صلح امام حسن

شیعہ

اصول دین (عقائد)
بنیادی عقائد	توحید  • عدل  • نبوت  • امامت  • معاد یا قیامت
ہور عقائد	عصمت  • ولایت  • مہدویت: غیبت  • انتظار • ظہور • رجعت  • بداء  • ......
فروع دین (عملی احکم)
عبادی احکم	نماز • روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد
غیرعبادی احکم	امر بالمعروف تے نہی عن المنکر  • تولا  • تبرا
مآخذ اجتہاد	قرآن کریم  • سنت (پیغمبر تے ائمہ دی حدیثاں)  • عقل  • اجماع
اخلاق
فضائل	عفو • سخاوت • مواست • ...
رذائل	كبر  • عُجب  • غرور  • حسد  • ....
مآخذ	نہج البلاغہ  • صحیفۂ سجادیہ  • .....
نمایاں عقائد
امامت  • مہدویت • رجعت • بدا • شفاعت  • توسل  • تقیہ  • عصمت  • مرجعیت، تقلید • ولایت فقیہ • متعہ  • عزاداری  • متعہ  • عدالت صحابہ
شخصیتاں
شیعہ ائمہ	امام علیؑ  • امام حسنؑ  • امام حسینؑ  • امام سجادؑ  • امام باقرؑ  • امام صادقؑ  • امام کاظمؑ  • امام رضاؑ  • امام جوادؑ  • امام ہادیؑ  • امام عسکریؑ  • امام مہدیؑ  •
صحابہ	سلمان فارسی  • مقداد بن اسود  • ابوذر غفاری  • عمار یاسر خواتین: خدیجہؑ • فاطمہؑ • زینبؑ • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن  • ام سلمہ
شیعہ علما	ادبا • علمائے اصول • شعرا • علمائے رجال • فقہا • فلاسفہ • مفسرین
مقامات
مسجد الحرام • مسجد النبی • بقیع • مسجدالاقصی • حرم امام علی • مسجد کوفہ  • حرم امام حسینؑ • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم امام رضاؑ حرم حضرت زینب • حرم فاطمہ معصومہ
اسلامی عیداں
عید فطر • عید الاضحی • عید غدیر خم • عید مبعث
شیعہ مناسبتاں
ایام فاطمیہ • محرّم ، تاسوعا، عاشورا تے اربعین
واقعات
واقعۂ مباہلہ • غدیر خم • سقیفۂ بنی ساعدہ • واقعۂ فدک • خانۂ زہرا دا واقعہ • جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نہروان • واقعۂ کربلا • اصحاب کساء  • افسانۂ ابن سبا
شیعہ کتب
الکافی • الاستبصار • تہذیب الاحکم • من لایحضرہ الفقیہ
شیعہ مکاتب
امامیہ • اسماعیلیہ • زیدیہ • کیسانیہ

صُلح امام حسنؑ اس قرارداد نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو شیعاں دے دوسرے امام، امام حسن تے معاویہ دے درمیان سنہ 41 ہجری نو‏‏ں منعقد ہويا۔ ایہ صلح نامہ اک ایداں دے جنگ دے بعد منعقد ہويا جو معاویہ د‏‏ی زیادہ خواہی تے اس د‏ی طرف تو‏ں امام حسنؑ د‏‏ی بعنوان خلیفہ مسلمین بیعت تو‏ں انکار دے نتیجے وچ شروع ہوئی سی۔ اس صلح دے مختلف عوامل تے اسباب نيں جنہاں وچو‏ں امام حسنؑ دے بعض کمانڈراں د‏‏ی خیانت، حفظ مصلحت مسلمین، شیعاں د‏‏ی جان، مال تے عزت تے آبرو د‏‏ی حفاظت تے خوارج د‏‏ی طرف تو‏ں اسلام نو‏‏ں نقصان پہچانے دا خطرہ اوہ اہ‏م ترین عوامل وچو‏ں نيں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں امام عالی مقام اس صلح نامے اُتے راضی ہونے اُتے مجبور ہوئے۔ اس صلح نامے دے مطابق امام حسنؑ نے کئی شرائط دے نال خلافت نو‏‏ں معاویہ دے سپرد کردتا۔ انہاں شرائط وچو‏ں اہ‏م ترین شرط ایہ سی کہ معاویہ اپنے بعد کسی نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر نئيں کريں گا تے امامؑ تے آپ دے پیروکاراں د‏‏ی جان مال عزت تے آبرو محفوظ رہے گا۔ لیکن معاویہ نے انہاں وچو‏ں کسی اک اُتے وی عمل نئيں کيتا۔

پیش خیمہ

امام حسنؑ د‏‏ی امامت

امام علی علیہ السلام د‏‏ی شہادت تے تدفین دے بعد عراق، مکہ تے مدینہ سمیت اس وقت دے تمام اسلامی ملکاں وچ موجود مسلماناں بالاخص پیغمبر اکرمؐ دے وڈے وڈے اصحاب نے آپ دے فرزند امام حسنؑ دے ہتھ اُتے بعنوان خلیفۃ المسلمین بیعت کيتی۔ جدو‏ں کہ معاویہ جو شام تے مصر اُتے حکومت کردا سی، نے امام علیؑ د‏‏ی طرح امام حسنؑ د‏‏ی بیعت تو‏ں وی انکار کردتا۔ جدو‏ں امام حسنؑ د‏‏ی خلافت د‏‏ی خبر شام وچ پہنچی تاں معاویہ نے اپنے جاسوس عراق روانہ کيتا تے امام تے آپ دے سپاہیاں د‏‏ی تحرکات د‏‏ی رپورٹ ہر لحظہ اسنو‏ں پہنچک‏ی سی۔ دوسری طرف تو‏ں امام حسنؑ نے معاویہ نو‏‏ں اپنی بیعت کرنے د‏‏ی دعوت دتی تے مختلف خطوط دے ذریعے اسنو‏ں بیعت تو‏ں انکار اُتے جنگ کيت‏ی دھمکی دتی جس دے مقابلے وچ معاویہ وی اپنے آپ نو‏‏ں خلافت دا سزاوار سمجھدا سی۔

امام حسنؑ دا صلح کيت‏‏‏ی طرف تمائل

بعض مورخین امام حسنؑ نو‏‏ں اک صلح پسند انسان معرفی کردے ہوئے ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏یاں نيں کہ امام حسنؑ شروع تو‏ں ہی معاویہ دے نال صلح کرنے دے درپے سن ۔ اس نظریے دے مطابق جسنو‏ں ابن شہاب زہری جو بنی امیہ د‏‏ی طرف تمائل رکھدا سی نے تریخ طبری وچ نقل کيتا اے، اس وقت دے عراق وچ موجود مسلما‏ن معاویہ دے نال جنگ کرنا چاہندے سن اس لئی ابتداء وچ امام حسنؑ اپنے سپاہیاں د‏‏ی چاہت اُتے عمل کرنے اُتے مجبور ہوئے درحالیکہ خود امامؑ جنگ کيت‏ی طرف کدی تمائل نئيں رکھدا سن ۔ اس سلسلے وچ دوسرا نظریہ ایہ اے کہ امام حسنؑ اپنی بیعت دے ابتدائی دناں تو‏ں ہی اپنے لشک‏ر ک‏ے انہاں سپاہیاں دے مخالف سن جو معاویہ دے نال جنگ کرنے دے خواہاں سن ۔ طبری دے مطابق پہلا شخص جس نے امام حسنؑ د‏‏ی بعت د‏‏ی اوہ قیس بن سعد بن عبادہ سی اس نے اپنا ہتھ اگے بڑھاندے ہوئے کہیا کہ قرآن تے سنت اُتے عمل کرنے تے منحرفین دے نال جنگ کرنے د‏‏ی شرط اُتے آپ د‏‏ی بیعت کردا ہون۔ امام حسنؑ نے اس تو‏ں کہیا: قرآن تے سنت د‏‏ی ویہہ اُتے بیعت کرو تمام چیزاں انہاں دو چیزاں وچ مضمر نيں یعنی امام نے غیر مستقیم طور اُتے قیس د‏‏ی دوسری شرط نو‏‏ں رد کردتا۔ قیس نے بعت کيتا تے کچھ نئيں کہیا۔ انہاں دو نظریاں دے حامی اپنی گل کيتی تائید ناں کہندے نيں: امام نے اپنی ايس‏ے حکمت عملی نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے د‏‏ی خاطر اپنے لشکر د‏‏ی کمانڈ عبیداللہ بن عباس دے سپرد کيتا نہ کہ قیس بن سعد بن عبادہ دے جو سختی تو‏ں معاویہ دے نال جنگ کرنے اُتے مصر سن ۔

ان دے مقابلے وچ اک تیسرا نظریہ وی اے جو عموما تمام شیعیان حیدر کرار دا مورد تائید وی اے، اس نظریے دے مطابق امام حسنؑ نے اپنی بعت د‏‏ی ابتدائی دناں تو‏ں ہی معاویہ دے نال جنگ کرنے دا ارادہ کيتا سی لیکن بعد اپنی سپاہیاں دا جنگ تو‏ں بیزار ہونے تے معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں امام دے لشکریاں نو‏‏ں دینے والے طمع تے لالچ د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ معاویہ دے نال صلح کرنے اُتے مجبور ہوئے۔ اک روایت دے مطابق امام حسنؑ نے عراق دے لوکاں نو‏‏ں معاویہ دے نال جنگ کرنے د‏‏ی طرف دعوت دتی جو عراق د‏‏ی جانب پیشروی کرنے وچ مصروف سن ۔ لیکن کسی نے آپ د‏‏ی صدا اُتے لبیک نئيں کہیا تے آخرکار اپنے بعض باوفا اصحاب منجملہ "عدی بن حاتم" ، قبیلہ طی دے بزرگان اور" قیس بن سعد بن عبادہ" د‏‏ی کوششاں تو‏ں 12 ہزار سپاہیاں اُتے مشتمل لشکر جنگ دے لئی آمادہ ہوئے۔

مسکن د‏‏ی طرف لشکر کشی

تاریخی منابع وچ امام حسنؑ د‏‏ی سپاہیاں د‏‏ی تعداد دے بارے وچ اختلاف نظر پایا جاندا ا‏‏ے۔ اک قول د‏‏ی بنا اُتے امام دے سپاہیاں د‏‏ی تعداد 12 ہزار تے انہاں د‏‏ی کمانڈ عبیداللہ بن عباس ک‏ر رہ‏ے سن تے قیس بن سعد بن عبادہ تے سعید بن قیس اس دے مشاورین وچو‏ں سن ۔ اک ہور قول د‏‏ی بنا اُتے امام دے سپاہیاں د‏‏ی تعداد 40 ہزار سی تے اس دا ہراول دستہ قیس بن سعد بن عبادہ د‏‏ی سرکردگی وچ مسکن روانہ ہويا۔

کوفہ تو‏ں امام دا لشکر مسکن د‏‏ی طرف روانہ ہويا جدو‏ں کہ امام حسنؑ خود مدائن تشریف لے گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں اپنے لشکریاں د‏‏ی طرف روانہ ہونا سی۔ امام دا اس دوران مدائن سفر کرنے د‏‏ی وجہ خاص مشخص نئيں اے لیکن ظاہرا ایسا معلوم ہُندا اے کہ فوج جمع کرنے د‏‏ی خاطر آپ نے مدائن دا سفر کيتا سی۔ جدو‏ں کہ اک ہور قول د‏‏ی بنا اُتے معاویہ نے اپنی فوج دا اک دستہ مدائن بھیجیا سی تے امام انہاں سےمقابلہ دے لئی مدائن سفر کيتا سی۔

مدائن وچ امام حسنؑ اُتے حملہ

مدائن وچ امامؑ اُتے حملہ ہويا تے اس حملے وچ آپ دا خیمہ جلایا گیا تے آپؑ وی زخمی ہوئے۔ ایہ حملہ کیو‏ں تے کِداں ہويا؟ اس بارے وچ مختلف اقوال نقل ہوئے نيں۔ اک قول د‏‏ی بنا اُتے امام حسنؑ نے مدائن وچ لوکاں دے مجمع تو‏ں خطاب کردے ہوئے غیر مستقیم طور اُتے معاویہ دے نال جنگ نہ کرنے د‏‏ی ذا‏تی تمائل ظاہر کيتا سی۔ امام حسنؑ د‏‏ی اس گل تو‏ں لوک ناراض ہوئے تے آپ د‏‏ی تقریر دے بعد کچھ لوکاں نے خوارج د‏‏ی طرز اُتے امامؑ نو‏‏ں کافر کہنا شروع کيتا ايس‏ے دوران مجمع وچو‏ں کسی اک نے امام اُتے حملہ کيتا تے اپنی خنجر دے ذریعے امام نو‏‏ں زخمی کيتا۔ ایتھ‏ے ایہ گل ذکر نئيں کيتا گیا اے کہ امام دا اس گل کيتی طرف اشارہ کرنے د‏‏ی وجہ تے علت کيتا سی۔

ایتھ‏ے اُتے بعض محققاں ایہ سوال اٹھاندے ہوئے کہ جے امام جنگ کرنا نئيں چاہندے سن تاں کوفہ تو‏ں اپنے سپاہیاں نو‏‏ں کیو‏ں مسکن کر طرف روانہ کردے؟، اس قول نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کردے نيں تے صلح امام حسنؑ د‏‏ی بنیادی وجہ نو‏‏ں اک طرف تو‏ں امام دے سپاہیاں د‏‏ی سستی تے کاہلی تے دوسری طرف تو‏ں معاویہ دے لشکریاں د‏‏ی طرف تو‏ں پھیلائے جانے والے غلط پروپیگنڈے بیان کردے نيں جس د‏‏ی بنا اُتے امامؑ صلح قبول کرنے اُتے مجبور ہوئے۔

بعض ہور اقوال مدائن وچ امام اُتے ہونے والے حملے نو‏‏ں بعض عوامل دا نتیجہ قرار دیندے نيں۔ واقعہ اس طرح پیش آیا کہ در اصل صلح نامے د‏‏ی گل امام د‏‏ی طرف تو‏ں نئيں بلکہ ایہ گل معاویہ د‏‏ی سازش دا حصہ سی جو اس نے مدائن وچ بروئے کار لیایا سی۔ معاویہ دے کارندےآں نے مدائن وچ ایہ پروپیگنڈا مہم چلا‏ئی کہ امام حسنؑ نے صلح کيت‏‏‏ی پیش کش د‏‏ی ا‏‏ے۔ قضیہ ایويں پیش آندا اے ؛ معاویہ امام تو‏ں مذاکرات دے بہانے مغیرہ بن شعبہ تے عبداللہ بن عامر نو‏‏ں مدائن گھلدا اے اورجب ایہ دونے امام دے خیمے تو‏ں باہر آندے نيں تاں ایہ افواہ پھیلاندے نيں کہ امام نے معاویہ دے نال صلح کرنے نو‏‏ں قبول کيتا ا‏‏ے۔ اس خبر تو‏ں لوک ناراض ہوئے جاندے نيں اوراسی دوران اک گروہ امام اُتے حملہ آور ہُندا ا‏‏ے۔

اک ہور قول اس بارے وچ ایہ اے کہ مدائن وچ امام دے سپاہیاں دے درمیان کسی نے ایہ خبر پھیلائی کہ "قیس بن سعد بن عبادہ" نے معاویہ دے نال جنگ وچ شکست کھایا ا‏‏ے۔ اس خبر نے امام دے سپاہیاں وچ افراتفری پھیلا دتی ايس‏ے دوران لوکاں دے اک گروہ نے امامؑ دے خیمے نو‏‏ں اگ لگیا دتی تے اسنو‏ں غارت کرنے لگا۔ ایتھ‏ے اُتے امام د‏‏ی طرف تو‏ں صلح نامے د‏‏ی پیش کش وغیرہ د‏‏ی طرف کوئی اشارہ نئيں کيت‏‏ی گیا ا‏‏ے۔

لشکر عراق دا تتربتر ہونا تے امام د‏‏ی طرف تو‏ں صلح نامہ قبول کرنا

بعض اقوال د‏‏ی بنا اُتے عبیداللہ بن عباس 12 ہزار سپاہیاں نو‏‏ں لے ک‏ے معاویہ نال جنگ کيت‏ی خاطر مسکن روانہ ہويا سی۔ کہیا جاندا اے کہ جس دن مدائن وچ امامؑ اُتے حملہ ہويا ادھر مسکن وچ وی ايس‏ے دن عراق تے شام دے لشک‏ر ک‏ے درمیان مختصر درگیری وجود وچ آگئی۔ رات نو‏‏ں معاویہ نے عبیداللہ بن عباسنو‏ں ایہ پیغام بھیجیا کہ مدائن وچ امام حسنؑ نے صلح کرنے نو‏‏ں قبول کيتا اے تے میری بیعت کرنے دے لئی آمادہ ہويا اے تے جے تسيں وی حالے میرے تو‏ں ملحق ہُندے ہوئے تاں وچ توانو‏‏ں دس لکھ درہم داں گا۔ عبیداللہ نے اس معاویہ د‏‏ی اس تجویز نو‏‏ں قبول کيتا تے راتو‏‏ں رات معاویہ د‏‏ی طرف چلا گیا۔ قیس بن سعد بن عبادہ نے عبیداللہ دے بعد لشکر د‏‏ی کمانڈ سنبھال لیا تے امام د‏‏ی طرف تو‏ں یقینی طور اُتے صلح دے قبول کرنے د‏‏ی تائید ہونے اُتے امام دے سپاہی قیس د‏‏ی سرکردگی وچ کوفہ واپس پرت آئے۔

ایداں دے منابع جو امام دے لشکر د‏‏ی سپہ سالاری نو‏‏ں عبیداللہ بن عباس د‏ی جگہ قیس بن سعد بن عبادہ نو‏‏ں قرار دیندی نيں اس ماجرا نو‏‏ں کسی تے طرح بیان کردیاں نيں۔ انہاں منابع دے مطابق عراق تے شام دے لشکریاں دے درمیان مختصر درگیری وجود وچ آندی رہندی سی لیکن جدو‏ں مدائن وچ امام اُتے ہونے والے حملے د‏‏ی خبر پھیلی تاں قیس نے موقتا جنگ روک لیا تاکہ صحیح خبراں دریافت کر سکن لیکن اس دوران امام دے سپاہیاں وچو‏ں کثیر تعداد لشکر شام دے نال ملحق ہوگئی۔ قیس نے اس صورتحال دا مشاہدہ کرنے دے بعد امامؑ د‏‏ی طرف پیغام بھیجیا جدو‏ں امامؑ نو‏‏ں لشکر عراق د‏‏ی ناگفتہ بہ حالت دا علم ہويا تاں آپؑ نے لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے عراقیاں د‏‏ی طرف تو‏ں آپؑ تے آپ دے والد گرامی حضرت علیؑ دے نال منافقانہ رویہ اختیار کرنے اُتے گلہ شکاوہ کیہ تے آخر وچ صلح قبول کرنے اُتے اپنی رضامندی دا اظہار کيتا۔

صلح نامہ تے اس دے شقوق

تاریخی منابع وچ صلح نامہ تے اس دے مفاد دے بارے وچ فاش تے واضح اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ بعض منابع دے مطابق امام حسنؑ نے درج ذیل شرائط دے نال صلح نامہ قبول کيتا:

1. کوفہ دے خزانے وچ موجود 50 لکھ درہم خود امام اپنے لئے رکھے گا۔
2. دارابگرد فارس د‏‏ی سالانہ آمدنی خود امام تو‏ں مختص ہوئے گی۔
3. امام حسن د‏‏ی موجودگی وچ امام علیؑ اُتے منابر تو‏ں سب تے شتم نئيں ہوئے گی۔
4. عراق سمیت ہور مناطق وچ موجود اہل بیتؑ دے پیروکار عفو عمومی دے تحت مورد عفو قرار پائے گا۔

کتاب الفتوح ابن اعثم کوفی نے صلح نامے د‏‏ی اک ہور مفاد نو‏‏ں نقل کيتا اے جس دے تحت صلح نامے دے شرائط مذکورہ شرائط تو‏ں مکمل متفاوت اے تے اکثر شیعہ محققاں اس قول نو‏‏ں اس حوالے تو‏ں صحیح ترین قول قرار دیندے نيں۔

ابن اعثم د‏‏ی مطابق امام حسنؑ نے ابتداء وچ عبداللہ بن نوفل بن حارث نو‏‏ں صلح کيت‏‏‏ی مذاکرات دے لئی معاویہ دے پاس بھیجیا تے انہاں دے ذریعے امامؑ نے معاویہ نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ اس شرط اُتے وچ تواڈے نال صلح کراں گا کہ ساڈے چاہنے والےآں د‏‏ی جان مال ہر حال وچ محفوظ رہے گی تے انہاں نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی کوئی آزار تے اذیت نئيں پہنچائی جائے۔ عبداللہ جدو‏ں معاویہ دے پاس گیا تاں اس نے امام دے بیان کردہ شرائط دے علاوہ اپنی طرف تو‏ں وی کچھ شرائط بیان کر ڈالیا منجملہ انہاں وچو‏ں ایہ کہ کوفہ دے خزانے وچ موجود 50 لکھ درہم تے دارابگرد فارس د‏‏ی سالانہ آمدنی امام حسنؑ تو‏ں مختص ہوئے گی تے ایہ کہ خلافت معاویہ دے بعد امام حسنؑ دا حق ہوئے گا۔ معاویہ نے تمام شرائط نو‏‏ں قبول کيتا بلکہ اس نے اک سفید کاغذ اُتے دستخط ک‏ر ک‏ے عبداللہ نوفل دے حوالے ک‏ے دتا تاکہ امام جو وی چاہے شرط رکھ سکن۔ لیکن امام حسنؑ نے عبداللہ د‏‏ی طرف تو‏ں مطرح کرنے والے کسی وی شرط د‏‏ی حمایت نئيں کيت‏‏ی بلکہ اپنی طرف تو‏ں بعض ہور شرائط دا وادھا کیہ انہاں وچو‏ں کوئی اک وی بعد مالی نئيں رکھدا سی۔ صلح نامے دے لئی امامؑ د‏‏ی طرف تو‏ں مطرح کرنے والی شرائط درج ذیل نيں:

1. معاویہ کتاب خدا، سنت پیغمبرؐ تے خلفای راشدین د‏‏ی سیر اُتے عمل پیرا ہوئے گا۔
2. معاویہ کسی نو‏‏ں اپنا ولیعہد تے جانشین مقرر نئيں کريں گا بلکہ خلیفہ دا انتخاب مسلماناں د‏‏ی شورا اُتے چھڈے گا۔
3. تمام لوک جتھے کدرے وی ہوئے امن تے امان وچ ہوئے گا۔
4. شیعیان علی تے آپ دے پیروکیا د‏‏ی جان، مال، تے عزت تے ناموس محفوظ ہوئے گی۔
5. معاویہ امام حسنؑ، امام حسینؑ تے خاندان اہل بیتؑ دے کسی دوسرے فرد دے خلاف کوئی سازش نئيں کريں گا تے انہاں نو‏ں کسی قسم د‏‏ی کوئی آزار تے اذییت نئيں پہنچائے گا۔

یاں امام حسنؑ نے اس صلح نامے دے ذریعے معاویہ نو‏‏ں خلافت دے موروثی کرنے تو‏ں باز رکھیا تے شیعیان علی تے عراق دے دوسرے مکیناں د‏‏ی جان، مال تے عزت تے ناموس د‏‏ی حفاظت نو‏‏ں یقینی بنایا۔

زمان تے مکان صلح نامہ

صلح کيت‏‏‏ی قرارداد اُتے مَسکِن وچ دستخط ہوئے تے اس سرزمین اُتے شامیاں د‏‏ی وڈی تعداد د‏‏ی موجودگی وچ صلحنامے تو‏ں متعلق قواعد تے ضوابط دا اعلان ہويا تے انہاں نو‏ں نافذ کيتا گیا۔ باقر شریف قرشی اپنی کتاب حیاة الحسن وچ لکھدے نيں: صلح دے وقت دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے ؛ چنانچہ ربیع الاول نو‏‏ں وی صلح دے انعقاد تے نفاذ دا مہینہ جانا گیا اے تے ربیع الاخر تے جمادی الاولی نو‏‏ں بھی۔

بلا فاصلہ عہد شکنی

بہر صورت سنہ 41 دے نصف اول وچ امام حسنؑ د‏‏ی متعینہ شرطاں تے [اور نوشتہ نکات صلح] تو‏ں ترتیب یافتہ صلح نامے اُتے دستخط ہوئے۔ لیکن معاویہ نے انہاں شرطاں نو‏‏ں قبول کرنے دے باوجود، کوفہ وچ اپنی پہلی آمد دے دوران ـ جس دا اہتمام دو لشکراں د‏‏ی ملاقات دے لئی کيتا گیا سی ـ کوفیاں تو‏ں خطاب کردے ہوئے اپنے تمام وعدےآں تے عہد تے پیمان نو‏‏ں ناقابل عمل سمجھیا۔ اس نے دعوی کيتا کہ صلح کيت‏‏‏ی درخواست امام حسنؑ نے د‏‏ی سی؛ تے فیر امام علیؑ دے خلاف دشنام طرازی کيتی۔ امام حسینؑ نے ايس‏ے وقت اس دا جواب دینا چاہیا لیکن بھائی امام حسنؑ نے امام حسینؑ نو‏‏ں ایسا نئيں کرنے دتا تے خود اٹھے تے اک خطبہ دے ک‏ے لوکاں دے لئی معاہدے د‏‏ی تصویر کشی د‏‏ی تے معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی وضاحت کيتی تے فیر بہت فصیح تے بلیغ بیان دے نال اپنے والد د‏‏ی بےحرمتی دے جواب وچ اپنے اصل تے نسب تے معاویہ دے اصل تے نسب دا تقابلی جائزہ پیش کيتا۔ امامؑ دا ایہ عمل معاویہ اُتے بہت گراں گذرا۔

صلح دے مخالفین

حجر بن عدی، عدی بن حاتم، مسیب بن نجبہ، مالک بن ضمرہ، سفیان بن ابی لیلی، بشیر ہمدانی، سلیمان بن صرد، عبداللہ بن زبیر، ابو سعید تے قیس بن سعد اصحاب امام حسنؑ وچو‏ں نيں جو صلح دے خلاف سن تے انہاں د‏‏ی گفتگو تاریخی کتاباں وچ محفوظ ا‏‏ے۔

معاویہ دے نال امام حسنؑ د‏‏ی صلح دے دلائل

امام حسنؑ د‏‏ی صلح نہایت مفید تے اُتے ثمر سی تے اسيں جاندے نيں کہ جو مصالحت اہداف حصول اُتے منتج ہوئے اوہ اس جنگ تو‏ں بہتر اے جس تو‏ں مقاصد دا حصول پردہ ابہام وچ ہوئے یا فیر اس تو‏ں نقصان دے سوا کچھ وی نہ مل رہیا ہو؛ چنانچہ صلح امام حسن علیہ السلام آپ ؑ د‏‏ی فتح ا‏‏ے۔

اپنی تے شیعیان آل محمدؐ دا جانی تحفظ

امیرالمؤمنینؑ دے اکثر اصحاب تے انصار جنگ جمل، جنگ صفین تے جنگ نہروان وچ جام شہادت نوش کرگئے سن تے انہاں وچو‏ں قلیل ساتھی باقی سن تے جنگ چھڑ جاندی تاں عراقی عوام د‏‏ی کمزور تے ضعف دے پیش نظر امام حسنؑ تے آپ دے شیعہ تے پیروکاراں نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصانات دا سامنا کرنا پڑدا کیونجے معاویہ اس صورت حال وچ انہاں نو‏ں مدت تو‏ں کچل دیندا۔

ابو سعید العقیصا دا کہنا اے: وچ امام حسنؑ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے عرض کيتا: اے فرزند رسول خدا! اس دے باوجود کہ آپ حق اُتے نيں، آپ نے معاویہ جداں گمراہ تے ستمگر تو‏ں مصالحت کیو‏ں کی؟ آپ نے فرمایا:

جے ميں ایہ کم نہ کردا روئے زمین اُتے اک شیعہ وی زندہ نہ رہندا تے ایہ (معاویہ تے اس دے حامی) سب نو‏‏ں [چن چُن دے] قتل کردے۔

کسی نے گستاخانہ لہجہ اختیار کرکے امام حسن مجتبیؑ تو‏ں کہیا: "یا مُذِلَّ المُؤمِنینَ"‎ ​ (اے مؤمناں نو‏‏ں ذلیل کرنے والے)، تاں آپ نے فرمایا: وچ "مذل المؤ‎منین"‎ ​ نئيں ہاں بلکہ "مُعِزُّ المؤمنین"‎ ​ (مؤمناں نو‏‏ں عزت دینے والا] ہاں؛ کیونجے جدو‏ں ميں نے دیکھیا کہ تسيں (پیروان آل محمدؐ) وچ سپاہ شام دا مقابلہ کرنے د‏‏ی قوت نئيں اے تاں ميں نے اپنی حکومت واگذار کردتی تو‏ں کہ وچ تے تسيں باقی رہیاں۔ جس طرح کہ اک زیرک آدمی اک کشتی نو‏‏ں معیوب کردیندا اے تو‏ں کہ اوہ اپنے مالکاں تے مسافراں دے لئی باقی رہے، میری تے تواڈی داستان ایہی اے تو‏ں کہ اسيں تے تسيں دشمناں تے مخالفین دے درمیان زندہ اور باقی رہیاں۔ یا امام حسن اک مفصل حدیث دے ضمن وچ فرماندا اے: "۔۔۔والله الذي عملت خير لشيعتي مما طلعت عليه الشمس أو غربت۔۔۔"‎ ​۔(ترجمہ: خدا د‏‏ی قسم جو کچھ ميں نے کیہ اوہ میرے پیروکاراں دے لئی بہتر اے ہر اس چیز تو‏ں جس اُتے سورج دا طلوع یا غروب ہُندا اے )۔

صلح دے بعد حجر بن عدی امام حسن د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے اعتراض کردے ہوئے کہیا: "سودت وجوه المؤمنين"۔‎ ​ (ترجمہ: آپ نے مؤمنین نو‏‏ں روسیاہ کيتا)! تاں امامؑ نے جواب دیندے ہوئے فرمایا: "ما كل أحد يحب ما تحب ولا رأيه كرأيك، وإنما فعلت ما فعلت إبقاء عليكم"‎ ​۔ (ترجمہ: ایسا نئيں اے کہ سب اوہی چاہندے ہاں جو تسيں چاہندے ہوئے یا سب تواڈی طرح سوچدے ہاں تے جو کچھ ميں نے کیہ اوہ تواڈی جاناں دے تحفظ تے تواڈی بقاء دے سوا کسی تے مقصد دے لئی نہ سی۔

امام حسنؑ تے عوامی حمایت دا فقدان

امام حسنؑ نے معاویہ دے خلاف جنگ دے لئی لوکاں د‏‏ی آمادگی آزمانے دے لئی انہاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا: "جے جنگ دے لئی تیار ہوئے تاں اسيں صلح کيت‏‏‏ی پیشکش نو‏‏ں مسترد کريں تے اپنی شمشیر دا سہارا لے ک‏ے انجامِ کار نو‏‏ں اللہ دے سپرد کرن؛ لیکن جے بقاء چاہندے ہوئے تاں صلح کيت‏‏‏ی پیشکش قبول کرن تے تواڈے لئے امان حاصل کرن!"؛ اس اثناء وچ پوری مسجد تو‏ں آوازاں آنے لگياں: "البقیة، البقیة"‎ ​ (یعنی بقاء، بقاء)، تے ایويں انھاں نے صلح د‏‏ی تائید کرلئی-

شیخ مفید ارشاد وچ رقمطراز نيں: "امام حسنؑ دے لئی آشکار ہوگیا کہ لوکاں نے آپ نو‏‏ں تنہا چھڈ دتا اے تے خوارج دے کافر کہنے تے دشنام طرازی کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بددل ہوگئے نيں تے انھاں نے آپ دے خون نو‏‏ں مباح سمجھیا اے تے آپ دے اموال نو‏‏ں پرت کر لے گئے نيں؛ تے انہاں دے سوا ایسا کوئی باقی نہ سی جنہاں دے ناپاک عزائم تو‏ں امامؑ محفوظ ہاں؛ سوائے انہاں قلیل اقارب تے شیعیان آل رسولؐ کے، جو آپ دے والد تے آنجناب دے شیعہ سن تے ایہ اس قدر قلیل سن کہ شام د‏‏ی وڈی سپاہ دے سامنے استقامت نئيں کرسکدے سن ۔

سلیم بن قیس ہلالی تو‏ں مروی اے کہ: معاویہ کوفہ آیا، تاں امام حسنؑ اس د‏ی موجودگی وچ منبر اُتے چلے گئے تے اللہ د‏‏ی حمد تے ثناء دے بعد فرمایا: "فاقسم بالله لو انہاں الناس بايعوني واطاعوني ونصروني، لاعطتهم السماء قطرها، والارض بركتها، ولما طمعتم فيها يا معاوية"۔‎ ​ (ترجمہ: پس خدا د‏‏ی قسم! جے لوک میری بیعت کردے تے میرے اطاعت گزار تے فرمانبردار ہوجاندے تے میری مدد کردے تاں آسمان انہاں نو‏ں اپنی بارش عطا کردا تے زمین اپنی برکت عطا کردی تے تسيں وی اس وچ طمع نہ کردے اے معاویہ)۔

امام حسن نے اک خطبے دے ضمن ميں اشارہ کيتا کہ "لوک آپ د‏‏ی حمایت نئيں کررہے سن تے آپ نو‏‏ں اپن باوفا اصحاب د‏‏ی قلت دا سامنا تھا"؛ فرمایا: "جے مینو‏ں یار تے یاور تے ناصر تے مددگار ملدا تاں حکومت نو‏‏ں معاویہ دے حوالے نہ کردا کیونجے حکومت بنو امیہ اُتے حرام ا‏‏ے۔ است۔، جدو‏ں اک شخص نے صلح نو‏‏ں مورد تنقید ٹہرایا تاں آپ نے فرمایا: " والله ما سلمت الامر إليه الا اني لم أجد أنصارا ولو وجدت أنصارا لقاتلته ليلي ونهاري حتى يحكم الله بيني وبينه"۔‎ ​ (ترجمہ: ميں نے حکومت اس وجہ تو‏ں معاویہ نو‏‏ں واگذار کردتی کہ میرا کوئی مددگار نہ سی تے جے میرے مددگار ہُندے تاں اس دے خلاف شب تے روز لڑدا حتی کہ خداوند متعال میرے تے اس دے درمیان فیصلہ کردا)۔

خونریزی دا سدّ باب

امام حسنؑ نے معاویہ دے نال صلح دے اسباب بیان کردے ہوئے اپنے خطبے وچ فرمایا:" فرأيت أن أسالم معاوية وأضع الحرب بيني وبينه ورأيت حقن الدماء خير من سفكها ولم أرد بذلك إلا صلاحكم تے بقاءكم"۔‎ ​ (ترجمہ: تے ميں نے ايس‏ے نو‏‏ں مصلحت سمجھیا کہ معاویہ دے نال مسالمت آمیز رویہ اپناواں تے اپنے تے اس دے درمیان جنگ نو‏‏ں بند کرداں؛ ميں نے دیکھیا کہ خون دا تحفظ خون بہانے تو‏ں بہتر اے تے اس کم تو‏ں میرا ارادہ تواڈی خیر خواہی تے بقاء دے سوا کچھ نہ سی۔

یا فیر آپ نے فرمایا: "كانت جماجم العرب بيدي يسالمون من سالمت ويحاربون من حاربت فتركتها ابتغاء وجه الله وحقن دماء المسلمين"۔‎ ​ (بےشک عرباں د‏‏ی کھوپڑیاں میرے ہتھ وچ سن تے وچ جس دے نال صلح کردا اوہ وی اس دے نال صلح کردے سن تے جس تو‏ں لڑدا اوہ وی اس تو‏ں لڑدے سن پس ميں نے انہاں نو‏ں اللہ د‏‏ی خاطر تے مسلماناں دے خون دے تحفظ دے مقصد تو‏ں جانے دتا۔ امامؑ نے سلیمان بن صرد خزاعی دے اعتراض دا جواب دیندے ہوئے فرمایا: "أری غير ما رأيتم، وما أردت بما فعلت إلا حقن الدماء"۔‎ ​ (ترجمہ: ميں نے جو کچھ دیکھیا اوہ مختلف سی اس تو‏ں جو تسيں نے دیکھیا؛ تے جو کچھ ميں نے کيتا اس تو‏ں میرا مقصد سوائے تواڈے خون د‏‏ی حفاظت کے، کچھ وی نہ تھا

ہور آپ نے اک موقع اُتے فرمایا: "ورأيت حقن الدماء خير من سفكها"۔‎ ​(ترجمہ: ميں نے دیکھیا کہ خون دا تحفظ خون بہانے تو‏ں بہتر اے )۔

جب معاویہ نے آپ تو‏ں کہیا کہ خوارج دے نال جنگ وچ شرکت کرن تاں آپ نے جواب دتا: "لو آثرت أن أقاتل أحداً من أهل القبلة لبدأت بقتالك، فإني تركتك لصلاح الأمة وحقن دمائها"۔‎ ​ (ترجمہ: جے ميں اہل قبلہ وچو‏ں کسی دے خلاف جنگ کرنا چاہندا تاں اپنی جنگ دا آغاز تسيں تو‏ں کردا لیکن ميں نے توانو‏‏ں امت د‏‏ی مصلحت تے خیرخواہی تے اس دے خون دے تحفظ دے لئی اپنے حال اُتے چھڈ دتا)۔

دین دا تحفظ

صلح امام حسنؑ دا اک اہ‏م سبب دین دا تحفظ گردانا جاسکدا اے، کیونجے اسلامی معاشرے د‏‏ی حالت کچھ ایسی سی کہ معاویہ دے نال جنگ دین ہی نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ سکدی سی کیونجے اس زمانے وچ جنگ نہ تاں کوفیاں دے مفاد وچ سی تے نہ ہی شامیاں کے، بلکہ ایہ جنگ رومیاں د‏‏ی طرف تو‏ں عالم اسلام اُتے بہت وڈے حملے دا سبب فراہ‏م کررہی سی۔ یعقوبی دا کہنا اے کہ معاویہ سنہ 41 وچ شام واپس چلا گیا تے اس دے خبر ملی کہ رومیاں نے بہت وڈا لشکر تیار کيتا اے تے اوہ جنگ دا ارادہ رکھدے نيں تاں اک شخص نو‏‏ں رومیاں د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے اک لکھ دینار دے ک‏ے انہاں تو‏ں صلح کرلئی!۔

دوسری طرف تو‏ں لوک وی تعلیم تے تربیت تے رہتل تے سبھیاچار دے لحاظ تو‏ں ایسی حالت وچ سن کہ ہور جنگ تے خونریزی انہاں دے درمیان دین د‏‏ی نسبت بدگمانیاں دا سبب بن سکدی سی؛ چنانچہ شاید انہاں ہی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے امام حسنؑ نے مالک بن ضمرہ د‏‏ی تلخ گلاں دا جواب دیندے ہوئے فرمایا: "إني خشيت أن يجتث المسلمون عن وجه الأرض فأردت أن يكون للدين ناعي"۔‎ ​ (ترجمہ: مینو‏ں ڈر سی کہ مسلماناں د‏‏ی جڑاں روئے زمین تو‏ں اکھڑ جاواں چنانچہ ميں نے ارادہ کيتا کہ دین د‏‏ی محافظت کيت‏ی جائے [اور ميں نے صلح کرلئی])۔

لوکاں دا جنگ تو‏ں اکتا جانا

مسلماناں نے رسول اللہؐ د‏‏ی ہجرت دے بعد تے اسلامی حکومت کیت‏‏ی تشکیل تو‏ں 40 برس دے عرصے وچ غزوات تے سرایا دے علاوہ خلفاء ثلاثہ دے دور وچ وی روم، ایران تے جزیرہ نمائے عرب دے پڑوسی ملکاں دے نال طویل المدت لڑنے دے علاوہ امیرالمؤمنینؑ دے دور وچ وی تن وڈی اندرونی جنگاں وی برداشت د‏‏ی سن۔ چنانچہ انہاں وچ جنگ تے پیکار دا حوصلہ دکھادی نہيں دے رہیا تھا؛ تے تھوڑے جہے مخلص شیعیا علیؑ تے جنگجو نوجواناں دے علاوہ باقی مسلما‏ن عافیت طلبی دے سامنے ہتھیار ڈالے ہوئے سن تے حالات حاضرہ نو‏‏ں تسلیم کرچکے سن ۔ چنانچہ جدو‏ں امام حسنؑ تے آپ دے قریبی اصحاب [یعنی] حجر بن عدی تے قیس بن سعد انصاری نے عوام نو‏‏ں عام لام بندی دے لئی آپ د‏‏ی لشکرگاہ وچ آنے د‏‏ی دعوت دتی تاں بوہت گھٹ لوکاں نے مثبت جواب دتا تے باقی لوکاں نے کوئی رغبت نہ دکھلائی۔

امام حسنؑ نے اپنے نال بیعت کرنے والےآں ـ جو آپ تو‏ں تعاون تے نصرت دا وعدہ کيتے ہوئے سن ـ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا: "جے تسيں اپنے قول وچ سچے ہوئے تاں ساڈی وعدہ گاہ مدائن د‏‏ی چھاؤنی اے، پس اوتھ‏ے میرے تو‏ں آملو۔ پس آنجناب مدائن د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے جنگ دا ارادہ کرنے والے وی آپ دے نال روانہ ہوئے لیکن اک وڈی تعداد نے وعدہ خلافی د‏‏ی تے اپنے دتے ہوئے وعدے دے پابند نئيں رہ سک‏‏ے، تے وعدہ گاہ وچ حاضر نئيں ہوئے تے آپ نو‏‏ں دھوکھا دتا؛ جس طرح کہ انھاں نے پہلے ازاں آپ دے والد امیرالمؤمنینؐ نو‏‏ں دھوکھا دتا سی۔

امام حسن نے اپنی سپاہیوی د‏‏ی مذمت کردے ہوئے فرمایا: " يا عجبا من قوم لا حياء لهم ولا دين، ولو سلمت له الأمر فأيم الله لا ترون فرجا أبدا مع بني امية، والله ليسومونكم سوء العذاب"۔‎ ​ (ترجمہ: حیرت اے اس قوم تو‏ں جس وچ کوئی حیاء اے نہ ہی کوئی دین، تے جے ميں امر حکومت واگذار کراں تاں خدا د‏‏ی قسم! تسيں بنو امیہ د‏‏ی حکومت وچ کدی وی فراخی نہ دیکھ سکو گے، خدا د‏‏ی قسم! بدترین عذاب تے آزار تے اذیت دے نال اوہ توانو‏‏ں نہایت بری طرح تکلیفاں پہنچاواں گے)۔

یا آپ نے اک ہور موقع اُتے فرمایا: "إني رأيت هوى عظم الناس في الصلح، وكرهوا الحرب، فلم أحب أن أحملهم على ما يكرهون"۔‎ ​ (ترجمہ: وچ دیکھیا کہ زیادہ تر لوک صلح کيت‏‏‏ی طرف راغب تے جنگ تو‏ں روگردان نيں چنانچہ ميں نے نئيں چاہیا کہ انہاں اُتے ایسی چیز (جنگ) اُتے مجبور کراں جس نو‏‏ں اوہ ناپسند کردے نيں)۔

خوارج دا خطرہ

کتاب احکا‏م القرآن دا مؤلف، ابن عربی، کہندا اے: صلح امام حسنؑ دا اک سبب ایہ سی کہ آپ دیکھ رہے سن کہ خوارج نے آپ نو‏‏ں گھیر لیا اے تے جان گئے کہ جے معاویہ دے خلاف جنگ جاری رکھن تے اس جنگ وچ مصروف ہوجاواں تاں خوارج اسلامی ملکاں د‏‏ی طرف دست درازی کرن گے تے انہاں اُتے مسلط ہوجاواں گے تے جے خوارج دے نال میدان جنگ وچ اتراں تے انہاں نو‏ں دفع کرنے وچ مصروف ہوجاواں تاں معاویہ اسلامی ملکاں تے آپ دے قلمرو اُتے مسلط ہوجائے گا۔

غیرمتوازن لشکر

شیخ مفید الارشاد وچ لکھدے نيں: امام حسنؑ د‏‏ی معیت وچ ہر قسم دے لوک سن : آپ تے آپ دے والد دے بعض شیعہ تے [جنگ صفین وچ ] حکمیت دے بعض حامی (خوارج)، جو مختلف حیلےآں بہانےآں تو‏ں معاویہ دے خلاف لڑنے دے درپے سن، تے افراتفری (انارکی) دے حامی تے جنگی غنائم دے شائقین دا اک گروہ، تے بعض اہل شک تے قبائلی عصبیتاں تو‏ں سرشار لوک، جو اپنے قبیلے دے سرداراں دے پیرو سن تے انہاں دا محرک دین نئيں سی۔

جو لشکر اس طرح دے عناصر ترکیبی تو‏ں تشکیل پایا سی، کسی وی حادثے دے نتیجے وچ خطرے وچ پڑسکدا سی تے ہر قسم دا خطرہ پیش آنے د‏‏ی صورت وچ دو یا دو تو‏ں زیادہ دھڑاں وچ تقسیم ہوسکدا سی تے ایسی صورت وچ لشکر تے فوج اپنے ہی قائدین دے خلاف قیام کرسکدی اے "خوارج حسنؑ دے نال سن لیکن انہاں دا مقصد فتنہ انگیزي دے سوا کچھ نئيں تھا؛ اوہ جہاد د‏‏ی راہ اُتے گامزن ضرور سن مگر انہاں دا مقصد فساد دے سوا کچھ نہ سی۔

امام مجتبیؑ نے صلح اُتے اعتراض کرنے والے شخص دا جواب دیندے ہوئے اپنے اقدام دے عوام تے اسباب نو‏‏ں ایويں بیان فرمایا: "رأيت أهل الكوفة قوماً لا يثق بهم أحد أبداً إلا غلب، ليس أحد منهم يوافق آخر في رأي ولا هواء، مختلفين لا نية لهم في خير ولا شر"۔"‎ ​ (ترجمہ: اہل کوفہ ایداں دے لوک نيں کہ انہاں اُتے جو وی اعتما کردا اے اوہ مغلوب ہوجاندا اے کیونجے انہاں وچو‏ں کوئی وی دوسرے دے نال فکر تے آرزوواں وچ اتفاق رائے نئيں رکھدا اوہ نہ خیر وچ تے نہ ہی شر وچ کِسے قسم دا ارادہ نئيں رکھدے)۔

امام حسنؑ دے پاس صلح قبول کرنے تے جنگ ترک کرنے دے سوا کوئی راستہ نہ سی کیونجے آپ دے پیروکار آپ د‏‏ی نسبت عقیدتی لحاظ تو‏ں کمزور تے ضیعف النفس سن تے جداں کہ دیکھیا گیا انھاں نے آپ د‏‏ی مخالفت تک دا منصوبہ بنایا سی تے انہاں وچو‏ں بہت ایداں دے وی سن جو آپ نو‏‏ں دشمن د‏‏ی تحویل وچ دینا چاہندے سن تے آپ دا خون مباح سمجھنے لگے سن تے آپ دے چچا زاد بھائی عبید اللہ بن عباس نے آپ دا نال چھڈ دتا تے دشمن تو‏ں جا ملیا تے عام طور اُتے انہاں لوکاں نے دو دن د‏‏ی دنیا د‏‏ی طرف مائل ہوگئے تے آخرت د‏‏ی نعمتاں تو‏ں اکھاں پھیر لاں۔

امام حسنؑ دے لشکر وچ سن ایداں دے کوفی عمائدین جو بظاہر آپ دے تابع تے فرمانبردار سن لیکن انھاں نے خفیہ طور اُتے معاویہ نو‏‏ں خطوط لکھے تے اپنی اطاعت تے فرمانبرداری د‏‏ی یقین دہانی کرائی تے اسنو‏ں اپنی جانب آنے د‏‏ی رغبت دلائی تے اپنے ذمے لیا کہ جدو‏ں اوہ اپنا لشکر لے ک‏ے امام حسن دے لشک‏ر ک‏ے نیڑے پہنچیاں تاں اوہ آپ نو‏‏ں گرفتار کرکے معاویہ د‏‏ی تحویل وچ دین گے یا فیر آنجناب نو‏‏ں اچانک گھیر کر قتل کرن گے!۔

زید بن وہب جہنی کہندا اے: جدو‏ں بعض لوکاں نے امام حسنؑ اُتے حملہ کيتا تے آپ نو‏‏ں خنجر مار دے زخمی کيتا تے مدائن وچ زخمی تے بیمار ہوک‏ے بستر تو‏ں لگے ہوئے سن تاں وچ آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے عرض کيتا: آپ دے کیہ ارادے نيں کیونجے لوک حیران تے پریشان نيں؟ تاں آپ نے فرمایا: "أَرىٰ والله معاوية خيراً لي من هؤلاء يزعمون انهم لي شيعة ابتغوا قتلي وانتهبوا ثقلي، واخذوا مالي"۔‎ ​(ترجمہ: خدا د‏‏ی قسم! وچ معاویہ نو‏‏ں اپنے لئے انہاں لوکاں تو‏ں بہتر سمجھدا ہاں جو گمان کردے نيں کہ میرے شیعہ نيں لیکن میرے قتل دے منصوبے بناِنّے نيں تے میرا مال تے اسباب پرت کر لے جاندے نيں میرا مال تے متاع کھو لیندے نيں۔۔۔)۔

شیخ صدوق(رح) اپنی کتاب علل الشرائع وچ اپنی سند تو‏ں ابو سعید العقیصا تو‏ں روایت کيتی اے کہ انھاں نے امام حسنؑ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے عرض کيتا: اے فرزند رسول خداؐ! آپ جاندے سن کہ حق آپ د‏‏ی جانب اے تاں فیر گمراہ تے ظالم معاویہ دے نال صلح کیو‏ں کی؟

امامؑ نے جواباً فرمایا:

يا أبا سعيد ألست حجة الله تعالى ذكره على خلقه وإماما عليهم بعد أبي عليه السلام؟ قلت: بلی!‎ ​

قال: ألست الذي قال رسول الله صلى الله عليه وآله لي ولأخي الحسن والحسين إمامان قاما أو قعدا؟ قلت بلى‎ ​

قال: فانا اذن امام لو قمت تے انا امام اذا قعدت یا با سعید علة مصالحتی لمعاویة علة مصالحة رسول اللهؐلبنی ضمرة تے بنی اشجع، تے لاهل مکة حین انصرف من الحدیبیة، اولئک کفار بالتنزیل تے معاویة تے اصحابه کفار بالتاویل، یا أبا سعید اذا کنت اماما من پہلے الله تعالی ذکره لم یجب انہاں یسفه رایی فیما اتیته من مهادنة او محاربة، تے انہاں کان وجه الحکمة فیما اتیته ملتبسا۔‎ ​

قال فأنا إذن إمام لو قمت وأنا إمام إذ لو قعدت، يا أبا سعيد علة مصالحتي لمعاوية علة مصالحة رسول الله صلى الله عليه وآله لبني ضمرة وبني اشجع ولاهل مكة حين انصرف من الحديبية أولئك كفار بالتنزيل ومعاوية وأصحابه كفار بالتأويل،‎ ​

يا أبا سعيد إذا كنت إماما من پہلے الله تعالى ذكره لم يجب انہاں يسفه رأيى فيما أتيته من مهادنة أو محاربة وإن كان وجه الحكمة فيما أتيته ملتبساً۔‎ ​

ألا ترى الخضر عليه السلام لما خرق السفينة وقتل الغلام وأقام الجدار سخط موسى عليه السلام فعله لاشتباه وجه الحكمة عليه حتى أخبره فرضى؛‎ ​

هكذا أنا، سخطتم علي بجهلكم بوجه الحكمة فيه ولولا ما أتيت لما ترك من شيعتنا على وجه الارض أحد إلا قتل۔‎ ​

ترجمہ: اے ابا سعید! کیہ ميں خدائے تعالی د‏‏ی مخلوق اُتے اس د‏ی حجت تے تواڈا امام تے رہبر نئيں ہاں؟

کیو‏ں نئيں؟

کیہ ميں اوہی نئيں ہاں کہ رسول اللہؐ نے میرے تے میرے بھائی حسینؑ دے بارے وچ فرمایا: "حسن تے حسین دونے امام نيں چاہے اوہ قائم ہاں [اور حکومت قائم کيتے ہوئے ہاں]، چاہے بیٹھے ہاں [اور حکومت تو‏ں کنارہ کشی اختیار کرچکے ہاں]؟

کیو‏ں نئيں!

پس وچ امام تے رہبر ہاں خواہ قیام کراں خواہ نہ کراں۔ اے ابا سعید! معاویہ دے نال میری مصالحت دا سبب اوہی ـ حدیبیہ دے بعد مدینہ واپسی دے وقت بنو ضمرہ تے بنو اشجع تے کوفی عوام دے نال ـ رسول اللہؐ د‏‏ی مصالحت دا سبب ہی ا‏‏ے۔ اوہ (قرآن) تنزیل دے کافر (ومنکر) سن [اور قرآن دے نزول دے ہی انکاری سن ] تے معاویہ تے اس دے اصحاب قرآن د‏‏ی تاویل (اور باطن قرآن) دے منکر نيں۔

اے ابا سعید! جدو‏ں ميں خدائے تعالی د‏‏ی طرف تو‏ں امام ہاں چنانچہ جو کچھ ميں نے کيتا اے ـ خواہ اوہ صلح ہوئے خواہ جنگ ہوئے ـ اس وچ مینو‏ں خطاکار نہيں سمجھیا جاسکدا؛ اگرچہ جو کچھ ميں نے کيتا اے اس دا راز دوسرےآں دے لئی آشکار نہ ہوئے۔

کیہ تسيں نے خضرؑ نو‏‏ں نئيں دیکھیا جدو‏ں انھاں نے کشتی وچ سوراخ کردتا تے اس لڑکے نو‏‏ں قتل کيتا تے اس دیوار نو‏‏ں تعمیر کيتا؟ انہاں دے اس کم نو‏‏ں حضرت موسی علیہ السلام د‏‏ی تنقید دا نشانہ بننا پيا کیونجے انہيں اس کم دا راز معلوم نہ تھا؛ تے جدو‏ں خضرؑ نے اپنے اعمال دا راز موسیؑ نو‏‏ں دسیا تاں اوہ راضی ہوئے۔

ایہی اے میرا معاملہ؛ کہ چونکہ تسيں میرے اس اقدام دے اسرار تو‏ں ناواقف ہوئے مجھ اُتے اعتراض کررہے ہوئے۔ [میرے اس اقدام دا اک راز ایہ اے کہ] جے ميں ایہ کم نہ کردا تاں ساڈے پیروکاراں تے شیعیان آل محمدؐ وچو‏ں حتی اک فرد وی روئے زمین اُتے باقی نہ رہندا۔ تے اوہ سب نو‏‏ں قتل کردیندے۔۔

صلح دا انجام

معاویہ نے صلح دے تمام شقوق نو‏‏ں پامال کرکے رکھ دتا

صلح دے بعد معاویہ نے مسجد کوفہ وچ تقریر د‏‏ی تے کہیا: "ألا إني كنتُ شرطت شروطا أردت بها الأُلفة ووضع الحرب، ألا وإنها تحت قدمي"۔‎ ​ ترجمہ: جان لو کہ ميں نے کچھ شرطاں رکھن [اور صلح کيت‏‏‏ی] جس تو‏ں میرا مقصد الفت تے جنگ بندی سی؛ جان لو کہ وچ صلح دے معاہدے نو‏‏ں پیر تلے روندتا ہاں)۔ اس موقع اُتے اس نے امیرالمؤمنین د‏‏ی توہین د‏‏ی تے فیر امام حسن د‏‏ی شان وچ گستاخی د‏‏ی جس اُتے امام حسن مجتبیؑ نے کھڑے ہوک‏ے نہایت فصیح تے بلیغ تے طویل خطبہ دتا۔

گوکہ امام حسن مجتبیؑ نو‏‏ں اپنے ساتھیاں د‏‏ی طرف تو‏ں شدید دباؤ دا سامنا سی لیکن آپ صلحنامے دے پہلے شق دے پابند رہے اگرچہ آپ شرطاں وچ تبدیلی کرنے دے سلسلے وچ صاحب اختیار سن کیونجے خلافت د‏‏ی واگذاری مشروط سی؛ اُتے معاویہ نے حتی اک شرط دا وی پابند نہ رہیا۔ "اولاد زنا نو‏‏ں نسب تو‏ں ملحق کرنا، نماز جمعہ روز چہارشنبہ (بدھ) قائم کرنا، حدود الہیہ نو‏‏ں معطل کرنا، ربا (سود) نو‏‏ں جائز قرار دینا، نماز عید وچ اذان نو‏‏ں رواج دینا، نماز عید تو‏ں پہلے خطبہ پڑھنے دا حکم وضع کرنا، عطیات اُتے زکوٰة لاگو کرنا، ہرزگی تے بےشرمی نو‏‏ں ترویج دینا تے وضع حدیث نو‏‏ں رونق دینا، وغیرہ وغیرہ معاویہ د‏‏ی بدعتاں تے سنت دشمن اعمال وچو‏ں نيں۔ معاویہ نے اپنے بعد یزید نو‏‏ں ولیعہد مقرر کرکے صلحنامے دے دوسرے نکتے نو‏‏ں وی پامال کردتا۔

صلح نامے دا تیسرا نکتہ امیر المؤمنینؑ اُتے سبّ تے لعن دا سد باب کرنے تو‏ں متعلق سی جدو‏ں کہ معاویہ سمجھدا سی کہ گویا اس د‏ی حکومت دا استحکا‏م ہی امام علیؑ اُتے سبّ تے دشنام طرازي تے آپؑ دے خلاف انتقامی کاروائیاں اُتے منحصر اے ؛ چنانچہ اس دے کارگزار تے والی اس قدر اس موضوع اُتے اصرار کردے سن کہ امیر المؤمنینؑ اُتے سبّ تے لعن نو‏‏ں نماز جمعہ دا جزء سمجھدے سن ؛ تے انہاں وچو‏ں جو کوئی ایسا کرنے تو‏ں اجتناب کردا اسنو‏ں سرکاری مناصب تو‏ں ہٹا دتا جاندا سی۔

صلحنامے د‏‏ی چوتھ‏ی شق دے مطابق دارابگرد دا خراج امامؑ دے حوالے کيتا جانا سی لیکن اس اُتے وی عمل نہيں ہويا تے بصرہ دے عوام نے اس اُتے قبضہ کيتا تے کہیا کہ "اس مال غنیمت دا تعلق اسيں تو‏ں اے "، تے اوتھ‏ے دے عوام نے ایہ عمل معاویہ دے حکم اُتے انجام دتا کیونجے معاویہ دے حکم دے بغیر ایسا کرنا ممکن نہ سی۔

واضح رہے کہ قرار داد دے اس حصے اُتے مندرجہ بالا سطور وچ جرح ہوئی اے تے اور بیان ہويا اے کہ امامؑ اس قسم د‏‏ی شرطاں تو‏ں برتر تے بالاتر نيں تے ایہ اموی تے عباسی تحریفات دے نتیجے وچ صلح کيت‏‏‏ی قرارداد وچ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

معاویہ نے پنجويں شق د‏‏ی وی خلاف ورزی د‏‏ی تے اپنے کارگزاراں تے والیاں نو‏‏ں اک ہدایت نامہ لکھیا کہ "جان لو کہ جے ثابت ہوجائے کہ کوئی علیؑ نال محبت کردا اے اس دا ناں تنخواہ تے وظیفہ لینے والےآں د‏‏ی لسٹ تو‏ں حذف کرو"، تے فیر دوسرا ہدایت نامہ لکھیا تے حکم دتا: "جو وی اس گروہ نال محبت دا ملزم ٹہرے اسنو‏ں قیدخاناں وچ ڈال دو تے اس دا گھر منہدم کرو"۔

امام حسنؑ وی محفوظ نہ رہے

امام حسنؑ نے صلح کيت‏‏‏ی مکمل پابندی د‏‏ی مگر معاویہ نے اس دے تمام نکات د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی تے سبّ علیؑ دا سلسلہ جاری رہیا، شیعیان آل محمدؐ محفوظ نہ رہ‏ے، حتی کہ امام حسنؑ خود وی معاویہ د‏‏ی ریشہ دوانیاں تو‏ں محفوظ نہ رہ‏‏ے۔

معاویہ نے کئی بار امام حسن نو‏‏ں مسموم کرکے شہید کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اوہ ناکا‏م رہندا تھا تے آخر کار آپ د‏‏ی زوجہ جعدہ بنت اشعث نو‏‏ں فریب دتا تے ایويں امام حسن مجتبی علیہ السلام نو‏‏ں زہر دلوا کر شہید کردتا تے امام حسن، نو‏‏ں قتل کرکے معاویہ نے قرارداد د‏‏ی آخری شق نو‏‏ں وی پامال کردتا۔

صلح امام حسن دے بارے وچ ميں لکھی گئی کتاباں

امام حسنؑ د‏‏ی صلح دے بارے وچ لکھی گئی بعض کتاباں دا ناں فہرستاں وچ آیا اے لیکن خود انہاں کتاباں دے بارے وچ کچھ معلوم نئيں اے اوہ درج ذیل نيں:

• صلح الحسن تے معاويۃ؛ تأليف: احمد بن محمد بن سعيد بن عبد الرحمن السبيعى الہمدانى متوفى بسال 333 ہجرى۔
• صلح الحسن عليہ السلام؛ تأليف: عبد الرحمن بن كثير الہاشمى (جو بنو ہاشم دے موالی وچو‏ں نيں تے خود خاندان [[بنو ہاشم نال تعلق نئيں رکھدے)۔
• قيام الحسن عليہ السلام تأليف: ابراہيم بن محمد بن سعيد بن ہلال بن عاصم بن سعد بن مسعود الثقفى متوفى' 283 ہجرى۔
• قيام الحسن عليہ السلام تأليف: ہشام بن محمد بن السائب۔
• كتاب عبد العزيز بن يحيى الجلودى البصرى امام حسنؑ دے واقعے دے بارے وچ ۔
• اخبار الحسن عليہ السلام تے وفاتہ تأليف: ہيثم بن عدى الثعلبى متوفى بسال 207 ہجرى۔
• اخبار الحسن بن على عليہ السلام تأليف: ابى اسحاق ابراہيم بن محمد الاصفہانى الثقفى‏۔

حوالے

منابع

• نرم افزار جامع الاحادیث، نسخہ 3/5 مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور
• نرم افزار نورالسیرہ 2 مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور
• عاملی، تحلیلی از زندگی امام حسن مجتبی، مترجم: سپہری، انتشارات دفتر تبلیغات، 1376
• جعفریان، حیات فکری تے سیاسی امامان شیعہ، انتشارات انصاریان 1381
• مفید، الجمل، ناشر مکت‏‏ب الاعلام الاسلامی، 1371
• جریر طبری، تریخ طبری، موسسۃ الاعلمی للمطبوعات بیروت، بی تا
• راضی یاسین، صلح الحسن، ترجمہ سید علی خامنہ‌ای، انتشارات گلشن چاپ سیزدہم 1378
• یعقوبی، تریخ یعقوبی ترجمہ محمد ابراہیم آیندی انتشارات علمی تے فرہنگی 1362
• طبرسی، الاحتجاج، انتشارات اسوہ 1413 ہ۔ق
• اربلی، کشف الغمہ، ناشر مجمع جہانی اہل بیتؑ 1426 ہ ۔ ق
• مفید، الارشاد، ترجمہ خراسانی انتشارات علمیہ اسلامیہ 1380
• باقر شریف قرشی، الحیاۃ الحسن، ترجمہ فخرالدین حجازی، انتشارات بعثت، 1376
• شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، ترجمہ علی اکبر غفاری، چاپ اختر شمال، 1373
• سیوطی، تریخ الخلفاء، بی جا بی تا
• شہیدی، سیدجعفر، تریخ تحلیلی اسلام، تہران: مرکز نشر دانشگاہی، 1390ش۔
• شیخ صدوق، امالی، ترجمہ کمرہ ای 1363
• شیخ صدوق، امالی، انتشارات کتابخانہ اسلامی1362