ہو گیا۔ اوہ منگل دی شام نو‏‏ں اپنے ساتھیاں دے ہمراہ شہر تو‏ں نکل گئے تے جنگ دے لئی تیار ہو گئے جدو‏ں عراق دے گورنر یوسف بن عمر نو‏‏ں زید تے انہاں دے دو ساتھیاں دی آمد و رفت دی اطلاع ملی تو اس نے انہاں نو‏ں گرفتار کرنے دا حکم جاری کر دتا لیکن اس دے باوجود سپاہی زید دا سراغ نہ لگیا سکے۔ دوسری جانب زید تے انہاں دے ساتھی فوری طور اُتے لڑائی دے لئی تیار ہو گئے کیونکہ حکم نو‏‏ں زید دے پڑاؤ دی جگہ دا پتہ چل چکيا سی، انہاں دے دو قریبی ساتھی گرفتار کر لئے گئے سن تے دشمن دی جانب تو‏ں حملے دا احتمال وی سی ۔

بیعت کنندگان دی بے وفائی

جب زید بن علی شام تو‏ں کوفہ واپس پہنچے تو لوگاں نے گرمجوشی تو‏ں انہاں دا استقبال کیتا تے قیام کرنے دا مطالبہ کیتا۔ شیخ مفید دی نقل دے مطابق انہاں تو‏ں ملاقات کرنے والے افراد انہاں دی بیعت وی کردے رہ‏‏ے۔ ادھر زید بن علی دے خروج تے قیام دے آغاز تو‏ں اک دن قبل عراق دے گورنر نے کوفہ دے والی نو‏‏ں حکم دتا کہ اہل کوفہ نو‏‏ں مسجد وچ جمع کرے۔ والی نے قبائل دے سرداراں تے قوم دی وڈی شخصیتاں نو‏‏ں مسجد وچ اکٹھا کرنے دے بعد شہر وچ اعلان کرا دتا کہ جو مسجد وچ نئيں آئے گا اس دا خون مباح ہوئے گا۔ نتیجہ ایہ کہ سارے لوگاں وچو‏ں صرف 300 افراد تے اک نقل دے مطابق اس تو‏ں وی کم تعداد نے زید بن علی دا نال دتا۔ منابع وچ منقول اے کہ اوہ رات زید بن علی تے انہاں دے ساتھیاں نے صحرا وچ بسر دی تے اس دوران یا منصور اَمِت (یعنی اے کامیاب! دشمن نو‏‏ں مار دے) دا رجز پڑھدے رہ‏‏ے۔ طبری دی نقل دے مطابق، اگلے دن جدو‏ں زید نے اپنے ساتھیاں دی قلیل تعداد نو‏‏ں دیکھیا تے مسجد کوفہ وچ قوم دے وڈے لوگاں دی نظربندی تو‏ں مطلع ہوئے تو انہاں نے دکھ تے افسوس دا اظہار کردے ہوئے بیعت کرنے والےآں دا عذر مسترد کر دتا تے انہاں نو‏ں سست تے سازشی قرار دتا۔ اگرچہ طبری دی نقل دے مطابق کوفہ دی چند وڈی شخصیتاں نے اس تو‏ں قبل زید بن علی دے سامنے اہل کوفہ دی امام علیؑ، امام حسنؑ تے امام حسینؑ دے نال عہد شکنی دا تذکرہ کردے ہوئے انہاں نو‏ں قیام تو‏ں روکیا سی ۔ زید بن علی دی بیعت کرنے والے کوفیاں دی تعداد پندرہ ہزار دے لگ بھگ شمار کيتی گئی اے کہ جنہاں وچ کوفہ دی وڈی شخصیتاں منجملہ سلمہ بن کُہیل، نصر بن خزیمہ عبسی، معاویہ بن اسحاق بن زید بن حارثہ وی شامل نيں۔ اس دے علاوہ مدائن، بصرہ، واسط، موصل، ری تے گرگان دے کچھ لوگاں نے وی زید بن علی دی بیعت کيتی سی۔ جے زید بن علی دی کوفہ دی اک وڈی شخصیت سلمہ بن کُہیل دے نال گفتگو نو‏‏ں بیعت کرنے والےآں دی تعداد دا معیار قرار دتا جائے تو چالیس ہزار افراد انہاں دے اسيں پیمان سن ۔ ابو الفرج اصفہانی تو‏ں منقول اک دوسری روایت دے مطابق اک لکھ جنگجوواں دی جانب تو‏ں حمایت دا اعلان کیتا گیا سی ۔ اسی طرح ابو الفرج اصفہانی نے اہل سنت عالم تے حنفی مذہب دے بانی ابوحنیفہ دے زید بن علی کینال مالی تعاون دا وی ذکر کیتا ا‏‏ے۔

پہلے دن کامیابی

زید بن علی تے والی کوفہ دی فوج دے درمیان لڑائی صفر 122ھ بروز بدھ دی صبح شروع ہوئی۔ زید نے اپنی فوج نو‏‏ں شہر دی طرف پیشقدمی دا حکم دیندے ہوئے انہاں نو‏ں جنگ کرنے دی ترغیب دلیائی۔ پہلی مڈ بھیڑ کوفہ دے مضافات وچ صیادین (صائدین) دے مقام اُتے ہوئی کہ جس وچ زید دے ساتھی کامیاب رہ‏‏ے۔ پھر جنگ کوفہ وچ منتقل ہو گئی۔ زید نے اپنے ساتھیاں دی قلت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے انہاں دے سامنے ایہ خدشہ ظاہر کیتا کہ کوفی انہاں نو‏ں وی امام حسینؑ دی طرح تنہا چھڈ دین گے لیکن نصر بن خزیمہ نے زید بن علی دے ہمرکاب جانفشانی تو‏ں لڑنے دا عزم ظاہر کیتا۔ زید بن علی نے نصر بن خزیمہ، معاویہ بن اسحاق تے اپنے چند ساتھیاں دے ہمراہ مسجد دا رخ کیتا تاکہ اسنو‏ں اموی سپاہیاں دے چنگل تو‏ں آزاد کرا سکن۔ اگرچہ اوہ لوگ مسجد وچ داخل ہونے وچ کامیاب ہو گئے سن تے اپنے جھنڈے تے علم مسجد وچ لہرا چکے سن مگر اموی سپاہیاں نے انہاں دی پیشقدمی روک دی تے یوسف بن عمر دے تازہ دم لش کرکے پہنچنے تو‏ں، مسجد دے اطراف وچ اک شدید جنگ چھڑ گئی۔ آخر کار جنگ تے لڑائی دار الرزق نامی محلے تک پھیل گئی تے اس وچ پہلے دن زید تے انہاں دے ساتھیاں نو‏‏ں کامیابی نصیب ہوئی

دوسرے دن شکست

فائل:مقبره زید بن علی.jpg

کوفہ وچ زید بن علی تو‏ں منسوب مقبرہ

جنگ دے دوسرے دن دے آغاز وچ ہی نصر بن خزیمہ نائل بن فروہ دے ہتھو‏ں قتل ہو گئے۔ انہاں دے قتل دا زید اُتے گہرا اثر ہويا۔ اس دے باوجود اس صبح وچ زید تے انہاں دے ساتھیاں دی سخت جنگ کامیابی اُتے تمام ہوئی۔ یوسف بن عمر نے اک تے لشکر تیار کیتا تاکہ زید دے ساتھیاں اُتے حملہ کر سکے، مگر زید تے انہاں دے ساتھیاں نے یوسف بن عمر دی فوج نو‏‏ں تتر بتر کر دتا۔ اُتے یوسف بن عمر دی فوج وچ تیراندازاں دی شمولیت دے بعد زید دی فوج دا کم دشوار ہو گیا تے اسی صورتحال وچ زید دے اک تے سپہ سالار معاویہ بن اسحاق وی قتل ہو گئے۔ اس دن غروب دے وقت زید وی پیشانی اُتے تیر لگنے تو‏ں شدید زخمی ہو گئے تے زخماں دی تاب نہ لاندے ہوئے تن صفر سنہ 122ھ بروز جمعہ نو‏‏ں شہید ہو گئے۔ زید دے ساتھیاں نے انہاں دے بدن نو‏‏ں حکومتی سپاہیاں دی دسترس تو‏ں بچانے دی غرض تو‏ں اک چشمے دا رخ تبدیل کیتا، زید نو‏‏ں دفن کیتا تے پھر دوبارہ چشمے نو‏‏ں اسی جگہ اُتے جاری کر دتا مگر جو غلام انہاں دے ہمراہ سی، اس نے حکم بن صلت نو‏‏ں اطلاع دے دت‏ی۔ چنانچہ امویاں نے زید دا بدن کڈیا تے یوسف بن عمر دے حکم اُتے انہاں دا بدن سولی پرلٹکا دتا تے سر اموی خلیفہ ہشام بن عبد الملک دے پاس بھیج دتا۔

امام صادقؑ دا موقف

زید بن علی دا قیام، امام صادقؑ دے زمانہ امامت وچ وقوع پذیر ہويا مگر امام صادقؑ نے اس قیام وچ شرکت نئيں کيتی۔ زید تے انہاں دے قیام دے بارے وچ مختلف روایات تے آرا موجود نيں لیکن امام صادقؑ تو‏ں انہاں دے قیام دی بابت کوئی واضح موقف نقل نئيں ہويا ا‏‏ے۔ کتاب کفایۃ الاثر دے مصنف نے نقل کیتا اے کہ کچھ شیعاں نے امام صادقؑ دی جانب تو‏ں قیام زید دا نال نہ دینے نو‏‏ں زید دی مخالفت دے باب تو‏ں قرار دتا اے، اُتے مذکورہ کتاب دے مصنف دی رائے وچ امام صادقؑ دی جانب تو‏ں زید بن علی دے قیام دا نال نہ دینے دا سبب اک طرح دی حکمت عملی تے تدبیر سی ۔ کچھ شیعہ علما منجملہ شہید اول، آیت اللہ خوئی، تے مامقانی دا خیال اے کہ زید بن علی نو‏‏ں امام صادقؑ دا اذن حاصل سی ۔ اسی طرح کچھ محققین نے مذکورہ تن علما دے اقوال دے علاوہ امام رضاؑ تو‏ں منقول اک روایت تو‏ں استناد کیتا اے تے قیام زید نو‏‏ں امام صادقؑ دے اذن دا حامل قرار دتا ا‏‏ے۔ مذکورہ روایت کيتی بنیاد اُتے زید بن علی نے امام صادقؑ تو‏ں مشورہ کیتا تے چھیويں امامؑ نے انہاں تو‏ں فرمایا: جے آپ چاہندے نيں کہ اوہی شخص ثابت ہاں جسنو‏ں کوفہ دے محلے کناسہ وچ سولی پرلٹکایا جائے گا، تو اس دا راستہ ایہی ا‏‏ے۔ مگر کچھ دوسرے محققین نے اسی روایت تو‏ں استناد کردے ہوئے کہیا اے کہ اگرچہ زید اپنے قیام وچ سچے سن تے جے کامیاب ہو جاندے تو خلافت نو‏‏ں اوہدی اہلیت رکھنے والےآں دے سپرد کر دیندے مگر امام صادقؑ نے انہاں نو‏ں قیام کرنے تو‏ں منع فرمایا سی ۔ سید محمد حسین حسینی تہرانی نے وی ابان بن عثمان دی روایت جو کافی وچ مومن طاق تو‏ں نقل ہوئی اے ؛ دے پیش نظر قیام زید نو‏‏ں امام دے اذن تو‏ں فاقد قرار دتا ا‏‏ے۔ امام صادقؑ تے اسی طرح امام رضاؑ، تو‏ں منقول بعض روایات دے مطابق کامیابی دی صورت وچ زید بن علی دا قصد ایہ سی کہ خلافت، امام صادقؑ دے سپرد کر دتیاں شیخ مفید دے بقول زید بن علی نے الرضا من آل محمد نو‏‏ں اپنا شعار قرار دتا سی تے لوگاں دی سوچ دے برخلاف خلافت نو‏‏ں اپنے لئی نئيں چاہندے سن بلکہ کامیابی دے بعد اسنو‏ں اوہدی اہلیت رکھنے والےآں دے سپرد کرنے دا قصد رکھدے سن علامہ مجلسی نے اکثر شیعہ علما دی طرف اسی عقیدے دی نسبت دی اے تے واضح فرمایا اے کہ انہاں نو‏ں انہاں دے کسی دوسرے قول دا سراغ نئيں ملا۔ بروایت شیخ مفید جدو‏ں امام صادقؑ نو‏‏ں شہادت زید دی خبر ملی تو آپ اُتے بہت اثر ہويا تے حکم دتا کہ کچھ مال انہاں افراد دے خانداناں وچ تقسیم کر داں جو قیام زید وچ شہید ہوئے سن ۔

قیام دا پس منظر تے ہدف

شیخ مفید نے زید بن علی دے قیام دا اصل ہدف بنو امیہ دی حکومت دے خلاف جدوجہد تے امام حسینؑ دے خون دا انتقام قرار دتا ا‏‏ے۔ اوہ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر نو‏‏ں وی زید دے اہداف وچو‏ں قرار دیندے ہوئے تصریح کردے نيں کہ اموی خلیفہ ہشام بن عبد الملک دے انہاں کینال اہل دربار دی موجودگی وچ ناروا سلوک تو‏ں وی انہاں وچ قیام دا جذبہ پیدا ہويا۔ اسی طرح بعض محققین نے ہشام بن عبد الملک دے دور وچ بالیائے منبر امام علیؑ اُتے سب و شتم، خاندان پیغمبر اُتے امویاں دے ظلم و ستم تے زید بن علی دے نقطہ نظر تو‏ں بنو امیہ دے کفر و الحاد نو‏‏ں قیام زید دے عوامل وچو‏ں شمار کیتا ا‏‏ے۔ محمد بن جریر طبری نے قیام زید دے بارے وچ اختلاف دے اسباب اُتے روشنی پائی اے ؛ انہاں نے مالی بے ضابطگیاں دے الزامات، مدینہ وچ عبد اللہ محض دے نال امام علیؑ دے اوقاف اُتے تنازعہ کہ جو خالد بن عبد الملک دی حکمیت اُتے منتہی ہويا تے اسی طرح مالی بے ضابطگیاں دے الزامات جو یوسف بن عمر دی حکومت وچ زید اُتے لگائے گئے تے اسی طرح اہل کوفہ دی دعوت نو‏‏ں زید دے قیام دے عوامل وچو‏ں قرار دتا ا‏‏ے۔ منابع دے مطابق، زید لوگاں تو‏ں جو بیعت لیندے سن، اس وچ ظالماں دے خلاف جدوجہد، کمزوراں دے دفاع، غنائم دی مساویانہ تقسیم، رد مظالم تے اہل بیتؑ دی انہاں دے مخالفین دے مقابلے وچ نصرت اُتے زور دتا جاندا سی ۔ مامقانی قیام تو‏ں زید دا ہدف بنو امیہ تو‏ں خلافت لے ک‏ے امام صادقؑ دے سپرد کرنے نو‏‏ں قرار دیندے نيں تے ایہ سمجھدے نيں کہ زید اس غرض تو‏ں اپنا ہدف آشکار نئيں کردے سن تاکہ امام صادقؑ نو‏‏ں نقصان نہ پہنچے۔

قیام دے نتائج

قیام زید دے کچھ نتائج تے ثمرات بیان کیتے گئے نيں: منجملہ ایہ کہ قیام زید تے انہاں دے بعد یحییٰ دے قیام نے بنو امیہ دی حکومت دے سقوط دی بنیاد فراہ‏م کيتی۔ تے شیعہ قیام دا دائرہ کار خراسان تک ودھا دی چنانچہ تاریخ یعقوبی وچ منقول اے کہ زید بن علی دے قتل تو‏ں خراسان دے شیعہ متحرک ہو گئے تے ایہ امر سبب بنا کہ اوہ خاندان پیغمبرؐ اُتے بنو امیہ دے مظالم نو‏‏ں برملا کراں۔ لہٰذا کوئی ایسی جگہ نئيں سی کہ جتھ‏ے اُتے لوگ بنو امیہ دے جرائم تو‏ں بے خبر ہون۔ امام صادقؑ تو‏ں وی منقول اے کہ ہشام بن عبد الملک نے زید بن علی نو‏‏ں قتل کیتا، بدلے وچ خدا نے وی اوہدی حکومت نو‏‏ں زوال پذیر کر دتا۔ اک تے نقل وچ اہل تشیع دے چھیويں امام تو‏ں ایہ روایت اے کہ بنو امیہ دی جانب تو‏ں زید دا بدن جلا ڈالنے دے ست دن بعد خدا نے انہاں نو‏ں نابود کرنے دا ارادہ کیتا۔ قیام زید بن علی دے ہور نتائج وچو‏ں اک حکومت دی اہل بیت دے حوالے تو‏ں حساسیت وچ کمی تے اس دے نتیجے وچ امام صادقؑ نو‏‏ں شیعہ مذہب دی ترویج دے لئی فرصت ملنے نو‏‏ں قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ قیام زید دے نتائج تے ثمرات دی تحلیل دے علاوہ کچھ محققین نے قیام زید دی ناکامی دی وجوہات وی بیان کيتیاں نيں؛ اموی حکومت دی فوجی طاقت، جاسوس تے اندرونی مخالفین کہ جنہاں نے قیام دے وقت نو‏‏ں فاش کر دتا سی ۔ امام صادقؑ دی جانب تو‏ں قیام دی اعلانیہ حمایت دا فقدان تے آخر وچ کوفیاں دا نال نہ دینا، وی ناکامی دی وجوہات وچو‏ں نيں۔

متعلقہ صفحات

• قیام یحییٰ بن زید
• قیام توابین
• قیام یمانی
• قیام مختار

حوالے

{{حوالے \2}}

منابع