صلح امام حسن
صُلح امام حسنؑ اس قرارداد نوں کہیا جاندا اے جو شیعاں دے دوسرے امام، امام حسن تے معاویہ دے درمیان سنہ 41 ہجری نوں منعقد ہويا۔ ایہ صلح نامہ اک ایداں دے جنگ دے بعد منعقد ہويا جو معاویہ دی زیادہ خواہی تے اس دی طرف توں امام حسنؑ دی بعنوان خلیفہ مسلمین بیعت توں انکار دے نتیجے وچ شروع ہوئی سی۔ اس صلح دے مختلف عوامل تے اسباب نيں جنہاں وچوں امام حسنؑ دے بعض کمانڈراں دی خیانت، حفظ مصلحت مسلمین، شیعاں دی جان، مال تے عزت تے آبرو دی حفاظت تے خوارج دی طرف توں اسلام نوں نقصان پہچانے دا خطرہ اوہ اہم ترین عوامل وچوں نيں جنہاں دی وجہ توں امام عالی مقام اس صلح نامے اُتے راضی ہونے اُتے مجبور ہوئے۔ اس صلح نامے دے مطابق امام حسنؑ نے کئی شرائط دے نال خلافت نوں معاویہ دے سپرد کردتا۔ انہاں شرائط وچوں اہم ترین شرط ایہ سی کہ معاویہ اپنے بعد کسی نوں اپنا جانشین مقرر نئيں کريں گا تے امامؑ تے آپ دے پیروکاراں دی جان مال عزت تے آبرو محفوظ رہے گا۔ لیکن معاویہ نے انہاں وچوں کسی اک اُتے وی عمل نئيں کيتا۔
پیش خیمہ
سودھوامام حسنؑ دی امامت
سودھوامام علی علیہ السلام دی شہادت تے تدفین دے بعد عراق، مکہ تے مدینہ سمیت اس وقت دے تمام اسلامی ملکاں وچ موجود مسلماناں بالاخص پیغمبر اکرمؐ دے وڈے وڈے اصحاب نے آپ دے فرزند امام حسنؑ دے ہتھ اُتے بعنوان خلیفۃ المسلمین بیعت کيتی۔ جدوں کہ معاویہ جو شام تے مصر اُتے حکومت کردا سی، نے امام علیؑ دی طرح امام حسنؑ دی بیعت توں وی انکار کردتا۔ جدوں امام حسنؑ دی خلافت دی خبر شام وچ پہنچی تاں معاویہ نے اپنے جاسوس عراق روانہ کيتا تے امام تے آپ دے سپاہیاں دی تحرکات دی رپورٹ ہر لحظہ اسنوں پہنچکی سی۔ دوسری طرف توں امام حسنؑ نے معاویہ نوں اپنی بیعت کرنے دی دعوت دتی تے مختلف خطوط دے ذریعے اسنوں بیعت توں انکار اُتے جنگ کيتی دھمکی دتی جس دے مقابلے وچ معاویہ وی اپنے آپ نوں خلافت دا سزاوار سمجھدا سی۔ [۱]
امام حسنؑ دا صلح کيتی طرف تمائل
سودھوبعض مورخین امام حسنؑ نوں اک صلح پسند انسان معرفی کردے ہوئے ایہ ثابت کرنے دی کوشش کيتیاں نيں کہ امام حسنؑ شروع توں ہی معاویہ دے نال صلح کرنے دے درپے سن ۔ اس نظریے دے مطابق جسنوں ابن شہاب زہری جو بنی امیہ دی طرف تمائل رکھدا سی نے تریخ طبری وچ نقل کيتا اے، اس وقت دے عراق وچ موجود مسلمان معاویہ دے نال جنگ کرنا چاہندے سن اس لئی ابتداء وچ امام حسنؑ اپنے سپاہیاں دی چاہت اُتے عمل کرنے اُتے مجبور ہوئے درحالیکہ خود امامؑ جنگ کيتی طرف کدی تمائل نئيں رکھدا سن ۔[۲] اس سلسلے وچ دوسرا نظریہ ایہ اے کہ امام حسنؑ اپنی بیعت دے ابتدائی دناں توں ہی اپنے لشکر کے انہاں سپاہیاں دے مخالف سن جو معاویہ دے نال جنگ کرنے دے خواہاں سن ۔ طبری دے مطابق پہلا شخص جس نے امام حسنؑ دی بعت دی اوہ قیس بن سعد بن عبادہ سی اس نے اپنا ہتھ اگے بڑھاندے ہوئے کہیا کہ قرآن تے سنت اُتے عمل کرنے تے منحرفین دے نال جنگ کرنے دی شرط اُتے آپ دی بیعت کردا ہون۔ امام حسنؑ نے اس توں کہیا: قرآن تے سنت دی ویہہ اُتے بیعت کرو تمام چیزاں انہاں دو چیزاں وچ مضمر نيں یعنی امام نے غیر مستقیم طور اُتے قیس دی دوسری شرط نوں رد کردتا۔ قیس نے بعت کيتا تے کچھ نئيں کہیا۔[۳] انہاں دو نظریاں دے حامی اپنی گل کيتی تائید ناں کہندے نيں: امام نے اپنی ايسے حکمت عملی نوں عملی جامہ پہنانے دی خاطر اپنے لشکر دی کمانڈ عبیداللہ بن عباس دے سپرد کيتا نہ کہ قیس بن سعد بن عبادہ دے جو سختی توں معاویہ دے نال جنگ کرنے اُتے مصر سن ۔[۴]
ان دے مقابلے وچ اک تیسرا نظریہ وی اے جو عموما تمام شیعیان حیدر کرار دا مورد تائید وی اے، اس نظریے دے مطابق امام حسنؑ نے اپنی بعت دی ابتدائی دناں توں ہی معاویہ دے نال جنگ کرنے دا ارادہ کيتا سی لیکن بعد اپنی سپاہیاں دا جنگ توں بیزار ہونے تے معاویہ دی طرف توں امام دے لشکریاں نوں دینے والے طمع تے لالچ دی وجہ توں آپ معاویہ دے نال صلح کرنے اُتے مجبور ہوئے۔ اک روایت دے مطابق امام حسنؑ نے عراق دے لوکاں نوں معاویہ دے نال جنگ کرنے دی طرف دعوت دتی جو عراق دی جانب پیشروی کرنے وچ مصروف سن ۔ لیکن کسی نے آپ دی صدا اُتے لبیک نئيں کہیا تے آخرکار اپنے بعض باوفا اصحاب منجملہ "عدی بن حاتم" ، قبیلہ طی دے بزرگان اور" قیس بن سعد بن عبادہ" دی کوششاں توں 12 ہزار سپاہیاں اُتے مشتمل لشکر جنگ دے لئی آمادہ ہوئے۔[۵]
مسکن دی طرف لشکر کشی
سودھوتاریخی منابع وچ امام حسنؑ دی سپاہیاں دی تعداد دے بارے وچ اختلاف نظر پایا جاندا اے۔ اک قول دی بنا اُتے امام دے سپاہیاں دی تعداد 12 ہزار تے انہاں دی کمانڈ عبیداللہ بن عباس کر رہے سن تے قیس بن سعد بن عبادہ تے سعید بن قیس اس دے مشاورین وچوں سن ۔ اک ہور قول دی بنا اُتے امام دے سپاہیاں دی تعداد 40 ہزار سی تے اس دا ہراول دستہ قیس بن سعد بن عبادہ دی سرکردگی وچ مسکن روانہ ہويا۔ [۶]
کوفہ توں امام دا لشکر مسکن دی طرف روانہ ہويا جدوں کہ امام حسنؑ خود مدائن تشریف لے گئے تے اوتھے توں اپنے لشکریاں دی طرف روانہ ہونا سی۔ امام دا اس دوران مدائن سفر کرنے دی وجہ خاص مشخص نئيں اے لیکن ظاہرا ایسا معلوم ہُندا اے کہ فوج جمع کرنے دی خاطر آپ نے مدائن دا سفر کيتا سی۔ [۷] جدوں کہ اک ہور قول دی بنا اُتے معاویہ نے اپنی فوج دا اک دستہ مدائن بھیجیا سی تے امام انہاں سےمقابلہ دے لئی مدائن سفر کيتا سی۔[۸]
مدائن وچ امام حسنؑ اُتے حملہ
سودھومدائن وچ امامؑ اُتے حملہ ہويا تے اس حملے وچ آپ دا خیمہ جلایا گیا تے آپؑ وی زخمی ہوئے۔ ایہ حملہ کیوں تے کِداں ہويا؟ اس بارے وچ مختلف اقوال نقل ہوئے نيں۔ اک قول دی بنا اُتے امام حسنؑ نے مدائن وچ لوکاں دے مجمع توں خطاب کردے ہوئے غیر مستقیم طور اُتے معاویہ دے نال جنگ نہ کرنے دی ذاتی تمائل ظاہر کيتا سی۔ [۹] امام حسنؑ دی اس گل توں لوک ناراض ہوئے تے آپ دی تقریر دے بعد کچھ لوکاں نے خوارج دی طرز اُتے امامؑ نوں کافر کہنا شروع کيتا ايسے دوران مجمع وچوں کسی اک نے امام اُتے حملہ کيتا تے اپنی خنجر دے ذریعے امام نوں زخمی کيتا۔ ایتھے ایہ گل ذکر نئيں کيتا گیا اے کہ امام دا اس گل کيتی طرف اشارہ کرنے دی وجہ تے علت کيتا سی۔ [۱۰]
ایتھے اُتے بعض محققاں ایہ سوال اٹھاندے ہوئے کہ جے امام جنگ کرنا نئيں چاہندے سن تاں کوفہ توں اپنے سپاہیاں نوں کیوں مسکن کر طرف روانہ کردے؟، اس قول نوں مننے توں انکار کردے نيں تے صلح امام حسنؑ دی بنیادی وجہ نوں اک طرف توں امام دے سپاہیاں دی سستی تے کاہلی تے دوسری طرف توں معاویہ دے لشکریاں دی طرف توں پھیلائے جانے والے غلط پروپیگنڈے بیان کردے نيں جس دی بنا اُتے امامؑ صلح قبول کرنے اُتے مجبور ہوئے۔ [۱۱]
بعض ہور اقوال مدائن وچ امام اُتے ہونے والے حملے نوں بعض عوامل دا نتیجہ قرار دیندے نيں۔ واقعہ اس طرح پیش آیا کہ در اصل صلح نامے دی گل امام دی طرف توں نئيں بلکہ ایہ گل معاویہ دی سازش دا حصہ سی جو اس نے مدائن وچ بروئے کار لیایا سی۔ معاویہ دے کارندےآں نے مدائن وچ ایہ پروپیگنڈا مہم چلائی کہ امام حسنؑ نے صلح کيتی پیش کش دی اے۔ قضیہ ایويں پیش آندا اے ؛ معاویہ امام توں مذاکرات دے بہانے مغیرہ بن شعبہ تے عبداللہ بن عامر نوں مدائن گھلدا اے اورجب ایہ دونے امام دے خیمے توں باہر آندے نيں تاں ایہ افواہ پھیلاندے نيں کہ امام نے معاویہ دے نال صلح کرنے نوں قبول کيتا اے۔ اس خبر توں لوک ناراض ہوئے جاندے نيں اوراسی دوران اک گروہ امام اُتے حملہ آور ہُندا اے۔[۱۲]
اک ہور قول اس بارے وچ ایہ اے کہ مدائن وچ امام دے سپاہیاں دے درمیان کسی نے ایہ خبر پھیلائی کہ "قیس بن سعد بن عبادہ" نے معاویہ دے نال جنگ وچ شکست کھایا اے۔ اس خبر نے امام دے سپاہیاں وچ افراتفری پھیلا دتی ايسے دوران لوکاں دے اک گروہ نے امامؑ دے خیمے نوں اگ لگیا دتی تے اسنوں غارت کرنے لگا۔ ایتھے اُتے امام دی طرف توں صلح نامے دی پیش کش وغیرہ دی طرف کوئی اشارہ نئيں کيتی گیا اے۔[۱۳]
لشکر عراق دا تتربتر ہونا تے امام دی طرف توں صلح نامہ قبول کرنا
سودھوبعض اقوال دی بنا اُتے عبیداللہ بن عباس 12 ہزار سپاہیاں نوں لے کے معاویہ نال جنگ کيتی خاطر مسکن روانہ ہويا سی۔ کہیا جاندا اے کہ جس دن مدائن وچ امامؑ اُتے حملہ ہويا ادھر مسکن وچ وی ايسے دن عراق تے شام دے لشکر کے درمیان مختصر درگیری وجود وچ آگئی۔ رات نوں معاویہ نے عبیداللہ بن عباسنوں ایہ پیغام بھیجیا کہ مدائن وچ امام حسنؑ نے صلح کرنے نوں قبول کيتا اے تے میری بیعت کرنے دے لئی آمادہ ہويا اے تے جے تسيں وی حالے میرے توں ملحق ہُندے ہوئے تاں وچ توانوں دس لکھ درہم داں گا۔ عبیداللہ نے اس معاویہ دی اس تجویز نوں قبول کيتا تے راتوں رات معاویہ دی طرف چلا گیا۔ قیس بن سعد بن عبادہ نے عبیداللہ دے بعد لشکر دی کمانڈ سنبھال لیا تے امام دی طرف توں یقینی طور اُتے صلح دے قبول کرنے دی تائید ہونے اُتے امام دے سپاہی قیس دی سرکردگی وچ کوفہ واپس پرت آئے۔ [۱۴]
ایداں دے منابع جو امام دے لشکر دی سپہ سالاری نوں عبیداللہ بن عباس دی جگہ قیس بن سعد بن عبادہ نوں قرار دیندی نيں اس ماجرا نوں کسی تے طرح بیان کردیاں نيں۔ انہاں منابع دے مطابق عراق تے شام دے لشکریاں دے درمیان مختصر درگیری وجود وچ آندی رہندی سی لیکن جدوں مدائن وچ امام اُتے ہونے والے حملے دی خبر پھیلی تاں قیس نے موقتا جنگ روک لیا تاکہ صحیح خبراں دریافت کر سکن لیکن اس دوران امام دے سپاہیاں وچوں کثیر تعداد لشکر شام دے نال ملحق ہوگئی۔ قیس نے اس صورتحال دا مشاہدہ کرنے دے بعد امامؑ دی طرف پیغام بھیجیا جدوں امامؑ نوں لشکر عراق دی ناگفتہ بہ حالت دا علم ہويا تاں آپؑ نے لوکاں نوں جمع کرکے عراقیاں دی طرف توں آپؑ تے آپ دے والد گرامی حضرت علیؑ دے نال منافقانہ رویہ اختیار کرنے اُتے گلہ شکاوہ کیہ تے آخر وچ صلح قبول کرنے اُتے اپنی رضامندی دا اظہار کيتا۔ [۱۵]
صلح نامہ تے اس دے شقوق
سودھوتاریخی منابع وچ صلح نامہ تے اس دے مفاد دے بارے وچ فاش تے واضح اختلاف پایا جاندا اے۔ بعض منابع دے مطابق امام حسنؑ نے درج ذیل شرائط دے نال صلح نامہ قبول کيتا:
- کوفہ دے خزانے وچ موجود 50 لکھ درہم خود امام اپنے لئے رکھے گا۔
- دارابگرد فارس دی سالانہ آمدنی خود امام توں مختص ہوئے گی۔
- امام حسن دی موجودگی وچ امام علیؑ اُتے منابر توں سب تے شتم نئيں ہوئے گی۔
- عراق سمیت ہور مناطق وچ موجود اہل بیتؑ دے پیروکار عفو عمومی دے تحت مورد عفو قرار پائے گا۔ [۱۶]
کتاب الفتوح ابن اعثم کوفی نے صلح نامے دی اک ہور مفاد نوں نقل کيتا اے جس دے تحت صلح نامے دے شرائط مذکورہ شرائط توں مکمل متفاوت اے تے اکثر شیعہ محققاں اس قول نوں اس حوالے توں صحیح ترین قول قرار دیندے نيں۔ [۱۷]
ابن اعثم دی مطابق امام حسنؑ نے ابتداء وچ عبداللہ بن نوفل بن حارث نوں صلح کيتی مذاکرات دے لئی معاویہ دے پاس بھیجیا تے انہاں دے ذریعے امامؑ نے معاویہ نوں پیغام بھیجیا کہ اس شرط اُتے وچ تواڈے نال صلح کراں گا کہ ساڈے چاہنے والےآں دی جان مال ہر حال وچ محفوظ رہے گی تے انہاں نوں کسی قسم دی کوئی آزار تے اذیت نئيں پہنچائی جائے۔ عبداللہ جدوں معاویہ دے پاس گیا تاں اس نے امام دے بیان کردہ شرائط دے علاوہ اپنی طرف توں وی کچھ شرائط بیان کر ڈالیا منجملہ انہاں وچوں ایہ کہ کوفہ دے خزانے وچ موجود 50 لکھ درہم تے دارابگرد فارس دی سالانہ آمدنی امام حسنؑ توں مختص ہوئے گی تے ایہ کہ خلافت معاویہ دے بعد امام حسنؑ دا حق ہوئے گا۔ معاویہ نے تمام شرائط نوں قبول کيتا بلکہ اس نے اک سفید کاغذ اُتے دستخط کر کے عبداللہ نوفل دے حوالے کے دتا تاکہ امام جو وی چاہے شرط رکھ سکن۔ لیکن امام حسنؑ نے عبداللہ دی طرف توں مطرح کرنے والے کسی وی شرط دی حمایت نئيں کيتی بلکہ اپنی طرف توں بعض ہور شرائط دا وادھا کیہ انہاں وچوں کوئی اک وی بعد مالی نئيں رکھدا سی۔ صلح نامے دے لئی امامؑ دی طرف توں مطرح کرنے والی شرائط درج ذیل نيں:
- معاویہ کتاب خدا، سنت پیغمبرؐ تے خلفای راشدین دی سیر اُتے عمل پیرا ہوئے گا۔
- معاویہ کسی نوں اپنا ولیعہد تے جانشین مقرر نئيں کريں گا بلکہ خلیفہ دا انتخاب مسلماناں دی شورا اُتے چھڈے گا۔
- تمام لوک جتھے کدرے وی ہوئے امن تے امان وچ ہوئے گا۔
- شیعیان علی تے آپ دے پیروکیا دی جان، مال، تے عزت تے ناموس محفوظ ہوئے گی۔
- معاویہ امام حسنؑ، امام حسینؑ تے خاندان اہل بیتؑ دے کسی دوسرے فرد دے خلاف کوئی سازش نئيں کريں گا تے انہاں نوں کسی قسم دی کوئی آزار تے اذییت نئيں پہنچائے گا۔
یاں امام حسنؑ نے اس صلح نامے دے ذریعے معاویہ نوں خلافت دے موروثی کرنے توں باز رکھیا تے شیعیان علی تے عراق دے دوسرے مکیناں دی جان، مال تے عزت تے ناموس دی حفاظت نوں یقینی بنایا۔[۱۸]
زمان تے مکان صلح نامہ
سودھوصلح کيتی قرارداد اُتے مَسکِن وچ دستخط ہوئے تے اس سرزمین اُتے شامیاں دی وڈی تعداد دی موجودگی وچ صلحنامے توں متعلق قواعد تے ضوابط دا اعلان ہويا تے انہاں نوں نافذ کيتا گیا۔[۱۹] باقر شریف قرشی اپنی کتاب حیاة الحسن وچ لکھدے نيں: صلح دے وقت دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے ؛ چنانچہ ربیع الاول نوں وی صلح دے انعقاد تے نفاذ دا مہینہ جانا گیا اے تے ربیع الاخر تے جمادی الاولی نوں بھی۔[۲۰]
بلا فاصلہ عہد شکنی
سودھوبہر صورت سنہ 41 دے نصف اول وچ امام حسنؑ دی متعینہ شرطاں تے [اور نوشتہ نکات صلح] توں ترتیب یافتہ صلح نامے اُتے دستخط ہوئے۔[۲۱] لیکن معاویہ نے انہاں شرطاں نوں قبول کرنے دے باوجود، کوفہ وچ اپنی پہلی آمد دے دوران ـ جس دا اہتمام دو لشکراں دی ملاقات دے لئی کيتا گیا سی ـ کوفیاں توں خطاب کردے ہوئے اپنے تمام وعدےآں تے عہد تے پیمان نوں ناقابل عمل سمجھیا۔ اس نے دعوی کيتا کہ صلح کيتی درخواست امام حسنؑ نے دی سی؛ تے فیر امام علیؑ دے خلاف دشنام طرازی کيتی۔ امام حسینؑ نے ايسے وقت اس دا جواب دینا چاہیا لیکن بھائی امام حسنؑ نے امام حسینؑ نوں ایسا نئيں کرنے دتا تے خود اٹھے تے اک خطبہ دے کے لوکاں دے لئی معاہدے دی تصویر کشی دی تے معاویہ دی طرف توں صلح کيتی پیشکش کیتی وضاحت کيتی تے فیر بہت فصیح تے بلیغ بیان دے نال اپنے والد دی بےحرمتی دے جواب وچ اپنے اصل تے نسب تے معاویہ دے اصل تے نسب دا تقابلی جائزہ پیش کيتا۔[۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶] امامؑ دا ایہ عمل معاویہ اُتے بہت گراں گذرا۔[۲۷]
صلح دے مخالفین
سودھوحجر بن عدی، عدی بن حاتم، مسیب بن نجبہ، مالک بن ضمرہ، سفیان بن ابی لیلی، بشیر ہمدانی، سلیمان بن صرد، عبداللہ بن زبیر، ابو سعید تے قیس بن سعد اصحاب امام حسنؑ وچوں نيں جو صلح دے خلاف سن تے انہاں دی گفتگو تاریخی کتاباں وچ محفوظ اے۔[۲۸]
معاویہ دے نال امام حسنؑ دی صلح دے دلائل
سودھوامام حسنؑ دی صلح نہایت مفید تے اُتے ثمر سی تے اسيں جاندے نيں کہ جو مصالحت اہداف حصول اُتے منتج ہوئے اوہ اس جنگ توں بہتر اے جس توں مقاصد دا حصول پردہ ابہام وچ ہوئے یا فیر اس توں نقصان دے سوا کچھ وی نہ مل رہیا ہو؛ چنانچہ صلح امام حسن علیہ السلام آپ ؑ دی فتح اے۔
امیرالمؤمنینؑ دے اکثر اصحاب تے انصار جنگ جمل، جنگ صفین تے جنگ نہروان وچ جام شہادت نوش کرگئے سن تے انہاں وچوں قلیل ساتھی باقی سن تے جنگ چھڑ جاندی تاں عراقی عوام دی کمزور تے ضعف دے پیش نظر امام حسنؑ تے آپ دے شیعہ تے پیروکاراں نوں ناقابل تلافی نقصانات دا سامنا کرنا پڑدا کیونجے معاویہ اس صورت حال وچ انہاں نوں مدت توں کچل دیندا۔[۲۹]
ابو سعید العقیصا دا کہنا اے: وچ امام حسنؑ دی خدمت وچ حاضر ہويا تے عرض کيتا: اے فرزند رسول خدا! اس دے باوجود کہ آپ حق اُتے نيں، آپ نے معاویہ جداں گمراہ تے ستمگر توں مصالحت کیوں کی؟ آپ نے فرمایا:
کسی نے گستاخانہ لہجہ اختیار کرکے امام حسن مجتبیؑ توں کہیا: "یا مُذِلَّ المُؤمِنینَ" (اے مؤمناں نوں ذلیل کرنے والے)، تاں آپ نے فرمایا: وچ "مذل المؤمنین" نئيں ہاں بلکہ "مُعِزُّ المؤمنین" (مؤمناں نوں عزت دینے والا] ہاں؛ کیونجے جدوں ميں نے دیکھیا کہ تسيں (پیروان آل محمدؐ) وچ سپاہ شام دا مقابلہ کرنے دی قوت نئيں اے تاں ميں نے اپنی حکومت واگذار کردتی توں کہ وچ تے تسيں باقی رہیاں۔ جس طرح کہ اک زیرک آدمی اک کشتی نوں معیوب کردیندا اے توں کہ اوہ اپنے مالکاں تے مسافراں دے لئی باقی رہے[۳۱]، میری تے تواڈی داستان ایہی اے توں کہ اسيں تے تسيں دشمناں تے مخالفین دے درمیان زندہ اور باقی رہیاں۔[۳۲] یا امام حسن اک مفصل حدیث دے ضمن وچ فرماندا اے: "۔۔۔والله الذي عملت خير لشيعتي مما طلعت عليه الشمس أو غربت۔۔۔" ۔(ترجمہ: خدا دی قسم جو کچھ ميں نے کیہ اوہ میرے پیروکاراں دے لئی بہتر اے ہر اس چیز توں جس اُتے سورج دا طلوع یا غروب ہُندا اے )۔[۳۳]
صلح دے بعد حجر بن عدی امام حسن دی خدمت وچ حاضر ہويا تے اعتراض کردے ہوئے کہیا: "سودت وجوه المؤمنين"۔ (ترجمہ: آپ نے مؤمنین نوں روسیاہ کيتا)! تاں امامؑ نے جواب دیندے ہوئے فرمایا: "ما كل أحد يحب ما تحب ولا رأيه كرأيك، وإنما فعلت ما فعلت إبقاء عليكم" ۔ (ترجمہ: ایسا نئيں اے کہ سب اوہی چاہندے ہاں جو تسيں چاہندے ہوئے یا سب تواڈی طرح سوچدے ہاں تے جو کچھ ميں نے کیہ اوہ تواڈی جاناں دے تحفظ تے تواڈی بقاء دے سوا کسی تے مقصد دے لئی نہ سی۔[۳۴]
امام حسنؑ نے معاویہ دے خلاف جنگ دے لئی لوکاں دی آمادگی آزمانے دے لئی انہاں توں مخاطب ہوکے فرمایا: "جے جنگ دے لئی تیار ہوئے تاں اسيں صلح کيتی پیشکش نوں مسترد کريں تے اپنی شمشیر دا سہارا لے کے انجامِ کار نوں اللہ دے سپرد کرن؛ لیکن جے بقاء چاہندے ہوئے تاں صلح کيتی پیشکش قبول کرن تے تواڈے لئے امان حاصل کرن!"؛ اس اثناء وچ پوری مسجد توں آوازاں آنے لگياں: "البقیة، البقیة" (یعنی بقاء، بقاء)، تے ایويں انھاں نے صلح دی تائید کرلئی-[۳۵]
شیخ مفید ارشاد وچ رقمطراز نيں: "امام حسنؑ دے لئی آشکار ہوگیا کہ لوکاں نے آپ نوں تنہا چھڈ دتا اے تے خوارج دے کافر کہنے تے دشنام طرازی کرنے دی وجہ توں بددل ہوگئے نيں تے انھاں نے آپ دے خون نوں مباح سمجھیا اے تے آپ دے اموال نوں پرت کر لے گئے نيں؛ تے انہاں دے سوا ایسا کوئی باقی نہ سی جنہاں دے ناپاک عزائم توں امامؑ محفوظ ہاں؛ سوائے انہاں قلیل اقارب تے شیعیان آل رسولؐ کے، جو آپ دے والد تے آنجناب دے شیعہ سن تے ایہ اس قدر قلیل سن کہ شام دی وڈی سپاہ دے سامنے استقامت نئيں کرسکدے سن ۔ [۳۶]
سلیم بن قیس ہلالی توں مروی اے کہ: معاویہ کوفہ آیا، تاں امام حسنؑ اس دی موجودگی وچ منبر اُتے چلے گئے تے اللہ دی حمد تے ثناء دے بعد فرمایا: "فاقسم بالله لو انہاں الناس بايعوني واطاعوني ونصروني، لاعطتهم السماء قطرها، والارض بركتها، ولما طمعتم فيها يا معاوية"۔ (ترجمہ: پس خدا دی قسم! جے لوک میری بیعت کردے تے میرے اطاعت گزار تے فرمانبردار ہوجاندے تے میری مدد کردے تاں آسمان انہاں نوں اپنی بارش عطا کردا تے زمین اپنی برکت عطا کردی تے تسيں وی اس وچ طمع نہ کردے اے معاویہ)۔[۳۷]
امام حسن نے اک خطبے دے ضمن ميں اشارہ کيتا کہ "لوک آپ دی حمایت نئيں کررہے سن تے آپ نوں اپن باوفا اصحاب دی قلت دا سامنا تھا"؛ فرمایا: "جے مینوں یار تے یاور تے ناصر تے مددگار ملدا تاں حکومت نوں معاویہ دے حوالے نہ کردا کیونجے حکومت بنو امیہ اُتے حرام اے۔ است۔[۳۸]، جدوں اک شخص نے صلح نوں مورد تنقید ٹہرایا تاں آپ نے فرمایا: " والله ما سلمت الامر إليه الا اني لم أجد أنصارا ولو وجدت أنصارا لقاتلته ليلي ونهاري حتى يحكم الله بيني وبينه"۔ (ترجمہ: ميں نے حکومت اس وجہ توں معاویہ نوں واگذار کردتی کہ میرا کوئی مددگار نہ سی تے جے میرے مددگار ہُندے تاں اس دے خلاف شب تے روز لڑدا حتی کہ خداوند متعال میرے تے اس دے درمیان فیصلہ کردا)۔[۳۹]
خونریزی دا سدّ باب
سودھوامام حسنؑ نے معاویہ دے نال صلح دے اسباب بیان کردے ہوئے اپنے خطبے وچ فرمایا:" فرأيت أن أسالم معاوية وأضع الحرب بيني وبينه ورأيت حقن الدماء خير من سفكها ولم أرد بذلك إلا صلاحكم تے بقاءكم"۔ (ترجمہ: تے ميں نے ايسے نوں مصلحت سمجھیا کہ معاویہ دے نال مسالمت آمیز رویہ اپناواں تے اپنے تے اس دے درمیان جنگ نوں بند کرداں؛ ميں نے دیکھیا کہ خون دا تحفظ خون بہانے توں بہتر اے تے اس کم توں میرا ارادہ تواڈی خیر خواہی تے بقاء دے سوا کچھ نہ سی۔ [۴۰]
یا فیر آپ نے فرمایا: "كانت جماجم العرب بيدي يسالمون من سالمت ويحاربون من حاربت فتركتها ابتغاء وجه الله وحقن دماء المسلمين"۔ (بےشک عرباں دی کھوپڑیاں میرے ہتھ وچ سن تے وچ جس دے نال صلح کردا اوہ وی اس دے نال صلح کردے سن تے جس توں لڑدا اوہ وی اس توں لڑدے سن پس ميں نے انہاں نوں اللہ دی خاطر تے مسلماناں دے خون دے تحفظ دے مقصد توں جانے دتا۔[۴۱] امامؑ نے سلیمان بن صرد خزاعی دے اعتراض دا جواب دیندے ہوئے فرمایا: "أری غير ما رأيتم، وما أردت بما فعلت إلا حقن الدماء"۔ (ترجمہ: ميں نے جو کچھ دیکھیا اوہ مختلف سی اس توں جو تسيں نے دیکھیا؛ تے جو کچھ ميں نے کيتا اس توں میرا مقصد سوائے تواڈے خون دی حفاظت کے، کچھ وی نہ تھا[۴۲]
ہور آپ نے اک موقع اُتے فرمایا: "ورأيت حقن الدماء خير من سفكها"۔ (ترجمہ: ميں نے دیکھیا کہ خون دا تحفظ خون بہانے توں بہتر اے )۔[۴۳]
جب معاویہ نے آپ توں کہیا کہ خوارج دے نال جنگ وچ شرکت کرن تاں آپ نے جواب دتا: "لو آثرت أن أقاتل أحداً من أهل القبلة لبدأت بقتالك، فإني تركتك لصلاح الأمة وحقن دمائها"۔ (ترجمہ: جے ميں اہل قبلہ وچوں کسی دے خلاف جنگ کرنا چاہندا تاں اپنی جنگ دا آغاز تسيں توں کردا لیکن ميں نے توانوں امت دی مصلحت تے خیرخواہی تے اس دے خون دے تحفظ دے لئی اپنے حال اُتے چھڈ دتا)۔[۴۴]
دین دا تحفظ
سودھوصلح امام حسنؑ دا اک اہم سبب دین دا تحفظ گردانا جاسکدا اے، کیونجے اسلامی معاشرے دی حالت کچھ ایسی سی کہ معاویہ دے نال جنگ دین ہی نوں جڑ توں اکھاڑ سکدی سی کیونجے اس زمانے وچ جنگ نہ تاں کوفیاں دے مفاد وچ سی تے نہ ہی شامیاں کے، بلکہ ایہ جنگ رومیاں دی طرف توں عالم اسلام اُتے بہت وڈے حملے دا سبب فراہم کررہی سی۔ یعقوبی دا کہنا اے کہ معاویہ سنہ 41 وچ شام واپس چلا گیا تے اس دے خبر ملی کہ رومیاں نے بہت وڈا لشکر تیار کيتا اے تے اوہ جنگ دا ارادہ رکھدے نيں تاں اک شخص نوں رومیاں دی طرف روانہ کيتا تے اک لکھ دینار دے کے انہاں توں صلح کرلئی!۔[۴۵]
دوسری طرف توں لوک وی تعلیم تے تربیت تے رہتل تے سبھیاچار دے لحاظ توں ایسی حالت وچ سن کہ ہور جنگ تے خونریزی انہاں دے درمیان دین دی نسبت بدگمانیاں دا سبب بن سکدی سی؛ چنانچہ شاید انہاں ہی وجوہات دی بنا اُتے امام حسنؑ نے مالک بن ضمرہ دی تلخ گلاں دا جواب دیندے ہوئے فرمایا: "إني خشيت أن يجتث المسلمون عن وجه الأرض فأردت أن يكون للدين ناعي"۔ (ترجمہ: مینوں ڈر سی کہ مسلماناں دی جڑاں روئے زمین توں اکھڑ جاواں چنانچہ ميں نے ارادہ کيتا کہ دین دی محافظت کيتی جائے [اور ميں نے صلح کرلئی])۔[۴۶]
لوکاں دا جنگ توں اکتا جانا
سودھومسلماناں نے رسول اللہؐ دی ہجرت دے بعد تے اسلامی حکومت کیتی تشکیل توں 40 برس دے عرصے وچ غزوات تے سرایا دے علاوہ خلفاء ثلاثہ دے دور وچ وی روم، ایران تے جزیرہ نمائے عرب دے پڑوسی ملکاں دے نال طویل المدت لڑنے دے علاوہ امیرالمؤمنینؑ دے دور وچ وی تن وڈی اندرونی جنگاں وی برداشت دی سن۔ چنانچہ انہاں وچ جنگ تے پیکار دا حوصلہ دکھادی نہيں دے رہیا تھا؛ تے تھوڑے جہے مخلص شیعیا علیؑ تے جنگجو نوجواناں دے علاوہ باقی مسلمان عافیت طلبی دے سامنے ہتھیار ڈالے ہوئے سن تے حالات حاضرہ نوں تسلیم کرچکے سن ۔ چنانچہ جدوں امام حسنؑ تے آپ دے قریبی اصحاب [یعنی] حجر بن عدی تے قیس بن سعد انصاری نے عوام نوں عام لام بندی دے لئی آپ دی لشکرگاہ وچ آنے دی دعوت دتی تاں بوہت گھٹ لوکاں نے مثبت جواب دتا تے باقی لوکاں نے کوئی رغبت نہ دکھلائی۔[۴۷]
امام حسنؑ نے اپنے نال بیعت کرنے والےآں ـ جو آپ توں تعاون تے نصرت دا وعدہ کيتے ہوئے سن ـ توں مخاطب ہوکے فرمایا: "جے تسيں اپنے قول وچ سچے ہوئے تاں ساڈی وعدہ گاہ مدائن دی چھاؤنی اے، پس اوتھے میرے توں آملو۔ پس آنجناب مدائن دی طرف روانہ ہوئے تے جنگ دا ارادہ کرنے والے وی آپ دے نال روانہ ہوئے لیکن اک وڈی تعداد نے وعدہ خلافی دی تے اپنے دتے ہوئے وعدے دے پابند نئيں رہ سکے، تے وعدہ گاہ وچ حاضر نئيں ہوئے تے آپ نوں دھوکھا دتا؛ جس طرح کہ انھاں نے پہلے ازاں آپ دے والد امیرالمؤمنینؐ نوں دھوکھا دتا سی۔[۴۸]
امام حسن نے اپنی سپاہیوی دی مذمت کردے ہوئے فرمایا: " يا عجبا من قوم لا حياء لهم ولا دين، ولو سلمت له الأمر فأيم الله لا ترون فرجا أبدا مع بني امية، والله ليسومونكم سوء العذاب"۔ (ترجمہ: حیرت اے اس قوم توں جس وچ کوئی حیاء اے نہ ہی کوئی دین، تے جے ميں امر حکومت واگذار کراں تاں خدا دی قسم! تسيں بنو امیہ دی حکومت وچ کدی وی فراخی نہ دیکھ سکو گے، خدا دی قسم! بدترین عذاب تے آزار تے اذیت دے نال اوہ توانوں نہایت بری طرح تکلیفاں پہنچاواں گے)۔[۴۹]
یا آپ نے اک ہور موقع اُتے فرمایا: "إني رأيت هوى عظم الناس في الصلح، وكرهوا الحرب، فلم أحب أن أحملهم على ما يكرهون"۔ (ترجمہ: وچ دیکھیا کہ زیادہ تر لوک صلح کيتی طرف راغب تے جنگ توں روگردان نيں چنانچہ ميں نے نئيں چاہیا کہ انہاں اُتے ایسی چیز (جنگ) اُتے مجبور کراں جس نوں اوہ ناپسند کردے نيں)۔[۵۰]
کتاب احکام القرآن دا مؤلف، ابن عربی، کہندا اے: صلح امام حسنؑ دا اک سبب ایہ سی کہ آپ دیکھ رہے سن کہ خوارج نے آپ نوں گھیر لیا اے تے جان گئے کہ جے معاویہ دے خلاف جنگ جاری رکھن تے اس جنگ وچ مصروف ہوجاواں تاں خوارج اسلامی ملکاں دی طرف دست درازی کرن گے تے انہاں اُتے مسلط ہوجاواں گے تے جے خوارج دے نال میدان جنگ وچ اتراں تے انہاں نوں دفع کرنے وچ مصروف ہوجاواں تاں معاویہ اسلامی ملکاں تے آپ دے قلمرو اُتے مسلط ہوجائے گا۔[۵۱]
غیرمتوازن لشکر
سودھوشیخ مفید الارشاد وچ لکھدے نيں: امام حسنؑ دی معیت وچ ہر قسم دے لوک سن : آپ تے آپ دے والد دے بعض شیعہ تے [جنگ صفین وچ ] حکمیت دے بعض حامی (خوارج)، جو مختلف حیلےآں بہانےآں توں معاویہ دے خلاف لڑنے دے درپے سن، تے افراتفری (انارکی) دے حامی تے جنگی غنائم دے شائقین دا اک گروہ، تے بعض اہل شک تے قبائلی عصبیتاں توں سرشار لوک، جو اپنے قبیلے دے سرداراں دے پیرو سن تے انہاں دا محرک دین نئيں سی۔[۵۲]
جو لشکر اس طرح دے عناصر ترکیبی توں تشکیل پایا سی، کسی وی حادثے دے نتیجے وچ خطرے وچ پڑسکدا سی تے ہر قسم دا خطرہ پیش آنے دی صورت وچ دو یا دو توں زیادہ دھڑاں وچ تقسیم ہوسکدا سی تے ایسی صورت وچ لشکر تے فوج اپنے ہی قائدین دے خلاف قیام کرسکدی اے "خوارج حسنؑ دے نال سن لیکن انہاں دا مقصد فتنہ انگیزي دے سوا کچھ نئيں تھا؛ اوہ جہاد دی راہ اُتے گامزن ضرور سن مگر انہاں دا مقصد فساد دے سوا کچھ نہ سی۔[۵۳]
امام مجتبیؑ نے صلح اُتے اعتراض کرنے والے شخص دا جواب دیندے ہوئے اپنے اقدام دے عوام تے اسباب نوں ایويں بیان فرمایا: "رأيت أهل الكوفة قوماً لا يثق بهم أحد أبداً إلا غلب، ليس أحد منهم يوافق آخر في رأي ولا هواء، مختلفين لا نية لهم في خير ولا شر"۔" (ترجمہ: اہل کوفہ ایداں دے لوک نيں کہ انہاں اُتے جو وی اعتما کردا اے اوہ مغلوب ہوجاندا اے کیونجے انہاں وچوں کوئی وی دوسرے دے نال فکر تے آرزوواں وچ اتفاق رائے نئيں رکھدا اوہ نہ خیر وچ تے نہ ہی شر وچ کِسے قسم دا ارادہ نئيں رکھدے)۔[۵۴]
امام حسنؑ دے پاس صلح قبول کرنے تے جنگ ترک کرنے دے سوا کوئی راستہ نہ سی کیونجے آپ دے پیروکار آپ دی نسبت عقیدتی لحاظ توں کمزور تے ضیعف النفس سن تے جداں کہ دیکھیا گیا انھاں نے آپ دی مخالفت تک دا منصوبہ بنایا سی تے انہاں وچوں بہت ایداں دے وی سن جو آپ نوں دشمن دی تحویل وچ دینا چاہندے سن تے آپ دا خون مباح سمجھنے لگے سن تے آپ دے چچا زاد بھائی عبید اللہ بن عباس نے آپ دا نال چھڈ دتا تے دشمن توں جا ملیا تے عام طور اُتے انہاں لوکاں نے دو دن دی دنیا دی طرف مائل ہوگئے تے آخرت دی نعمتاں توں اکھاں پھیر لاں۔ [۵۵]
امام حسنؑ دے لشکر وچ سن ایداں دے کوفی عمائدین جو بظاہر آپ دے تابع تے فرمانبردار سن لیکن انھاں نے خفیہ طور اُتے معاویہ نوں خطوط لکھے تے اپنی اطاعت تے فرمانبرداری دی یقین دہانی کرائی تے اسنوں اپنی جانب آنے دی رغبت دلائی تے اپنے ذمے لیا کہ جدوں اوہ اپنا لشکر لے کے امام حسن دے لشکر کے نیڑے پہنچیاں تاں اوہ آپ نوں گرفتار کرکے معاویہ دی تحویل وچ دین گے یا فیر آنجناب نوں اچانک گھیر کر قتل کرن گے!۔[۵۶]
زید بن وہب جہنی کہندا اے: جدوں بعض لوکاں نے امام حسنؑ اُتے حملہ کيتا تے آپ نوں خنجر مار دے زخمی کيتا تے مدائن وچ زخمی تے بیمار ہوکے بستر توں لگے ہوئے سن تاں وچ آپ دی خدمت وچ حاضر ہويا تے عرض کيتا: آپ دے کیہ ارادے نيں کیونجے لوک حیران تے پریشان نيں؟ تاں آپ نے فرمایا: "أَرىٰ والله معاوية خيراً لي من هؤلاء يزعمون انهم لي شيعة ابتغوا قتلي وانتهبوا ثقلي، واخذوا مالي"۔ (ترجمہ: خدا دی قسم! وچ معاویہ نوں اپنے لئے انہاں لوکاں توں بہتر سمجھدا ہاں جو گمان کردے نيں کہ میرے شیعہ نيں لیکن میرے قتل دے منصوبے بناِنّے نيں تے میرا مال تے اسباب پرت کر لے جاندے نيں میرا مال تے متاع کھو لیندے نيں۔۔۔)۔[۵۷]
شیخ صدوق(رح) اپنی کتاب علل الشرائع وچ اپنی سند توں ابو سعید العقیصا توں روایت کيتی اے کہ انھاں نے امام حسنؑ دی خدمت وچ حاضر ہوکے عرض کيتا: اے فرزند رسول خداؐ! آپ جاندے سن کہ حق آپ دی جانب اے تاں فیر گمراہ تے ظالم معاویہ دے نال صلح کیوں کی؟
امامؑ نے جواباً فرمایا:
يا أبا سعيد ألست حجة الله تعالى ذكره على خلقه وإماما عليهم بعد أبي عليه السلام؟ قلت: بلی!
قال: ألست الذي قال رسول الله صلى الله عليه وآله لي ولأخي الحسن والحسين إمامان قاما أو قعدا؟ قلت بلى
قال: فانا اذن امام لو قمت تے انا امام اذا قعدت یا با سعید علة مصالحتی لمعاویة علة مصالحة رسول اللهؐلبنی ضمرة تے بنی اشجع، تے لاهل مکة حین انصرف من الحدیبیة، اولئک کفار بالتنزیل تے معاویة تے اصحابه کفار بالتاویل، یا أبا سعید اذا کنت اماما من پہلے الله تعالی ذکره لم یجب انہاں یسفه رایی فیما اتیته من مهادنة او محاربة، تے انہاں کان وجه الحکمة فیما اتیته ملتبسا۔
قال فأنا إذن إمام لو قمت وأنا إمام إذ لو قعدت، يا أبا سعيد علة مصالحتي لمعاوية علة مصالحة رسول الله صلى الله عليه وآله لبني ضمرة وبني اشجع ولاهل مكة حين انصرف من الحديبية أولئك كفار بالتنزيل ومعاوية وأصحابه كفار بالتأويل،
يا أبا سعيد إذا كنت إماما من پہلے الله تعالى ذكره لم يجب انہاں يسفه رأيى فيما أتيته من مهادنة أو محاربة وإن كان وجه الحكمة فيما أتيته ملتبساً۔
ألا ترى الخضر عليه السلام لما خرق السفينة وقتل الغلام وأقام الجدار سخط موسى عليه السلام فعله لاشتباه وجه الحكمة عليه حتى أخبره فرضى؛
هكذا أنا، سخطتم علي بجهلكم بوجه الحكمة فيه ولولا ما أتيت لما ترك من شيعتنا على وجه الارض أحد إلا قتل۔
ترجمہ: اے ابا سعید! کیہ ميں خدائے تعالی دی مخلوق اُتے اس دی حجت تے تواڈا امام تے رہبر نئيں ہاں؟
- کیوں نئيں؟
- کیہ ميں اوہی نئيں ہاں کہ رسول اللہؐ نے میرے تے میرے بھائی حسینؑ دے بارے وچ فرمایا: "حسن تے حسین دونے امام نيں چاہے اوہ قائم ہاں [اور حکومت قائم کيتے ہوئے ہاں]، چاہے بیٹھے ہاں [اور حکومت توں کنارہ کشی اختیار کرچکے ہاں]؟
- کیوں نئيں!
- پس وچ امام تے رہبر ہاں خواہ قیام کراں خواہ نہ کراں۔ اے ابا سعید! معاویہ دے نال میری مصالحت دا سبب اوہی ـ حدیبیہ دے بعد مدینہ واپسی دے وقت بنو ضمرہ تے بنو اشجع تے کوفی عوام دے نال ـ رسول اللہؐ دی مصالحت دا سبب ہی اے۔ اوہ (قرآن) تنزیل دے کافر (ومنکر) سن [اور قرآن دے نزول دے ہی انکاری سن ] تے معاویہ تے اس دے اصحاب قرآن دی تاویل (اور باطن قرآن) دے منکر نيں۔
اے ابا سعید! جدوں ميں خدائے تعالی دی طرف توں امام ہاں چنانچہ جو کچھ ميں نے کيتا اے ـ خواہ اوہ صلح ہوئے خواہ جنگ ہوئے ـ اس وچ مینوں خطاکار نہيں سمجھیا جاسکدا؛ اگرچہ جو کچھ ميں نے کيتا اے اس دا راز دوسرےآں دے لئی آشکار نہ ہوئے۔
کیہ تسيں نے خضرؑ نوں نئيں دیکھیا جدوں انھاں نے کشتی وچ سوراخ کردتا تے اس لڑکے نوں قتل کيتا تے اس دیوار نوں تعمیر کيتا؟ انہاں دے اس کم نوں حضرت موسی علیہ السلام دی تنقید دا نشانہ بننا پيا کیونجے انہيں اس کم دا راز معلوم نہ تھا؛ تے جدوں خضرؑ نے اپنے اعمال دا راز موسیؑ نوں دسیا تاں اوہ راضی ہوئے۔
ایہی اے میرا معاملہ؛ کہ چونکہ تسيں میرے اس اقدام دے اسرار توں ناواقف ہوئے مجھ اُتے اعتراض کررہے ہوئے۔ [میرے اس اقدام دا اک راز ایہ اے کہ] جے ميں ایہ کم نہ کردا تاں ساڈے پیروکاراں تے شیعیان آل محمدؐ وچوں حتی اک فرد وی روئے زمین اُتے باقی نہ رہندا۔ تے اوہ سب نوں قتل کردیندے۔[۵۸]۔
صلح دا انجام
سودھومعاویہ نے صلح دے تمام شقوق نوں پامال کرکے رکھ دتا
صلح دے بعد معاویہ نے مسجد کوفہ وچ تقریر دی تے کہیا: "ألا إني كنتُ شرطت شروطا أردت بها الأُلفة ووضع الحرب، ألا وإنها تحت قدمي"۔ ترجمہ: جان لو کہ ميں نے کچھ شرطاں رکھن [اور صلح کيتی] جس توں میرا مقصد الفت تے جنگ بندی سی؛ جان لو کہ وچ صلح دے معاہدے نوں پیر تلے روندتا ہاں)۔ اس موقع اُتے اس نے امیرالمؤمنین دی توہین دی تے فیر امام حسن دی شان وچ گستاخی دی جس اُتے امام حسن مجتبیؑ نے کھڑے ہوکے نہایت فصیح تے بلیغ تے طویل خطبہ دتا۔[۵۹]
گوکہ امام حسن مجتبیؑ نوں اپنے ساتھیاں دی طرف توں شدید دباؤ دا سامنا سی لیکن آپ صلحنامے دے پہلے شق دے پابند رہے اگرچہ آپ شرطاں وچ تبدیلی کرنے دے سلسلے وچ صاحب اختیار سن کیونجے خلافت دی واگذاری مشروط سی؛ اُتے معاویہ نے حتی اک شرط دا وی پابند نہ رہیا۔ "اولاد زنا نوں نسب توں ملحق کرنا، نماز جمعہ روز چہارشنبہ (بدھ) قائم کرنا[۶۰]، حدود الہیہ نوں معطل کرنا، ربا (سود) نوں جائز قرار دینا، نماز عید وچ اذان نوں رواج دینا، نماز عید توں پہلے خطبہ پڑھنے دا حکم وضع کرنا، عطیات اُتے زکوٰة لاگو کرنا، ہرزگی تے بےشرمی نوں ترویج دینا تے وضع حدیث نوں رونق دینا،[۶۱] وغیرہ وغیرہ معاویہ دی بدعتاں تے سنت دشمن اعمال وچوں نيں۔ معاویہ نے اپنے بعد یزید نوں ولیعہد مقرر کرکے صلحنامے دے دوسرے نکتے نوں وی پامال کردتا۔[۶۲]
صلح نامے دا تیسرا نکتہ امیر المؤمنینؑ اُتے سبّ تے لعن دا سد باب کرنے توں متعلق سی جدوں کہ معاویہ سمجھدا سی کہ گویا اس دی حکومت دا استحکام ہی امام علیؑ اُتے سبّ تے دشنام طرازي تے آپؑ دے خلاف انتقامی کاروائیاں اُتے منحصر اے ؛ چنانچہ اس دے کارگزار تے والی اس قدر اس موضوع اُتے اصرار کردے سن کہ امیر المؤمنینؑ اُتے سبّ تے لعن نوں نماز جمعہ دا جزء سمجھدے سن ؛ تے انہاں وچوں جو کوئی ایسا کرنے توں اجتناب کردا اسنوں سرکاری مناصب توں ہٹا دتا جاندا سی۔[۶۳]
صلحنامے دی چوتھی شق دے مطابق دارابگرد دا خراج امامؑ دے حوالے کيتا جانا سی لیکن اس اُتے وی عمل نہيں ہويا تے بصرہ دے عوام نے اس اُتے قبضہ کيتا تے کہیا کہ "اس مال غنیمت دا تعلق اسيں توں اے "،[۶۴] تے اوتھے دے عوام نے ایہ عمل معاویہ دے حکم اُتے انجام دتا[۶۵] کیونجے معاویہ دے حکم دے بغیر ایسا کرنا ممکن نہ سی۔
واضح رہے کہ قرار داد دے اس حصے اُتے مندرجہ بالا سطور وچ جرح ہوئی اے تے اور بیان ہويا اے کہ امامؑ اس قسم دی شرطاں توں برتر تے بالاتر نيں تے ایہ اموی تے عباسی تحریفات دے نتیجے وچ صلح کيتی قرارداد وچ قرار دتا گیا اے۔[۶۶]
معاویہ نے پنجويں شق دی وی خلاف ورزی دی تے اپنے کارگزاراں تے والیاں نوں اک ہدایت نامہ لکھیا کہ "جان لو کہ جے ثابت ہوجائے کہ کوئی علیؑ نال محبت کردا اے اس دا ناں تنخواہ تے وظیفہ لینے والےآں دی لسٹ توں حذف کرو"، تے فیر دوسرا ہدایت نامہ لکھیا تے حکم دتا: "جو وی اس گروہ نال محبت دا ملزم ٹہرے اسنوں قیدخاناں وچ ڈال دو تے اس دا گھر منہدم کرو"۔[۶۷]
امام حسنؑ وی محفوظ نہ رہے
امام حسنؑ نے صلح کيتی مکمل پابندی دی مگر معاویہ نے اس دے تمام نکات دی خلاف ورزی دی تے سبّ علیؑ دا سلسلہ جاری رہیا، شیعیان آل محمدؐ محفوظ نہ رہے، حتی کہ امام حسنؑ خود وی معاویہ دی ریشہ دوانیاں توں محفوظ نہ رہے۔
معاویہ نے کئی بار امام حسن نوں مسموم کرکے شہید کرنے دی کوشش کيتی لیکن اوہ ناکام رہندا تھا[۶۸] تے آخر کار آپ دی زوجہ جعدہ بنت اشعث نوں فریب دتا تے ایويں امام حسن مجتبی علیہ السلام نوں زہر دلوا کر شہید کردتا[۶۹] تے امام حسن، نوں قتل کرکے معاویہ نے قرارداد دی آخری شق نوں وی پامال کردتا۔
امام حسنؑ دی صلح دے بارے وچ لکھی گئی بعض کتاباں دا ناں فہرستاں وچ آیا اے لیکن خود انہاں کتاباں دے بارے وچ کچھ معلوم نئيں اے اوہ درج ذیل نيں:
- صلح الحسن تے معاويۃ؛ تأليف: احمد بن محمد بن سعيد بن عبد الرحمن السبيعى الہمدانى متوفى بسال 333 ہجرى۔
- صلح الحسن عليہ السلام؛ تأليف: عبد الرحمن بن كثير الہاشمى (جو بنو ہاشم دے موالی وچوں نيں تے خود خاندان [[بنو ہاشم نال تعلق نئيں رکھدے)۔
- قيام الحسن عليہ السلام تأليف: ابراہيم بن محمد بن سعيد بن ہلال بن عاصم بن سعد بن مسعود الثقفى متوفى' 283 ہجرى۔
- قيام الحسن عليہ السلام تأليف: ہشام بن محمد بن السائب۔
- كتاب عبد العزيز بن يحيى الجلودى البصرى امام حسنؑ دے واقعے دے بارے وچ ۔
- اخبار الحسن عليہ السلام تے وفاتہ تأليف: ہيثم بن عدى الثعلبى متوفى بسال 207 ہجرى۔
- اخبار الحسن بن على عليہ السلام تأليف: ابى اسحاق ابراہيم بن محمد الاصفہانى الثقفى۔[۷۰]
حوالے
سودھو- ↑ شہیدی، تریخ تحلیلی اسلام، ص158۔
- ↑ طبری، تریخ الامم تے الملوک، ج۵، ص۱۵۸؛ ابن کثیر، البدایہ تے النہایہ، ج/
- ↑ طبری، تریخ الامم تے الملوک، ج۵، ص۱۵۸
- ↑ طبری، تریخ الامم تے الملوک، ج۵، ص۱۵۸
- ↑ اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ص٧۰؛ نک: جعفریان، تریخ خلفا، ص۳٧۴
- ↑ طبری، تریخ الامم تے الملوک، ج۵، ص۱۵۹
- ↑ جعفریان، تریخ خلفا، ص۳٧۹
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ص۲۱۶
- ↑ اخبار الطوال، ص۲۱۶
- ↑ دینوری، اخبار الطوال،ص۲۶۵
- ↑ جعفری، تشیع در مسیر تریخ، ص۱٧۴؛ جعفریان، تریخ خلفا، ص۳٧۸
- ↑ تریخ الیعقوبی، ج۲،ص۲۱۵
- ↑ طبری، تریخ الامم تے الملوک، ج۵، ص۱۵۹
- ↑ یعقوبی، تریخ الیعقوبی، ج۲، ص۲۱۴
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ج ۴، ص۲۹۰
- ↑ طبری، تریخ الامم تے الملوک، ج۵، ص۱۶۰؛ دینوری، اخبار الطوال،ص۲۱۸
- ↑ جعفری، تشیع در مسیر تریخ، ص۱۸۰؛ جعفریان، تریخ خلفا، ص۳۹۲-۳۹۴
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ص۲۹۰-۲۹۱
- ↑ قرشی، حیاة الحسن، ص 471
- ↑ باقر شریف قرشی، حیاةالحسن ص 471
- ↑ خلیفہ بن خیاط، تریخ، باہتمام اکرم ضیاء عمری، دمشق/بیروت، 1397ق، ص 203۔
- ↑ طبری، ج 4، صص 124-125، 128-129۔
- ↑ ابوالفرج، 45 تے بعد دے صفحات۔
- ↑ ابن شعبه 232 تے بعد دے صفحات۔
- ↑ رسالے الامام حسنؑ، باہتمام زینب حسن عبدالقادر، قاہرہ، 1411ق/1991م، ص 29 تے بعد دے صفحات۔
- ↑ حاج منوچہری، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 20، مدخل امام حسنؑ، ص 538۔
- ↑ حاج منوچہری، اوہی ماخذ۔
- ↑ قرشی، حیاة الحسن، ص 507 توں 499
- ↑ امام حسن ؑ کیوں؟ صلح دے ثمرات۔
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج1، ص: 211
- ↑ حضرت موسیؑ تے مرد دانا دے قصے دی طرف اشارہ؛ سورہ کہف (18)، آیت 79: جتھے ارشاد ہُندا اے: "أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءهُم مَّلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْباً" ۔ (ترجمہ: اوہ جو کشتی سی، اوہ کچھ غریبوںکيتی سی جو دریا وچ کم کردے سن تاں ميں نے چاہیا کہ اسنوں ناقص بنا داں تے ادھر اک بادشاہ اے جو ہر (ثابت) کشتی اُتے زبردستی قبضہ کر لیندا اے۔
- ↑ مجلسی، بحار، ج75 ص 287
- ↑ مجلسی، بحار، ج44، ص19
- ↑ شریف مرتضی، تنزیه الأنبیاء، ص: 170؛ مجلسی، ج44 صص 28-29۔
- ↑ ابن اثیر،الکامل فی التریخ، ج 3، ص 406
- ↑ مفید،الإرشاد ج2، ص: 10
- ↑ طبرسی،احتجاج، ج2، ص289۔ مجلسی، بحارالانوار ج44 ص22۔"ايها الناس انہاں معاوية زعم: اني رأيته للخلافة اهلا ولم ار نفسي لها اهلا وكذب معاوية، انا أولى الناس بالناس في كتاب الله وعلى لسان نبي الله، فاقسم بالله لو انہاں الناس بايعوني واطاعوني ونصروني، لاعطتهم السماء قطرها، والارض بركتها، ولما طمعتم فيها يا معاوية"۔ (ترجمہ: لوگو! معاویہ نے گمان کيتا اے کہ ميں نے اسنوں خلافت دے لئی اہل سمجھیا تے خلافت اس دے سپرد دی اے جدوں کہ معاویہ نے جھوٹھ بولا اے ؛ وچ کتاب اللہ تے رسول اللہؐ دے زبانی مسلماناں دے معاملہ وچ انہاں توں وی زيادہ دخل دینے دا حقدار ہاں؛ پس خدا دی قسم! جے لوک میری بیعت کردے تے میرے اطاعت گزار تے فرمانبردار ہوجاندے تے میری مدد کردے تاں آسمان انہاں نوں اپنی بارش عطا کردا تے زمین اپنی برکت عطا کردی تے تسيں وی اس وچ طمع نہ کردے اے معاویہ۔
- ↑ راوندی، الخرائج تے الجرائح، ج2، ص: 576۔ "فأيم الله لا ترون فرجا أبدا مع بني أمية، والله ليسومنكم سوء العذاب، حتى تتمنون أن يلي عليكم حبشيا ولو وجدت أعوانا ما سلمت له الامر، لانه محرم علي بني أمية"۔ (ترجمہ: تے اللہ دی قسم! توانوں کدی وی بنو امیہ دی حکومت وچ فراخی حاصل نہ ہوئے گی؛ خدا دی قسم! اوہ توانوں بدترین عذاب تے آزار تے اذیت پہنچیا کر تسيں اُتے حکومت کرن گے حتی کہ تسيں آرزو کروگے کہ کاش کوئی حبشی تسيں اُتے حکومت کردا۔ جے مینوں یار تے یاور ملدا تاں حکومت کدی وی بنو امیہ دے سپرد نہ کردا کیونجے حکومت بنو امیہ اُتے حرام اے )۔
- ↑ طبرسی،الإحتجاج، ج2، ص: 291۔ "والله ما سلمت الامر إليه الا اني لم أجد أنصارا، ولو وجدت أنصارا لقاتلته ليلي ونهاري حتى يحكم الله بيني وبينه، ولكني عرفت أهل الكوفة، وبلوتهم، ولا يصلح لي منهم من كان فاسدا، انهم لا وفاء لهم۔ ولا ذمة في قول ولا فعل، انهم لمختلفون، ويقولون لنا: انہاں قلوبهم معنا، وان سيوفهم لمشهورة علينا"۔ (خدا دی قسم! ميں نے حکومت اس دے سپرد نئيں کيتی مگر ایہ کہ مینوں انصار تے اعوان نئيں ملے تے جے میرے اعوان تے انصار ہُندے تاں وچ دن رات اس دے خلاف لڑدا حتی کہ اللہ میرے تے اس دے درمیان فیصلہ کردا لیکن ميں نے اہل کوفہ نوں پہچان لیا تے انہاں نوں آزما لیا تے جو انہاں وچ برا اے اوہ میرے لئے مناسب نئيں اے اوہ بے وفا نيں اوہ اپنے قول تے فعل دی ذمہ داری قبول کرنے والے نہيں نيں تے انہاں دے قول تے فعل وچ اختلاف اے ؛ اوہ اسيں توں کہندے نيں کہ انہاں دے دل ساڈے نال نيں حالانکہ انہاں دی تلواراں ساڈے خلاف نیام توں باہر آچکيتیاں نيں)۔
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ج1، ص: 571۔
- ↑ اربلی، کشف الغمة، ج1، ص: 523
- ↑ راوندی، تنزیه الأنبیاء، ص: 172۔ بحار الانوار، ج 44، صص 28-21۔"أنتم شيعتنا تے أهل مودتنا فلو كنت بالحزم في أمر الدنيا أعمل، تے لسلطانها أركض تے أنصب، ما كان معاوية بأبأس مني بأسا، تے لا أشد شكيمة تے لا أمضی عزيمة تے لكني أری غير ما رأيتم، تے ما أردت بما فعلت إلا حقن الدماء"۔ (ترجمہ: تسيں ساڈے شیعہ تے پیروکار، ساڈی مودت کرنے والے ہوئے پس جے ميں دنیا دے لئی کم کرنے والا ہُندا تے تسلط جمانے تے اقتدار دے لئی کم کردا تاں معاویہ ہرگز مینوں توں زیادہ طاقتور، نہ تھکنے والا تے صاحب عزم صمیم نہ تھا؛ لیکن ميں نے جو کچھ دیکھیا اوہ مختلف سی اس توں جو تسيں نے دیکھیا؛ تے جو کچھ ميں نے کيتا اس توں میرا مقصد سوائے تواڈے خون دی حفاظت کے، کچھ وی نہ سی)۔
- ↑ طبرسی، الإحتجاج، ج1، ص: 282 ، الكامل في التاريخ, الجزء (3)، الصفحة (409)
- ↑ ابن اثیر،الکامل فی التریخ، ج 3 ص 409
- ↑ یعقوبی، تریخ یعقوبی، ج 2، ص 144 تے 145۔
- ↑ قرشی، حياة الإمام الحسن بن علي عليهما السلام دراسة وتحليل، ص 131۔
- ↑ مفید،الارشادج2، ص: 6
- ↑ راوندی، الخرائج تے الجرائح، ج2، ص: 574
- ↑ راوندی، الخرائج تے الجرائح، ج2، ص: 576
- ↑ دینوری،اخبار الطوال، ص 220
- ↑ ابن عربی،احکام القرآن، ج 3 ص 152
- ↑ راضی آل یاسین، صلح الحسن، ص 170
- ↑ راضی آل یاسین، صلح الحسن، ص 177
- ↑ ابن اثیر،الکامل فی التریخ، ج 3 دارالکتب العلميةو بيروت - لبنان۔ الطبعة الاولی 1987ـ 1407۔صص273و274۔
- ↑ مفید، الإرشاد، ج2، ص10۔
- ↑ مفید،الإرشاد، ج2، ص: 9
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، طبع نجف 1386 ه - 1966 م،ج2 ص10۔
- ↑ ابوجعفر محمد علی بابویہ(شیخ صدوق)، علل الشرائع، ص 200۔ ايسے طرح دی روایت طبرسی نےاحتجاج وچ وی نقل کيتی اے: رجوع کرن: مجلسی، بحار الانوار، ج 44، ص19۔
- ↑ اربلی،کشف الغمه، ج 2 ص 341
- ↑ راضی آل یاسین،صلح الحسن، ص 192
- ↑ قرشی، حیاة الحسن ترجمه حجازی،ص 410 ـ 402
- ↑ راضی یاسین، صلح الحسن، ص 409
- ↑ قرشی، حیاة الحسن، صص 555 ـ 554
- ↑ ابن جریرطبری، تریخ طبری، ص 126
- ↑ ابن اثیر،الکامل فی التریخ، ج 3 ص 405
- ↑ اسی مضمون وچ ڈاکٹر سید جعفر شہیدی دا تجزیہ دیکھئے۔
- ↑ قرشی، حیاة الحسن، ص 568
- ↑ مفید، الارشاد، ص 357
- ↑ مفید، الارشاد، ج 2 ص 13
- ↑ صلح امام حسن، ترجمہ: آیت الله خامنه ای، ص 32۔
منابع
سودھو- نرم افزار جامع الاحادیث، نسخہ 3/5 مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور
- نرم افزار نورالسیرہ 2 مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور
- عاملی، تحلیلی از زندگی امام حسن مجتبی، مترجم: سپہری، انتشارات دفتر تبلیغات، 1376
- جعفریان، حیات فکری تے سیاسی امامان شیعہ، انتشارات انصاریان 1381
- مفید، الجمل، ناشر مکتب الاعلام الاسلامی، 1371
- جریر طبری، تریخ طبری، موسسۃ الاعلمی للمطبوعات بیروت، بی تا
- راضی یاسین، صلح الحسن، ترجمہ سید علی خامنہای، انتشارات گلشن چاپ سیزدہم 1378
- یعقوبی، تریخ یعقوبی ترجمہ محمد ابراہیم آیندی انتشارات علمی تے فرہنگی 1362
- طبرسی، الاحتجاج، انتشارات اسوہ 1413 ہ۔ق
- اربلی، کشف الغمہ، ناشر مجمع جہانی اہل بیتؑ 1426 ہ ۔ ق
- مفید، الارشاد، ترجمہ خراسانی انتشارات علمیہ اسلامیہ 1380
- باقر شریف قرشی، الحیاۃ الحسن، ترجمہ فخرالدین حجازی، انتشارات بعثت، 1376
- شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، ترجمہ علی اکبر غفاری، چاپ اختر شمال، 1373
- سیوطی، تریخ الخلفاء، بی جا بی تا
- شہیدی، سیدجعفر، تریخ تحلیلی اسلام، تہران: مرکز نشر دانشگاہی، 1390ش۔
- شیخ صدوق، امالی، ترجمہ کمرہ ای 1363
- شیخ صدوق، امالی، انتشارات کتابخانہ اسلامی1362