قیام یحییٰ بن زید
قیام یحیی بن زید توں اوہ قیام مراد اے جو امام سجاد علیہ السلام دے پوتے یحیی بن زید نے حکومت بنی امیہ دے خلاف کیتا۔ ایہ قیام ولید بن یزید دی حکومت دے دوران سال ۱۲۵ ہجری قمری وچ ہويا تے ایہ زمانہ امامت امام صادق(ع) دے زمانے توں مصادف سی ۔ ایہ قیام ایران دے شہر خراسان وچ ہويا تے آخرکار یحیی بن زید تے اس دے ساتھیاں دے قتل دے نال ایہ قیام اپنے انجام نوں پہنچیا۔
بنی امیہ دے مقابلے وچ شہادت یحیی مقاومت دے اک سمبل وچ تبدیل ہو گئ جس نے ابو مسلم خراسانی دے قیام وچ لوگاں نوں اس دا نال دینے دا عزم بخشا۔ کہیا گیا اے کہ جس سال یحیی بن زید دی شہادت ہوئی اس سال جو بچہ وی خواسان (ایران) وچ پیدا ہُندا اس دا نام یحیی یا زید رکھیا جاندا۔
زندگی نامہ
سودھویحیی، زید بن علی دے بیٹے تے امام سجاد(ع) دے پوتے نيں۔ انہاں دی والدہ دا نام "ریطہ" سی جو عبداللہ بن محمد بن حنفیہ دی بیٹی سن۔[۱] انہاں دی تاریخ پیدائش دے بارے وچ مصادر خاموش نيں۔ انہاں دے سال شہادت (۱۲۵ق) تے عمر: ۱۸ سال نوں دیکھدے ہوئے ۱۰۷ق دا اندازہ لگایا گیا اے۔[۲]
یحیی بن زید دی زندگی دا دورانیہ اموی خلیفاں: ہشام بن عبدالملک تے ولید بن یزید نوں شامل اے۔
ارادۂ قیام
سودھوزید بن علی دی شہادت دے نال ہی یحیی نے اپنے آپ نوں مخفی کر لیا تا کہ اپنے باپ دی وصیت قیام نوں جاری ساری رکھ سکن۔ [۳] اس دوران بعض بزرگاں نے دلسوزی دی بنا اُتے انہاں نوں قیام توں رکنے دا مشورہ وی دتا۔ منقول اے کہ امام صادق(ع) نے انہاں نوں اک خط لکھیا تے انہاں دے باپ دی طرح قتل ہونے دی خبر توں آگاہ کیتا تے قیام کرنے توں روکیا۔[۴] لیکن یحیی قیام دا تہیہ کر چکے سن لہذا انہاں نے خراسان دا رخ کیتا۔
سفر خراسان
سودھوقیام زید بن علی دے بعد تے انہاں دے قتل ہونے دے بعد انہاں دے ساتھی متفرق ہو گئے تے یحیی دے اطراف وچ صرف دس افراد باقی رہ گئے۔
یحیی نے خراسان دا ارادہ کیتا تے شروع وچ مدائن دی سمت چلا اس زمانے وچ شاہراہ خراسان عراق دے راستے اُتے واقع سی۔[۵] ایہ واقعہ اس حال وچ رونما ہويا سی کہ حاکم کوفہ یوسف بن عمر، نے اوہدی تلاش توں ہتھ کھچ لیا سی کیونکہ گمان سی کہ یحیی بن زید کوفیاں دے گھراں وچ مخفی سی ۔[۶] جدوں یوسف بن عمر، یحیی دے خراسان آنے توں آگا ہويا تو اس نے ایہ خبر ہشام بن عبدالملک دے گوش گزار کيتی۔ ہشام نے والئ خراسان نوں اس دے تعقب کرنے دا حکم دتا۔[۷]
قید خانۂ بلخ
سودھویحیی کچھ عرصہ بعد «حریش بن عبدالرحمن» نام دے شخص دے پاس گیا تے ہشام بن عبد الملک دی وفات تک اسکے پاس رہیا تے ولید بن یزید خلافت نشین ہويا۔[۸]
ولید دے تخت نشین ہونے دے بعد یوسف بن عمر نے والئ خراسان نوں یحیی دے آمد و رفت دے مقامات توں آگاہ کیتا تے اس نے بلخ وچ حکومتی کارگزار نوں حکم دتا کہ اوہ حریش نوں یحیی دی مخفی گاہ توں آگاہ کرنے اُتے اکسائے تے اس کم وچ سختی دا مظاہرہ کرے۔[۹] والئ بلخ نے وی ایسا ہی کیتا تے اس نے حریش نوں 600 تازیانے لگوائے لیکن اس نے قسم اٹھائی تے کہیا کہ بخدا! جے یحیی میرے پاواں تلے وی ہو تو وی وچ اس توں اپنے پاواں نئيں اٹھاواں گا۔ لیکن اس دا بیٹا قریش اس شکنجے دے منظر دے دیکھنے دی تاب نئيں لا سکا تے اس نے یحیی دی مخفی گاہ توں آگاہ کر دتا۔ والی بلخ نے یحیی نوں گرفتار کیتا تے اسنوں والئ خراسان دی طرف روانہ کیتا۔[۱۰] اس نے یحیی پابند زنجیر کیتا۔ جب ولید بن یزید نوں اس ماجرے دا پتہ چلا تو اس نے یحیی نوں امان دینے دا دستور دتا اس دے ساتھیاں دی رہائی دا پروانہ لکھیا۔[۱۱]
جب آزادی یحیی دی خبر خراسان دے شیعاں نوں پہنچی تو ثروتمند شیعاں دا گروہ لوہار دے کے پاس گیا تا کہ اوہ اوہدی زنجیراں نوں کاٹے تے انہاں نے اسنوں اک وڈی رقم: اک نقل دے مطابق ۲۰ ہزار درہم، دے بدلے وچ اسنوں خرید لیا۔[۱۲]) انہاں نے اس زنجیر دے حصےآں نوں اپنے اندر تقسیم کیتا تے اس توں اپنے لئے نگیناں والی انگشتر بنوائاں۔ اس طرح انہاں نے اس شخصیت یحیی توں تبرک حاصل کیتا۔[۱۳]
آغاز قیام
سودھوآزادی یحیی دے بعد والی خراسان نے اسنوں دو ہزار درہم دیئے تے تجویز دتی کہ اوہ ولید بن یزید دے نال مل جائے۔ یحیی سرخس چلا گیا۔ والی خراسان نے سرخس دے حاکم نوں نامہ لکھ کر یحیی نوں اوتھے باہر نکالنے دا حکم دتا تے نال ہی طوس دے فرماندار نوں لکھیا کہ جے اوہ ایتھے آئے تو اسنوں اوتھے ٹھرنے نہ دے بلکہ ابر شہر یعنی نیشاپور روانہ کر دے۔[۱۴] والی ابرشہر نے وی ہزار درہم یحیی نوں دیئے تے اسنوں بیہق بھیج دتا۔[۱۵] یحیی نے اس رقم توں اسلحہ دے اسباب خریدے تے اپنے نال ۷۰ افراد لے کے ابرشہر دی جانب لوٹ آیا۔ جدوں والی خراسان اس ماجرا توں آگاہ ہويا تو اس نے طوس و سرخس دے حاکماں نوں دستور دتا کہ اوہ ابرشہر دے حاکم دی مدد نوں پہنچیاں تے یحیی توں جنگ کراں۔ اس طرح ۱۰ ہزار افراد نے یحیی تے اسکے ۷۰ سپاہیاں دے سامنے صفاں کھیچاں۔[۱۶] ایہ یحیی دے قیام دا آغاز سی ۔
اس جنگ وچ یحیی بن زید کامیاب ہويا تے عمرو بن زرارہ مارا گیا پس یحیی نے گھوڑے تے انہاں دے اسلحے مال غنیمت دے طور اُتے لے لئے۔[۱۷]
جنگ جوزجان
سودھواس دے بعد یحیی ہرات چلا گیا تے اوتھے توں جوزجان گیا۔ والی خراسان نے اس توں مقابلے دے لئی ۸ ہزار سپاہی روانہ کيتے۔[۱۸] اسی دوران جوزجان، طالقان، فاریاب تے بلخ دے کے لوگاں دی اک تعداد اس دے نال ملحق ہوگئ۔[۱۹] دونے فوجاں جوزجان دے پاس «ارغوی» یا «ارعونہ» نامی دیہات دے پاس آمنے سامنے ہوئیاں تے انہاں دے درمیان تن دن تے رات مسلسل لڑائی رہی یہانتک کہ یحیی دے تمام ساتھی مارے گئے۔[۲۰]
شہادت یحیی
سودھو۱۲۵ ہجری دے ماہ شعبان وچ جمعہ دے روز عصر دے وقت[۲۱] عیسی دے نام توں آزاد شدہ غلام نے یحیی دی پیشانی اُتے تیر مارا جس دے نتیجے وچ اوہدی شہادت ہوئی۔ اموی لش کرکے دائاں سمت دے کمانڈر سورۃ بن محمد نے یحیی دا سر تن توں جدا کیاتے اسنوں والئ خراسان دے پاس بھیجیا۔ اس نے اسنوں ولید بن یزید دے لئی روانہ کیتا۔[۲۲] ولید نے حکم دتا کہ اس دے سر نوں مدینہ وچ اوہدی ماں ریطہ دے پاس لے جان جدوں اس نے سر دیکھیا تو کہیا:
- بہت زیادہ مدت دے لئی اسنوں میرے توں دور رکھیا تے ہن اسنوں قتل کرنے دے بعد مینوں ہدیہ دے رہے ہوئے۔ صبح و شام اس اُتے اس دے باپ اُتے خدا دے درود و سلام ہون۔[۲۳]
یحیی دے جسد نوں بغیر سر دے دروازہ جوزجان اُتے آویزاں کیتا گیا۔ ابومسلم خراسانی دے قیام تک اسی طرح رہیا تے اس دے بعد اس دے جسد نوں اتار کر دفن کیتا۔[۲۴] دعبل خزاعی دے درج ذیل شعر وچ یحیی دے مدفن دی جانب اشارہ اے:
[۲۵]و اخری بارض الجوزجان محلہا | و قبر بباخمری لدی الغربات |
اثرات قیام
سودھوامویاں دے مقابلے وچ یحیی دی شہادت مقاومت دا اک سمبل بن گئی تے خراسان وچ الرضا من آل محمد دے شعار توں ہونے والے قیام وچ اس شہادت نے لوگاں وچ اک نواں جذبہ پیدا کیتا۔ کہندے نيں کہ خراسانیاں نے ست روز تک اس دا سوگ منایا تے اس سال جو وی لڑکا پیدا ہُندا اس دا نام یحیی یا زید رکھیا جاندا۔[۲۶]
منقول اے کہ ابو مسلم نے انہاں تمام افراد نوں قتل کیتا جنہاں نے اس دے قتل وچ کسی قسم دا کردار کیتا سی ۔[۲۷]
حوالے
سودھو- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۴۵.
- ↑ قرشی، حیاہ الشہید الخالد زید بن علی، ص۶۰.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۸
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۸، بہ نقل از الحیاہ السیاسیہ و الفکریہ للزیدیہ فی المشرق الاشلامی، ص۷۷-۷۸ و الوافی بالوفیات، ج۲، ص۳۷-۳۸
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۴۶.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۷۵ش، ج۱۰، ص ۴۲۹۰.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۳۲۶.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۷۵ش، ج۱۰، ص۴۳۳۹؛ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۴۶-۱۴۷.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۷۵ش، ج۱۰، ص۴۳۳۹.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۷۵ش، ج۱۰، ص۴۳۴۰؛ ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۴۷.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۷۵ش، ج۱۰، ص۴۳۴۰.
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۴۸.
- ↑ ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۴۸.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۷۵ش، ج۱۰، ص ۴۳۴؛ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۴۸.
- ↑ ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۴۹.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۷۵ش، ج۱۰، ص ۴۳۴۱؛ ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۴۹.
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۴۹.
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۴۹؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۷۵ش، ج۱۰، ص۴۳۴۱.
- ↑ انساب الاشراف، جزء سوم، ص۱۳۸۱
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۵۰.
- ↑ ابن عنبۃ، الراغب فی تشجیر عمدۃ الطالب فی أنساب آل أبی طالب، ص ۲۵۸؛ منتخب التواریخ، ص ۳۵۵؛ طبقات ناصری، ج۲، ص۳۸۸
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۵۰.
- ↑ معالم أنساب الطالبیین، ص۱۹۵.
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۵۰.
- ↑ کشف الغمہ، ج۲، ص ۳۲۳
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۹، بہ نقل از مروج الذہب، ج۳، ص۲۲۲ و سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۹۱
- ↑ ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۵۰.
مآخذ
سودھو- آل طمعہ، سید عبدالجواد، معالم أنساب الطالبیین، محقق: سلمان السید ہادی آل طعمہ، قم، نشر آیۃ اللہ العظمی المرعشی نجفی، ۱۴۲۲ق.
- ابن عنبۃ، جمال الدین احمد، الراغب فی تشجیر عمدۃ الطالب فی أنساب آل أبی طالب، قم، حسنین، ۱۴۲۷ق.
- ابوالفرج اصفہانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، موسسۃ الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۴۱۹ق.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمہ فی معرفہ الائمہ، اول، بنی ہاشمی، تبریز، ۱۳۸۱ق.
- خراسانی، محمد ہاشم، منتخب التواریخ، تہران، ۱۳۴۷.
- صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، سمت، تہران، ہفتم، ۱۳۹۰ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمہ ابوالقاسم پایندہ، تہران، انتشارات اساطیر، چاپ چہارم، ۱۳۷۵ش.
- قرشی، باقر شریف، حیاہ الشہید الخالد زید بن علی، بیجا، ماہر، ۱۴۲۹ق.
- منہاج، سراج، طبقات ناصری تاریخ ایران و اسلام، تحقیق عبد الحی حبیبی، تہران، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- یعقوبی، احمد بن ابی اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی تا.