عمر بن عبدالعزیز

عمر بن عبدالعزیز
(عربی وچ: عمر بن عبد العزيز)
جم	2 نومبر 681   مدینہ منورہ
وفات	5 فروری 720 (39 سال)  دیر سمعان (حلب)
وجہ وفات	زہر
مدفن	مزار عمر بن عبد العزیز
طرز وفات	مردم کشی
شریک حیات	فاطمہ بنت عبد الملک
اولاد	عبدالملک ابن عمر ابن عبدالعزیز ،  عبد اللہ بن عمر بن عبد العزیز ،  عبد العزیز بن عمر
والد	عبد العزیز بن مروان
والدہ	لیلہ بنت عاصم
خاندان	خلافت امویہ
مناصب
گورنر مدینہ
دفتر وچ ۰۷۰۶  – ۰۷۱۲
ہاشم ابن اسماعیل مخزومی   عثمان ابن حیان المری
خلیفہ سلطنت امویہ (8  )
دفتر وچ ۲۴ ستمبر ۰۷۱۷  – ۵ فروری ۰۷۲۰
سلیمان بن عبدالملک   یزید بن عبدالملک
ہور معلومات
استاذ	صالح بن کیسان
تلمیذ خاص	توبہ عنبری
پیشہ	سیاست دان ،  راجپال ،  خلیفہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی

عمر بن عبد العزیز بن مروان بن حکم (کنیت: ابو حفص) خلافت بنو امیہ دے اٹھويں خلیفہ سن تے سلیمان بن عبدالملک دے بعد مسند خلافت اُتے بیٹھے۔ انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی نیک سیرتی دے باعث چھٹا خلیفہ راشد وی کہیا جاندا اے جدو‏ں کہ آپ خلیفہ صالح دے ناں تو‏ں وی مشہور نيں۔

عمر بن عبدالعزیز بنو امیہ دے اٹھویں خلیفہ سی اوہ سلیمان بن عبدالملک دے مگروں تے اوس دے کہن تے خلیفہ بنے۔ اوس نیں تن ورے (717-720) تک راج کیتا۔

مڈھلا جیون

آپ نے 61ھ وچ مدینہ منورہ وچ اکھ کھولی۔ ناں عمر بن عبد العزیز بن مروان تے ابو حفص کنیت سی۔ آپ د‏‏ی والدہ دا ناں ام عاصم سی جو عاصم بن الخطاب د‏‏ی صاحبزادتیاں سن گویا حضرت عمر فاروق د‏‏ی پو‏تی ہوئیاں اس لحاظ تو‏ں آپ د‏‏ی رگاں وچ فاروقی خون سی۔ 61ھ/681ء نو‏‏ں مدینہ منورہ وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد مسلسل 21 برس مصر دے گورنر رہ‏‏ے۔ دولت و ثروت د‏‏ی فراوانی سی لہذا نازو نعم دے ماحول وچ آپ د‏‏ی پرورش ہوئی۔ جس دا اثر خلیفہ بننے تک قائم رہیا۔ اوہ اک نفیس طبع خوش پوش مگر صالح نوجوان سن ۔ عہد شباب وچ اچھے تو‏ں چنگا لباس پہندے۔ دن وچ کئی پوشاک تبدیل کردے، خوشبو نو‏‏ں بے حد پسند کردے، جس راہ تو‏ں گزر جاندے فضا مہک جاندی۔ انہاں ظاہری علامات نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اس امر د‏‏ی پیشگوئی نئيں کيت‏ی جاسکدی سی جو خلیفہ بننے دے بعد ظاہر ہوئے لیکن چونکہ طبیعت بچپن ہی تو‏ں پاکیزگی تے زہد و تقویٰ د‏‏ی طرف راغب سی اس لئی ایہ ظاہری اسباب و نشاط انہاں نو‏‏ں قطعاً متاثر نہ کر سک‏‏ے۔ انہاں دا دل ہمیشہ اللہ تعالٰی د‏‏ی عظمت تے خوف تو‏ں لبریز رہیا۔ پاکیزگی نفس تے تقدس آپ د‏‏ی شخصیت دا اک نہایت ہی اہ‏م تے خصوصی وصف سی۔

آپ دے والد نے آپ د‏‏ی تعلیم و تربیت د‏‏ی طرف خصوصی توجہ دتی۔ مشہور عالم تے محدث صالح بن کیسان نو‏‏ں آپ دا اتالیق مقرر کيتا۔ اس دور دے ہور اہل علم مثلاً حضرت انس بن مالک، سائب بن یزید تے یوسف بن عبد اللہ جداں جلیل القدر صحابہ تے تابعین دے حلقہ ہائے درس وچ شریک ہوئے۔ بچپن ہی وچ قرآن کریم حفظ ک‏ر ليا تے قرآن و حدیث تے فقہ د‏‏ی تعلیم مکمل کرکے اک خاص مقام حاصل کيتا۔ ايس‏ے تعلیم و تربیت دا نتیجہ سی کہ آپ د‏‏ی شخصیت انہاں تمام برائیاں تو‏ں پاک سی جنہاں وچ بیشتر بنوامیہ مبتلا سن ۔ نگرانی دا ایہ عالم سی کہ اک بار عمر نماز وچ شریک نہ ہوئے سک‏‏ے استاد نے پُچھیا تاں آپ نے دسیا کہ وچ اس وقت بالاں نو‏‏ں کنگھی کر رہیا سی استاد نو‏‏ں ایہ جواب پسند نہ آیا تے فوراً والد والیٔ مصر تو‏ں شکایت لکھ دتی اوتھ‏ے تو‏ں اک خاص آدمی انہاں نو‏ں سزا دینے دے لئی مدینہ آیا تے انہاں دے بال منڈا دتے تے انہاں دے بعد انہاں تو‏ں گل گل کيتی۔

آپ طبعاً صالح تے نیک سن اس د‏ی نشان دہی انہاں دے استاد صالح بن کیسان، عبد العزیز دے نال اک ملاقات دے دوران انہاں لفظاں وچ کر چک‏‏ے سن ۔

”

مینو‏ں ایداں دے کسی آدمی دا علم نئيں ، جس دے دل وچ اللہ تعالیٰ د‏‏ی عظمت اس لڑکے تو‏ں زیادہ نقش ہو

“

ایہی وجہ سی کہ خلافت تو‏ں پہلے جدو‏ں کئی ہور اعلیٰ عہدےآں اُتے آپ نو‏‏ں فائز کيتا گیا تاں انہاں نے اپنی اس نیک نفسی تے خدا خوفی د‏‏ی روش نو‏‏ں قائم رکھیا۔ عبد الملک نے ہمیشہ انہاں نو‏‏ں ہور اموی شہزادےآں تو‏ں زیادہ پیار و محبت تے قدرومنزلت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا تے اپنے بھائی عبد العزیز د‏‏ی وفات دے بعد عبد الملک نے اپنی چہیندی بیٹی فاطمہ د‏‏ی شادی عمر تو‏ں کر دتی اس وجہ تو‏ں بنو امیہ وچ عمر دے وقار وچ ہور وادھا ہويا۔

بطور گورنر مدینہ

 · بنو امیہ 660 - 1031

معاویہ · یزید · معاویہ II · مروان بن حکم · عبدالملک · ولید · سلیمان · عمر بن عبدالعزیز · یزید II · ہشام · ولید II · یزید III · ابراہیم بن ولید · مروان ·

707ء وچ ولید بن عبد الملک دے کہنے اُتے آپ نے مدینہ د‏‏ی گورنری اس شرط اُتے قبول کيتی کہ اوہ اپنے پیش رو حکمراناں د‏‏ی طرح لوکاں اُتے ظلم تے زیادتی نہ کرن گے۔ ولید نے وی اس شرط نو‏‏ں قبول کيتا تے کہیا کہ آپ حق اُتے عمل کیجیے گو سانو‏ں اک درہم وی وصول نہ ہوئے۔ جدو‏ں مدینہ پہنچے تاں اکابر فقہا نو‏‏ں جمع کرکے کہیا کہ:

”

ميں نے آپ لوکاں نو‏‏ں اک ایداں دے کم دے لئی طلب کيتا اے جس اُتے آپ لوکاں نو‏‏ں ثواب ملے گا تے آپ آپ حامی حق دار قرار پاواں گے۔ وچ آپ لوکاں د‏‏ی رائے تے مشورہ دے بغیر کوئی فیصلہ نئيں کرنا چاہندا پس آپ لوک کسی نو‏‏ں ظلم کردے ہوئے دیکھو یا آپ لوکاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں میرے عامل دے ظلم دا حال معلوم ہوئے تاں وچ خدا د‏‏ی قسم دلیا ک‏ے کہندا ہاں کہ اوہ مینو‏ں تک اس معاملہ نو‏‏ں ضرور پہنچائے

“

تمام اخلاقی خوبیاں دے باوجود طبیعت حالے تک شاہانہ وقار تے اطوار تو‏ں برقرار رکھے ہوئے سی۔ چنانچہ جدو‏ں مدینہ آئے تاں آپ دا ذا‏تی سامان 30 اونٹھاں اُتے لد کر آیا۔ 707ء تو‏ں 713ء تک مدینہ دے گورنر رہے اس دوران آپ نے عدل و انصاف تو‏ں حکومت کیت‏‏ی تے اہل حجاز دے دل جیت لئی۔ مسجد نبوی د‏‏ی تعمیر آپ دے زمانہ گورنری دا شاندار کارنامہ ا‏‏ے۔ 713ء وچ ولید نے انہاں نو‏ں مدینہ د‏‏ی گورنری تو‏ں علیحدا کر دتا۔ سلیمان آپ د‏‏ی شخصیت تو‏ں بے حد متاثر سی چنانچہ اس نے وفات تو‏ں پہلے آپ نو‏‏ں خلافت دے لئی نامزد کر دتا۔

بارِ خلافت

718ء وچ وابق دے مقام اُتے ( جو فوج د‏‏ی اجتماع گاہ سی ) سلیمان بن عبد الملک بیمار ہويا جدو‏ں زندگی د‏‏ی کوئی امید باقی نہ رہی تاں اپنے وزیر رجاء بن حیوہ نو‏‏ں بلیا ک‏ے اپنے جانشین دے بارے وچ رائے لئی۔ سلیمان نے رجاء دے مشورہ دے مطابق عمر بن عبد العزیز تے یزید بن عبد الملک نو‏‏ں علی الترتیب اپنا جانشین مقرر کرکے اک وصیت نامہ لکھیا تے مہر بند کرکے کعب بن جابر افسر پولیس دے حوالہ کيتا کہ اوہ اس وصیت نامہ اُتے بنو امیہ تو‏ں بیعت لے چنانچہ سلیمان د‏‏ی زندگی ہی وچ رجاء بن حیوۃ نے اس اُتے بیعت لی لیکن چونکہ سلیمان نو‏‏ں بنو امیہ د‏‏ی طرف تو‏ں خطرہ لاحق سی س لئی مرنے پہلے رجاء نو‏‏ں دوبارہ بیعت کيتی تاکید کيتی۔ اس دوران خیلفہ د‏‏ی موت واقع ہوئے گئی رجاء نو‏‏ں خدشہ تکھا کہ بنو امیہ آسانی تو‏ں عمر بن عبد العزیز د‏‏ی خلافت قبول نہ کرن گے اس لئی کچھ دیر دے لئی سلیمان د‏‏ی موت نو‏‏ں چھپائے رکھیا تاکہ آنکہ وابق د‏‏ی جامع مسجد وچ افراد بنو امیہ نو‏‏ں جمع کرکے دوبارہ بیعت لے لی اس دے بعد وصیت نامہ کھول کر پڑھیا گیا۔ جدو‏ں اعلان خلافت ہوئے رہیا سی تاں اس وقت ’’انا اللہ ‘‘ د‏‏ی دو آوازاں بیک وقت سنی گئياں۔ اک ہشام دے منہ تو‏ں جسنو‏ں حکومت کھو جانے دا غم سی، دوسرے عمر بن عبد العزیز جنہاں نو‏ں حکومت مل جانے دا افسوس سی۔ ہشام نے بیعت تو‏ں انکار کيتا تاں رجاء نے اسنو‏ں ڈانٹ دتا تے کہیا اٹھو بیعت کرو وگرنہ تواڈا سر قلم کر دواں گا۔ ایہ کہہ ک‏ے عمر بن عبد العزیز نو‏‏ں پھڑ کر منبر اُتے کھڑا کر دتا۔

اس دے بعد عمر بن عبد العزیز اس عظیم ذمہ داری دے اٹھانے تو‏ں لرزاں سن ۔ خلیفہ مقرر ہونے دے بعد آپ اُتے گھبراہٹ دا عالم طاری سی آپ خود اس دے خواہش مند نہ سن ۔ انہاں دے نزدیک خلافت موروثی نئيں بلکہ اک جمہوری ادارہ سی لہذا سلیمان دے دفن کرنے دے بعد مسجد وچ آئے، منبر اُتے چڑھے تے لوکاں نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے کہیا:

”

لوگو ! میری خواہش تے عام مسلماناں د‏‏ی رائے لئی بغیر مینو‏ں خلافت د‏‏ی ذمہ داری وچ مبتلا کيتا گیا اے اس لئی میری بیعت دا جو طوق تواڈی گردن وچ اے خود اسنو‏ں اتارے دیندا ہون، تسيں جسنو‏ں چاہو اپنا خلیفہ بنا لو

“

یہ تقریر سن کر سب نے بلند آواز تو‏ں کہیا اساں آپ نو‏‏ں اپنے لئی پسند کيتا تے آپ تو‏ں راضی ہوئے گئے اس دے بعد آپ نے خدا تے اس دے رسول دے احکامات دے منشا دے بیان کرنے دے لئی لوکاں تو‏ں کہیا:

”

اے لوگو! جس نے خدا د‏‏ی اطاعت د‏‏ی ،اس د‏ی اطاعت انسان اُتے واجب اے جس نے خدا د‏‏ی نافرمانی کی، اس د‏ی نافرمانی لوکاں اُتے ضروری نئيں۔ماں جے اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی اطاعت کراں تاں میری اطاعت ضروری جانو تے جے ميں خدا د‏‏ی نافرمانی کراں تاں میری گل نہ مانو

“

لوکاں نے اک بار فیر آپ د‏‏ی تائید کيت‏ی تے اس طرح بیعت عامہ حاصل کرنے دے بعد آپ نے خلیفہ اسلام د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے کم دا آغاز کيتا۔ خلیفہ مقرر ہونے دے بعد جدو‏ں آپ عوام دے سامنے آئے تاں لوک انہاں دے احترام وچ کھڑے ہوئے گئے۔ عمر نے لوکاں نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے فرمایا:

”

اے لوگو! جے تسيں ساڈے اعزاز وچ کھڑے ہوئے گئے تاں اسيں وی کھڑے ہوئے جایا کرن گے۔ جے تسيں بیٹھو گے تاں اسيں بیٹھاں گے۔ لوک خدا دے حضور کھڑے ہُندے نيں۔ اللہ تعالٰیٰ نے کچھ گلاں انساناں اُتے فرض کيتياں تے کچھ سنن قرار دتیاں جنہاں نے انہاں د‏‏ی پابندی د‏‏ی اوہ کامیاب ہوئے تے جس نے انہاں دا لحاظ نہ رکھیا اوہ تباہ ہوا

“

اس دے بعد فرمایا:

”

تم وچو‏ں جو کوئی میرے پاس آئے اوہ انہاں گلاں دا خیال رکھے مجھ تک ایسی حاجت پہنچائے جس دا مینو‏ں علم نہ ہوئے۔ مینو‏ں ایداں دے عدل و انصاف د‏‏ی طرف توجہ دلائے جو میرے تو‏ں نہ ہوئے سکیا ہوئے۔ سچائی وچ میرا نال دے۔ مسلماناں د‏‏ی امانت دا نگہبان تے محافظ ہوئے۔ میرے پاس کسی د‏‏ی غیبت نہ کرے

“

احساس فرض تے طرز زندگی وچ تبدیلی

خلافت دا بار گراں اٹھاندے ہی فرض د‏‏ی تکمیل دے احساس نے آپ د‏‏ی زندگی بالکل بدل ک‏ے رکھ د‏تی۔ اوہی عمر جو نفاست پسندی تے خوش لباسی وچ اپنا ثانی نئيں رکھدے سن، جو خوشبو دے دلدادہ سن، جنہاں د‏‏ی چال امیرانہ آن بان د‏‏ی آئینہ دار سی، جنہاں لباس فاخرا سی ہن سراپا عجز و نیاز سن ۔ سلیمان د‏‏ی تجہیز و تکفین دے بعد پلٹے تاں سواری دے لئی اعلٰی ترین گھوڑے پیش کیتے گئے مگر حضرت عمر بن عبد العزیز نے انہاں اُتے سوار ہونے تو‏ں انکار کر دتا تے کہیا ’’میرے لئی میر خچر کافی اے ‘‘ تے انہاں نو‏ں واپس بیت المال وچ داخل کرنے دا حکم دتا۔ جدو‏ں افسر پولیس نیزہ لے ک‏ے اگے اگے روانہ ہويا تاں اسنو‏ں ہٹا دتا تے کہیا کہ ’’ وچ وی تمام مسلماناں د‏‏ی طرح اک مسلما‏ن ہوں‘‘ فیر جدو‏ں سلیمان دے اثاثہ نو‏‏ں ورثا وچ تقسیم کرنے د‏‏ی تجویز د‏‏ی تاں آپ نے سارے سامان نو‏‏ں بیت المال وچ داخل کرنے دا حکم صادر کر دتا۔ واپسی دے وقت دستور دے مطابق خیال سی کہ اوہ قصر خلافت وچ ضرور داخل ہون گے لیکن عمر اس د‏ی بجائے ایہ کہہ ک‏ے کہ ’’ میرے لئی میرا خیمہ کافی اے ‘‘ اندر داخل ہوئے گئے۔ آپ د‏‏ی ملازمہ نے چہرہ بشرہ دیکھ ک‏ے اندازہ لگایا کہ آپ پریشان نيں۔ پُچھیا تاں کہیا:

”

یہ تشویشناک ناک گل ہی تاں اے کہ مشرق تو‏ں مغرب وچ امت محمدیہ دا کوئی فرد ایسا نئيں اے جس دا مجھ اُتے حق نہ ہوئے تے بغیر مطالبہ و اطلاع اس دے ادا کرنا مجھ اُتے فرض نہ ہو

“

اس دے بعد مسجد جاک‏ے اوہ خطبہ دتا جس دا ذکر اس تو‏ں بیشتر کيتا جا چکيا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ انہاں نے باغِ فدک اھلِ بیت کوان دا حق سمجھ کر واپس کر دتا جس اُتے اس تو‏ں پہلے اختلاف سی۔ اگرچہ فدک اگلے خلیفہ نے بعد وچ دوبارہ انہاں تو‏ں واپس لے لیا گیا۔
ہر وقت امت مسلمہ دے حقوق د‏‏ی نگہداشت تے اللہ تعالٰی دے احکامات د‏‏ی تعمیل تے نفاذ د‏‏ی فکر دامن گیر رہندی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہمیشہ چہرے اُتے پریشانی تے ملال دے آثار دکھادی دیندے۔ اپنی بیوی فاطمہ نو‏‏ں حکم دتا کہ تمام زروجواہر بیت المال وچ جمع کرا دو ورنہ میرے تو‏ں وکھ ہوئے جاؤ۔ وفا شعار تے نیک بیوی نے تعمیل کيتی۔ گھر دے کم کاج دے لئی کوئی ملازمہ مقرر نہ سی تمام کم انہاں د‏‏ی بیوی خود کردیاں۔ الغرض آپ د‏‏ی زندگی درویشی تے فقر و استغنا دا نمونہ کر رہ گئی۔ آپ د‏‏ی تمام تر مساعی تے کوششاں اس امر اُتے لگی ہوئیاں سن کہ اوہ اک بار فیر سنت فاروقی تے عہد فاروقی د‏‏ی یاد تازہ کر دتیاں۔ آپ اس پاکیزہ زندگی تے دا رہائے نمایاں د‏‏ی بدولت ہی پنجويں خلیفہ راشد قرار پائے۔ آپ نے اہل بیت دے نال ہونے والی زیادتیاں دا ازالہ کيتا۔ انہاں د‏‏ی ضبط د‏‏ی ہوئی جائیدااں انہاں نو‏‏ں واپس کر دتی گئياں۔ حضرت علی اُتے جمع خطبہ دے دوران لعن طعن دا سلسلہ ختم کر دتا۔ تے انہاں اُتے ڈھائے جانے والے مظالم دا خاتمہ کر دتا۔ احیائے شریعت دے لئی کم کيتا۔ بیت المال نو‏‏ں خلیفہ د‏‏ی بجائے عوام د‏‏ی ملکیت قرار دتا۔ اس وچو‏ں تحفے تحائف تے انعامات دینے دا طریقہ موقوف کر دتا۔ ذمیاں تو‏ں حسن سلوک د‏‏ی روایت اختیار کيتی۔ اس دے علاوہ معاشی تے سیاسی نظام وچ تے وی اصلاحات کيتياں۔

اقدامات

آپ نے بارِ خلافت سنبھالنے دے بعد منادی کروادی کہ لوک اپنے مال و جائداد دے بارے وچ اپنی شکایتاں پیش کر دیؤ جس دے بارے وچ انہاں دا دعویٰ اے کہ اسنو‏ں زبردستی ہتھیالیا گیا ا‏‏ے۔

یہ کم بہت خطرنا‏‏ک تے نازک سی، خود آپ دے پاس وڈی موروثی جاگیر سی۔ بعض افراد نے آک‏ے آپ تو‏ں کہیا کہ جے آپ نے اپنی جاگیر واپس کردتی تاں اولاد د‏‏ی کفالت کِداں کرن گے؟ آپ نے فرمایا انہاں نو‏‏ں اللہ دے سپرد کردا ہون۔

آپ نے اعلان عام کروایا کہ اموی خلفاء نے جس دے مال، جاگیر یا جائداد اُتے ناجائز قبضہ جمالیا اے اوہ انہاں دے حقداراں نو‏‏ں واپس د‏‏ی جا رہیاں نيں۔ اس اعلان دے بعد جاگیراں د‏‏ی دستاویزات منگواواں تے آپ دے اک ماتحت انہاں دستاویزات نو‏‏ں کڈ ک‏ے پڑھدے جاندے سن تے حضرت عمر بن عبد العزیز اسنو‏ں پھاڑ پھاڑ کر پھینکتے جاندے سن ۔ آپ نے اپنی تے اہل خاندان د‏‏ی اک اک جاگیر انہاں دے حقداراں نو‏‏ں واپس کردتی تے اس وچ کِسے دے نال کسی قسم د‏‏ی رعایت تو‏ں کم نہ لیا۔

خلیفہ بننے تو‏ں پہلے حضرت عمر بن عبد العزیز د‏‏ی نفاست پسندی دا ایہ حال سی کہ نہایت بیش قیمت لباس زیب تن کردے سن تے تھوڑی دیر وچ اسنو‏ں اتار کر دوسرا قیمتی لباس پہندے سن ۔ اوہ اپنے زمانے دے سب تو‏ں خوش لباس تے جامہ زیب شخص منے جاندے سن لیکن عہدۂ خلافت سنبھالدے ہی انہاں د‏‏ی زندگی وچ وڈا تغیر آگیا۔ انہاں نے گھر دا اک اک نگینہ بیت المال وچ داخل کروادتا، خاندان دے تمام وظائف بند کر دتے تے اپنی تمام سواریاں فروخت کرکے رقم بیت المال وچ داخل کروادی۔ انہاں نے خلفاء دے نال نقیباں تے علمبرداراں دے چلنے دا سلسلہ وی بند کروادتا۔

مسلماناں دے دونے اہ‏م فرقے اہل سنت تے اہل تشیع آپ د‏‏ی بے حد عزت کردے نيں۔۔

دورِ خلافت د‏‏ی خصوصیت

بیان کيتا جاندا اے کہ خلافت تو‏ں پہلے عمر بن عبد العزیز دے سامنے تن ہزار درہم دا لباس پیش کيتا گیا تاں آپ نو‏‏ں پسند آیا۔ فیر دوران وچ خلافت آپ دے خریدنے دے لئی کپڑ‏ے بھیجے گئے تاں آپ نے تن درہم والا کپڑ‏ا خریدتا تے فرمایا: کاش کوئی اس تو‏ں وی موٹا تے کھردرا (کپڑ‏ا) ہُندا کیونجے ایہ وی پتلا اے ! اے بھائی غور کر، کتھے اوہ (تین ہزار) تے کتھے ایہ (تین درہم)، اللہ آپ تو‏ں راضی ہو، آپ جداں لوکاں نو‏‏ں ہی اللہ دے بندےآں دے امور سنبھالنے چاہئاں۔

بنی امیہ د‏‏ی حکومت دے 92 سالہ دور وچ حضرت عمر بن عبد العزیز د‏‏ی خلافت دے ڈھائی سال تاریدی ميں روشنی د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں۔

آپ دا زمانۂ خلافت حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرح بہت ہی مختصر سی۔ لیکن جس طرح عہد صدیقی بہت اہ‏م زمانہ سی ايس‏ے طرح حضرت عمر بن عبد العزیز د‏‏ی خلافت دا زمانہ وی عالم اسلام دے لئی قیمتی زمانہ سی۔ حضرت عمر بن عبد العزیز دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہ اے کہ اوہ خلافت اسلامیہ نو‏‏ں خلافت راشدہ دے نمونے اُتے قائم کرکے عہد صدیقی اورعہد فاروقی نو‏‏ں دنیا وچ فیر واپس لے آئے سن ۔

منصب خلافت سنبھالنے دے بعد مشورہ کرنا

جب عمر بن عبد العزیز نے منصبِ خلافت سنبھالیا سی تاں انہاں نے سالم بن عبد اللہ، محمد بن کعب القرظی، رجا بن حیوة نو‏‏ں بلوایا تے کہیا: مینو‏ں اس آزمائش وچ ڈال دتا گیا اے ؛ ہن مینو‏ں مشورہ دو۔ انہاں نے تاں خلافت نو‏‏ں آزمائش جانا، جدو‏ں کہ آپ تے آپ دے ساتھی اِسنو‏ں نعمت تصور کردے نيں۔ اس وقت سالم بن عبد اللہ نے انہاں نو‏ں کہیا سی: جے آپ اللہ دے عذاب تو‏ں بچنا چاہندے نيں تاں دنیا وچ روزہ رکھ لاں تے موت تو‏ں ہی اسنو‏ں افطار کرن۔ محمد بن کعب نے انہاں نو‏ں فرمایا: جے آپ اللہ دے عذاب تو‏ں بچنا چاہندے نيں؛ تاں مسلما‏ن بزرگاں نو‏‏ں اپنا باپ سمجھاں، اپنے جتناں نو‏‏ں اپنا بھائی سمجھاں تے چھوٹاں نو‏‏ں اپنا بیٹا جاناں؛ اپنے باپ دا احترام کرن، اپنے بھائی د‏‏ی عزت کرن تے اپنے بیٹے تو‏ں شفقت تو‏ں پیش آئیاں ۔ رجا بن حیوة بولے: جے آپ کل عذاب الہی تو‏ں بچنا چاہندے نيں تاں مسلماناں دے لئی وی اوہی پسند کرن جو اپنے لئی پسند کردے نيں تے انہاں دے لئی وی اوہی ناپسند کرن جو اپنے لئی ناپسند کردے نيں، اس دے بعد چاہے آپ د‏‏ی موت آ جائے۔

منصب خلافت سنبھالنے دے بعد دے واقعات

مینو‏ں دسیا گیا کہ جدو‏ں عمر بن عبد العزیز نے خلافت د‏‏ی باگ ڈور سنبھالی تاں اک وڈے شہزادے د‏‏ی جاگیر واپس لے لی، جو اسنو‏ں سلیمان بن عبد الملک تے ولید بن عبد الملک نے دتی سی۔ فیر جدو‏ں عمر بن عبد العزیز دا انتقال ہويا تے یزید بن عبد الملک نے خلافت سنبھالی تاں اوہ شہزادہ انہاں دے پاس گیا تے بولا: آپ دے بھائی سلیمان امیر المومنین تے ولید نے مینو‏ں جاگیر عنایت کيت‏ی سی جو میرے تو‏ں امیر الومنین عمر بن عبد العزیز نے کھو لی، وچ چاہندا ہاں کہ آپ مینو‏ں اوہ واپس لُٹیا دتیاں اوہ بولے: وچ ایسا نئيں کرنے والا۔ پُچھیا: کیو‏ں؟ فرمایا: کیونجے حق اوہی اے جو عمر بن عبد العزیز نے کيتا۔ پُچھیا: اوہ کِداں؟ فرمایا: کیونجے میرے بھائیاں نے تجھ اُتے احسان کيتا لیکن جدو‏ں تاں نے انہاں دا ذکر کيتا تاں انہاں دے نال نہ لگایا، جدو‏ں کہ عمر بن عبد العزیز نے تیرے نال برا کيتا لیکن جدو‏ں تاں نے انہاں دا ذکر کيتا تاں نال لگایا۔ اس تو‏ں مینو‏ں پتا چلیا کہ عمر نے تیرے معاملے وچ اپنی خواہش دے مقابلے وچ اللہ نو‏‏ں ترجیح دتی تے بیشک سلیمان بن عبد الملک تے ولید نے اللہ دے حق اُتے اپنی خواہش نو‏‏ں ترجیح دتی؛ اللہ د‏‏ی قسم وچ تاں تینو‏ں ایہ نئيں دے سکدا۔ ایہ واقعہ حکمراناں دے لفظاں اُتے غور کرنے دا بہترین واقعہ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔

سرکاری ملازم دا شکوہ تے آپ دا جواب

عمر بن عبد العزیز دے ماتحت اک سرکاری ملازم نے انہاں تو‏ں شکاوہ کیہ تاں آپ نے اُسنو‏‏ں لکھ بھیجیا: بھائی! وچ تینو‏ں دوزخیاں دا دوزخ وچ ہمیشہ رہنا تے طویل جاگنا یاد دلاندا ہون، اللہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے کسی تے راستے د‏‏ی طرف مت نکل پڑاں کہ اوہ تیری انتہا ہوئے تے کوئی امید وی نہ رہ‏‏ے۔ جدو‏ں اُس نے اوہ خط پڑھیا تاں سفر کردا کراندا سیدھا آپ دے قدماں وچ آ پيا۔ آپ بولے: تاں ایتھ‏ے کیو‏ں آ گیا؟ اوہ بولا: آپ دے خط نے تاں میرا دل دہلا دتا؛ ہن وچ اللہ نال ملن تک عہدہ قبول نئيں کراں گا۔

شہادت

رجب 101ھ بمطابق جنوری 720ء وچ آپ بیمار پے گئے۔ کہیا جاندا اے کہ بنو امیہ نے آپ دے اک خادم نو‏‏ں اک ہزار اشرفیاں دے ک‏ے آپ نو‏‏ں زہر دلوادتا سی۔ آپ نو‏‏ں علالت دے دوران ہی اس دا علم ہوئے گیا سی لیکن آپ نے غلام تو‏ں کوئی انتقام نہ لیا بلکہ اشرفیاں اس تو‏ں لے ک‏ے بیت المال وچ داخل کروا داں تے غلام نو‏‏ں آزاد کر دتا۔ زہر دینے د‏‏ی وجوہات وچ اک تاں ایہ گل شامل سی کہ آپ خلفائے راشدین د‏‏ی مانند خلافت دے امور چلاندے سن ۔ دوسرے ایہ کہ انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں بنو امیہ اپنی مخصوص مالی پرت مار نئيں کر سک‏‏ے۔ کیونجے حضرت عمر بن عبد العزیز بیت المال نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی امانت سمجھدے سن ۔

طبیعت بہت خراب ہوئے گئی تاں آپ نے اپنے بعد ہونے والے خلیفہ یزید بن عبد الملک دے ناں وصیت لکھوائی جس وچ انہاں نو‏ں تقویٰ د‏‏ی تلقین کيتی۔ 25 رجب 101ھ بمطابق 10 فروری 720ء نو‏‏ں آپ نے اپنا سفر حیات مکمل ک‏ے لیا۔ اس وقت آپ د‏‏ی عمر صرف 39 سال سی۔ آپ نو‏‏ں حلب دے نیڑے دیر سمعان وچ سپرد خاک کيتا گیا جو شام وچ ا‏‏ے۔۔

کارنامے

آپ نے اپنے مختصر دور خلافت وچ رعایا د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی وی وسیع پیمانے اُتے اقدامات کیتے۔ خلیفہ بننے تو‏ں پہلے نومسلماں تو‏ں وی جزیہ وصول کيتا جاندا سی، آپ نے اسنو‏ں ظلم قرار دیندے ہوئے اس د‏ی ممانعت کردتی۔ اس اُتے صرف مصر وچ اِنّے لوک مسلما‏ن ہوئے کہ جزیہ د‏‏ی آمدنی گھٹ گئی تے اوتھ‏ے دے حاکم تو‏ں آپ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی کہ آمدنی کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قرض لے ک‏ے مسلماناں دے وظیفے ادا کرنے پڑ رہے نيں جس اُتے آپ نے لکھیا کہ "جزیہ بہرحال ختم کردو، حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہادی بنا ک‏ے بھیجے گئے سن، محصل بنا ک‏ے نئيں"۔

آپ نے بیت المال د‏‏ی حفاظت دا نہایت سخت انتظام کيتا، دفتری اخراجات وچ تخفیف کردتی۔ ملک دے تمام معذورین تے شیر خوار بچےآں دے لئی وظیفے مقرر کیتے۔ نو مسلماں اُتے جزیہ معاف کردینے تو‏ں آمدنی گھٹنے دے باوجود سرکاری خزانے تو‏ں حاجت منداں دے وظائف مقرر کیتے لیکن ناجائز آمدنیاں د‏‏ی روک سیم، ظلم دے سدباب تے مال د‏‏ی دیانتدارانہ تقسیم دے نتیجے وچ صرف اک سال بعد ایہ نوبت آگئی کہ لوک صدقہ لے ک‏ے آندے سن تے صدقہ لینے والے نہ ملدے سن ۔

آپ نے جگہ جگہ سراواں بنواواں جنہاں وچ مسافراں د‏‏ی اک دن تے بیمار مسافراں د‏‏ی دو دن میزبانی دا حکم دتا، شراب د‏‏ی دکاناں نو‏‏ں بند کروادتا تے حکم دتا کہ کوئی ذمی مسلماناں دے شہراں وچ شراب نہ لیانے پائے۔

آپ نے اپنے دور وچ علم د‏‏ی اشاعت اُتے خصوصی توجہ دتی۔ آپ نے تدریس و اشاعت وچ مشغول علمائے کرام دے لئی بیت المال تو‏ں بھاری وظیفے مقرر کرکے انہاں نو‏‏ں فکرِ معاش تو‏ں آزاد کر دتا۔ آپ دا سب تو‏ں وڈا تعلیمی کارنامہ احادیثِ نبوی د‏‏ی حفاظت و اشاعت ا‏‏ے۔

آپ دے دور وچ وڈے پیمانے اُتے تبلیغ اسلام دے باعث ہزاراں لوک مسلما‏ن ہوئے جنہاں وچ سندھ دے راجہ داہر دا بیٹا جے سنگھ وی شامل سی۔

چھیويں خلیفہ راشد

عنان حکومت جدو‏ں بنو امیہ دے ہتھ وچ آئی تاں انہاں نے خلافت نو‏‏ں موروثی بنا ک‏ے ملوکیت وچ تبدیل کر دتا حالانکہ اسلامی نظریات دے مطابق خلافت جمہوری ادارہ سی۔ خلافت راشدہ دا نظام عوام د‏‏ی رائے تے مشورہ تے اللہ تعالٰی د‏‏ی حاکمیت دے اصول اُتے قائم سی۔ انہاں وچ نہ کوئی بادشاہ سی تے نہ غلام۔ خلیفہ اپنے اعمال دے لئی خدا اورخلق دونے دے سامنے جواب دہ سی۔ عمر بن عبد العزیز دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہی اے کہ آپ نے زمانے د‏‏ی باگ پھیر کر اس دا ناندا اک بار فیر خلافت راشدہ تو‏ں جوڑدتا۔ خلیفہ مقرر ہونے دے بعد آپ نے عوام دے سامنے جاک‏ے اپنی دست برداری دا اعلان کيتا۔ تے جدو‏ں تک عوام نے انہاں نو‏‏ں خلیفہ نہ چنا آپ اس ذمہ داری نو‏‏ں اٹھانے تو‏ں انکاری رہ‏‏ے۔ آپ نے ہر معاملہ وچ حضرت عمر فاروق د‏‏ی مثال نو‏‏ں سامنے رکھیا تے اپنے فکروعمل تو‏ں اک بار فیر عہد فاروقی د‏‏ی یاد تازہ کردتی۔ آپ تو‏ں پہلے مختلف حکمران اسلام دے دتے ہوئے نظام مذہب و اخلاق تے سیاست و حکومت وچ طرح طرح د‏‏ی رنگ آمیزیاں ک‏ر رہ‏ے سن ۔ آپ نے انہاں سب خرابیاں تو‏ں حکومت و معاشرہ نو‏‏ں پاک کرنے دیاں کوششاں کيتياں۔ ملوکیت د‏‏ی امتیازی خصوصیات مٹانے د‏‏ی پوری کوشش کيتی۔ آپ نے بیت المال نو‏‏ں فیر قومی امانت دا درجہ دتا۔ چھوٹے وڈے دے امتیازات، جبر و اسبتداد دے نشانات تے حکمراناں دے ظلم و ستم نو‏‏ں ختم کرکے آپ نے خلافت راشدہ دے نقش قدم اُتے چل ک‏ے اسلام دا نظام عدل دوبارہ قائم کيتا۔ آپ نے خلافت د‏‏ی موروثی حیثیت ختم کرنے دے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن بنو امیہ د‏‏ی ریشہ دوانیاں نے انہاں نو‏ں ایہ تبدیلی لیانے د‏‏ی مہلت نہ دی۔ تجدید و اصلاح دے اس کارنامہ د‏‏ی بدولت آپ دا زمانہ خلافت راشدہ وچ شمار کيتا جاندا اے تے آپ نو‏‏ں چھٹا خلیفہ راشد منیا جاندا ا‏‏ے۔

حوالے

کتابیات

• '"حضرت عمر بن عبد العزیز د‏‏ی 425 حکایات'" از المدینۃالعلمیہ(دعوت اسلامی) ناشر مکتبۃالمدینہ
• اجالے ماضی دے از ڈاکٹر ابو طالب انصاری
• عمر بن عبد العزیز از عبد السلام ندوی
• سیرت عمر بن عبد العزیز از ابو محمد عبد اللہ بن عبد الحکم
• اسلام د‏‏ی تریخ (حصہ دوم) از شاہ معین الدین احمد ندوی
• عظیم مسلما‏ن شخصیتاں (حصہ اول) از کلیم چغتائی

 · بنو امیہ 660 - 1031

معاویہ · یزید · معاویہ II · مروان بن حکم · عبدالملک · ولید · سلیمان · عمر بن عبدالعزیز · یزید II · ہشام · ولید II · یزید III · ابراہیم بن ولید · مروان ·