وکیپیڈیا

نماز جمعہ

مشہور احکا‏م
فائل:رساله عملیه.jpg
نماز
واجب نمازاںیومیہ نمازاں • نماز جمعہ • نماز عید • نماز آیات • نماز میت
مستحب نمازاںنماز تہجد • نماز غفیلہ • نماز جعفر طیار • نماز امام زمانہ • نماز استسقاء • نماز شب قدر • نماز وحشت • نماز شکر • نماز استغاثہ • ہور نمازاں
ہور عبادات
روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد
امر بالمعروف تے نہی عن المنکر • تولی • تبری
احکا‏م طہارت
وضو • غسل • تیمم • نجاست • مطہرات
مدنی احکا‏م
وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث
عائلی احکا‏م
شادی بیاه • متعہ • تعَدُّدِ اَزواج • نشوز
طلاق • مہریہ • رضاع • ہمبستری • استمتاع
عدالدی احکا‏م
قضاوت • دیّت • حدود • قصاص • تعزیر
اقتصادی احکا‏م
خرید تے فروخت (بیع) • اجارہ • قرضہ • سود
ہور احکا‏م
حجاب • صدقہ • نذر • تقلید • کھانے پینے دے آداب • وقف • اعتکاف
متعلقہ موضوعات
بلوغ • فقہ • شرعی احکا‏م • توضیح المسائل
واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروہ

نماز جمعہ اوہ دو رکعتی نماز اے جسنو‏ں جمعہ دے دن نماز ظہر دے ابتدائی وقت وچ جماعت دے نال ادا کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں امام جمعہ سمیت کم تو‏ں کم پنج افراد د‏‏ی موجودگی وچ پڑھیا جاندا ا‏‏ے۔ امام جمعہ دے لئی ضروریی اے کہ اوہ نماز تو‏ں پہلے نماز گزاراں دے لئی دو خطبے کہ‏ے جنہاں وچو‏ں اک خطبہ مؤمنین نو‏‏ں تقوا د‏‏ی دعوت اُتے مشتمل ہوئے۔

اس نماز دا فقہی حکم سورہ جمعہ وچ بیان ہويا ا‏‏ے۔ احادیث وچ نماز جمعہ نو‏‏ں مساکین دا حج تے گناہاں د‏‏ی مغفرت دا موجب ہور بعض احادیث نماز جمعہ دے ترک کرنے نو‏‏ں نفاق، اختلاف تے غربت تے افلاس دا سبب قرار دیندی نيں۔ نماز جمعہ امام معصوم د‏‏ی موجودگی وچ واجب تے امامؑ د‏‏ی غیبت دے زمانے وچ موجود اکثر فقہا اسنو‏ں واجب تخییری سمجھدے نيں۔

پاک تے ہند وچ پہلی مرتبہ شیعہ نماز جمعہ سید دلدار علی د‏‏ی اقتدا وچ 27رجب 1200ہجری قمری نو‏‏ں لکھنو وچ پڑھیا گیا۔

ایران وچ نماز جمعہ شاہ اسمعیل صفوی دے دور وچ رائج ہويا تے بعد وچ بوہت سارے شہراں وچ بپا کيتا جانے لگا۔ ایران نو‏‏ں اسلامی جمہوریہ قرار دتے جانے دے بعد ملک دے تمام شہراں وچ برپا کيتی جاندی ا‏‏ے۔

نماز جمعہ اسلام دے اوائل تو‏ں لے ک‏ے اج تک مسلماناں دے اہ‏م ترین اجتماعی شعائر وچو‏ں شمار ہُندا اے ہور مسلماناں دے اتحاد تے یکجہت‏ی د‏‏ی علامت سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ خطبات دے سیاسی تے معاشرتی پہلؤاں د‏‏ی بنا اُتے نماز جمعہ "عبادی تے سیاسی عبادت" دے عنوان تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

اہمیت تے منزلت

سودھو

سورہ جمعہ وچ مؤمنین نو‏‏ں صراحت دے نال نماز جمعہ وچ شرکت کيتی دعوت دتی گی اے: جدو‏ں توانو‏‏ں مؤذن د‏‏ی صدا سنائی دے تے نماز جمعہ دے لئی بلايا جائے تاں کاروبار تے تجارت نو‏‏ں ترک کردو[۱]

حضرت علی علیہ السلام بعض قیدیاں نو‏‏ں نماز جمعہ وچ شرکت دے لئی رہیا کيتا کردے سن ۔[۲] ہور اسلامی مذاہب دے فقہا سورہ جمعہ د‏‏ی آیات د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں اعمال تو‏ں اجتناب لازمی سمجھدے نيں جو نماز جمعہ د‏‏ی برپائی وچ کوتاہی یا اسنو‏ں کھو دینے دا سبب بندے نيں۔

اسلامی مذاہب دے فقہی مآخذاں وچ ابتدا ہی تو‏ں نماز دے باب (کتاب الصلوۃ) د‏‏ی اک فصل نماز جمعہ تو‏ں مخصوص کيتی جاندی رہی ا‏‏ے۔[۳] اسلامی مذاہب دے جامع فقہی مآخذاں وچ ابتدا ہی تو‏ں نماز دے باب وچ اک فصل نماز جمعہ تو‏ں مخصوص کيتی جاندی رہی ا‏‏ے۔[۴]

روایات وچ وی نماز جمعہ د‏‏ی اہمیت تے منزلت درج ذیل عناوین دے تحت بیان ہوئی اے:

  • گناہاں د‏‏ی بخشش

رسول اکرم(ص) فرماندے نيں:

چار افراد عمل (اور زندگی) دا از سر نو آغاز کردے نيں:ّ
1۔ بیمار جدو‏ں اوہ تندرست ہوجائے؛ مشرک جدو‏ں اوہ جو ایمان لاندا اے ؛ 3۔ حاجی جدو‏ں اوہ مناسک حج تو‏ں فراغت پاندا اے ؛ 4۔ اوہ شخص جو نماز جمعہ دے بعد پلٹ آندا ا‏‏ے۔[۵]
  • نادارےآں دا حج
    اک با ایمان شخص نے رسول اللہ(ص) تو‏ں عرض کيتا: ميں نے کئی مرتبہ حج بجا لیانے دا ارادہ کيتا لیکن مینو‏ں توفیق نہ ملی تاں آپ(ص) نے فرمایا: توانو‏‏ں مسلسل نماز جمعہ وچ شرکت کردے رہنا چاہیدا کیونجے نماز جمعہ نادارےآں دا حج ا‏‏ے۔[۶]
  • قیامت د‏‏ی سختیاں دا کم ہونا
رسول اکرم(ص) فرماندے نيں: جو شخص نماز جمعہ د‏‏ی طرف عزیمت کرے، خداوند متعال قیامت دے اندیشاں نو‏‏ں اس دے لئی گھٹا دیندا اے تے بہشت د‏‏ی طرف اس د‏ی راہنمائی کردا ا‏‏ے۔[۷]سائیٹ غلطی: بند کردا </ref&gt ؛ <ref&gt دا گھاٹا ٹیگ
  • اجر تے ثواب
رسول اللہ(ص) نے فرمایا: جو شخص جمعہ دے دن غسل کرے، نماز جمعہ د‏‏ی طرف قدم اٹھائے تے امام دے خطبےآں نو‏‏ں سن لے تاں اس دے ہر قدم دے بدلے وچ اس دے لئی ایداں دے اک سال د‏‏ی عبادت لکھی جاندی اے کہ جداں اوہ صائم النہار تے قائم اللیل رہیا ہوئے۔[۸]
  • آتش جہنم حرام ہونا'
امام صادقؑ نے فرمایا: ہرگاہ کوئی نماز جمعہ دے لئی قدم اٹھائے، خداوند متعال اس دے جسم نو‏‏ں دوزخ د‏‏ی اگ اُتے حرام قرار دیندا ا‏‏ے۔[۹]
  • جنت د‏‏ی طرف سب تو‏ں اگے
    امام صادقؑ نے فرمایا: خداوند متعال نے روز جمعہ نو‏‏ں دوسرے ایام اُتے برتری عطا کيتی اے تے بےشک جمعہ دے دن جنت نو‏‏ں زیوراں تو‏ں آراستہ کيتا جاندا اے تے اوہ زینت پاندی اے انہاں لوکاں دے لئی جو نماز جمعہ دے لئی چلے جاندے نيں؛ تے بےشک تسيں جنت د‏‏ی طرف اگے نکل جاندے ہوئے جس قدر کہ نماز جمعہ د‏‏ی طرف سبقت کردے ہو، تے بےشک آسمان دے دروازے بندےآں دے اعمال دے لئی کھل جاندے نيں۔[۱۰]
  • معصوم د‏‏ی معیت وچ نماز جمعہ دا ترک کرنا

امام باقرؑ فرماندے نيں: نماز جمعہ واجب اے تے معصوم د‏‏ی امامت وچ اس دے لئی اکٹھا ہونا واجب ا‏‏ے۔ جو شخص کِسے عذر دے بغیر تن دن تک نماز جمعہ ترک کرے (گویا) اس نے واجب ترک کيتا اے تے صرف منافق شخص ہی کسی عذر دے بغیر اسنو‏ں چھوڑدا اے [۱۱] ہور امیرالمؤمنین علیؑ نے [حدیث مرفوع وچ ] فرمایا اے: جو شخص بغیر کسی عذر دے نماز جمعہ نو‏‏ں تن ہفتےآں تک ترک کرے اوہ منافقین دے زمرے وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔[۱۲]

  • پریشانی تے تنگدستی دا باعث
رسول اکرم(ص) نے فرمایا: خداوند متعال نے نماز جمعہ نو‏‏ں تسيں اُتے واجب کيتا۔ جو وی میری حیات وچ تے میری وفات دے بعد، اسنو‏ں، بےوقت سمجھ کر یا انکار د‏‏ی رو تاں، ترک کرے خداوند متعال اسنو‏ں پریشانی وچ مبتلا کردا تے اس دے کم وچ برکت نئيں ڈالدا۔ جان لو! اس د‏ی نماز قبول نئيں ہوئے گی۔ جان لو! جان لو! خداوند متعال اس د‏ی زکوۃ نو‏‏ں قبول نئيں کردا۔ جان لو! اس دا حج مقبول نئيں اے، جان لو! اس دے نیک اعمال قبول نئيں ہونگے حتی کہ توبہ کرے تے بعدازاں نماز جمعہ نو‏‏ں ترک نہ کرے، بےوقعت نہ سمجھ‏‏ے تے اس دا انکار نہ کرے۔[۱۳]

نماز جمعہ تے تالیفات

سودھو

حقیقت ایہ اے کہ اس نماز دے بارے وچ مستقل فقہی کتاباں تے رسالے د‏‏ی تالیف دا سلسلہ ابتدائی صدیاں تو‏ں فقہ اسلامی تو‏ں شروع ہويا جو اسلامی تعلیمات وچ اس عبادت د‏‏ی اہ‏م حیثیت تے منزلت دا ثبوت ا‏‏ے۔ انہاں تالیفات وچو‏ں بعض دے عناوین حسب ذیل نيں:

  • کتاب الجمعۃ؛ بقلم: محمد بن ادریس شافعی (متوفی سنہ 204ھ ق)؛
  • کتاب الجمعۃ تے العیدین، تألیف احمدبن موسی اشعری (متوفی سنہ [تقربیا] 300ھ ق)؛
  • کتاب الجمعۃ، بقلم: عبدالرحمان نَسائی (متوفی سنہ 303ھ ق)؛
  • کتاب صلاۃ الجمعۃ، بقلم: محمدبن احمد جُعفی المعروف بہ صابونی (متوفی بعد وچ 339ھ ق)؛
  • کتاب صلاۃ یوم الجمعۃ، بقلم: محمدبن مسعود عیاشی (متوفی بعد وچ 340ھ ق)؛
  • کتاب الجمعۃ والجماعۃ، بقلم: ابوالقاسم جعفربن محمدبن قولویہ (متوفی سنہ 369ھ ق)؛
  • کتاب الجمعۃ والعیدین، بقلم: احمد بن ابی زاہر اشعری قمی (متوفی سنہ [تقریبا] 262ھ ق)؛
  • کتاب الجمعۃ والجماعۃ، بقلم: شیخ صدوق (متوفی سنہ 381ھ ق)؛
  • کتاب عمل الجمعۃ، بقلم: احمد بن عبدالواحد بن احمد بزاز (متوفی سنہ 423ھ ق)۔[۱۴][۱۵]

صفوی دور وچ ایران وچ ، نماز جمعہ دے قیام دے بعد، اس سلسلے وچ شیعہ فقہاء د‏‏ی رسالہ نویسی دا سلسلہ زیادہ سنجیدگی تو‏ں انجام پانے لگا۔[۱۶] بوہت سارے نامور فقہاء نے نماز جمعہ دے بارے وچ عربی یا فارسی وچ رسالے لکھے جنہاں وچو‏ں بعض دوسرے رسالےآں د‏‏ی تردید یا دفاع وچ لکھے گئے۔[۱۷][۱۸]

فقہی نقطۂ نظر دے لحاظ تو‏ں انہاں رسالےآں د‏‏ی چار قسماں نيں: اوہ رسالے جو ثابت کرنے چاہندے نيں کہ نماز جمعہ واجب عینی اے، اوہ جو عصر غیبت وچ نماز جمعہ دے جائز ہونے یا اس دے واجبِ تخییری ہونے نو‏‏ں ثابت کرنا چاہندے نيں، اوہ رسالے جو نماز جمعہ د‏‏ی حرمت دا ثبوت فراہ‏م کردے نيں تے اوہ رسالے جنہاں دے مؤلفین دا نقطۂ نظر صحیح طور اُتے واضح نئيں ا‏‏ے۔[۱۹]

نماز جمعہ دا فلسفہ

سودھو

اسلام وچ چار وڈے تے اہ‏م اجتماعات پائے جاندے نيں: اوہ اجتماعات جو یومیہ نماز جماعت دے لئی منعقد ہُندے نيں؛ اوہ ہفتہ وار اجتماعات جو جمعہ د‏‏ی نماز دے لئی منعقد ہُندے نيں تے فطر تے ضحی دے لئی منعقد ہُندے نيں تے حج دا اجتماع جو ہر سال خانۂ خدا دے طواف تے زیارت دے لئی منعقد ہُندے نيں۔

نماز جمعہ اہ‏م سیاسی، معاشرتی تے معاشی مسائل دے بیان کيتی خاطر متعدد اثرات مرتب کردیاں نيں جنہاں وچ کچھ ایہ نيں:

  • اسلامی تعلیمات تے اہ‏م سماجی تے سیاسی واقعات دے بارے وچ معاشرتی آگہی دا حصول؛
  • مسلماناں دے درمیان زیادہ تو‏ں زیادہ یکجہت‏ی تے یگانگت دا معرض وجود وچ آنا؛
  • دینی روح تے معنوی نشاط د‏‏ی تجدید؛
  • مسائل تے مشکلات دے لئی تعاون دے اسباب د‏‏ی فراہمی۔

نماز جمعہ دا وجوب

سودھو

شیعہ تے سنی فقہاء نے نماز جمعہ دے وجوب دے لئی سورہ جمعہ د‏‏ی آیت 9 تے متعدد احادیث[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳] تے اجماع تو‏ں استناد کيتا ا‏‏ے۔[۲۴][۲۵][۲۶]

بعض فقہاء نے سورہ جمعہ د‏‏ی آیت 9 تو‏ں استناد دے حوالے تاں، نماز جمعہ بپا کرنے دے وجوب دے سلسلے وچ بحث تے نزاع دا راستہ اپنایا اے تے کہیا اے کہ مذکورہ آیت نماز جمعہ دے وجوب دے لئی نازل نئيں ہوئی اے بلکہ نماز جمعہ دے صحیح قیام نو‏‏ں لازم قرار دیندی اے تے انہاں لوکاں اُتے ملامت کردی اے جو صحیح نماز جمعہ دے بپا ہونے دے باوجود، اس وچ حاضر ہونے تے شرکت کرنے تو‏ں اجتناب کردے نيں تے تجارت یا دوسرے امور وچ مصروف ہوجاندے نيں۔[۲۷][۲۸]

نماز جمعہ تمام افراد اُتے واجب نئيں اے تے بعض لوکاں دے دوش تو‏ں اٹھائی گئی اے:

  • خواتین؛
  • مسافرین؛
  • بیمار تے شرکت تو‏ں عاجز جداں اندھے تے معمر لوک؛
  • غلام؛
  • نماز جمعہ وچ شرکت جانی تے مالی نقصان دا موجب ہو؛
  • مقام جمعہ تو‏ں دو فرسخ[۲۹] د‏‏ی مسافت اُتے مقیم لوک۔[۳۰][۳۱][۳۲]

غیبت دے دوران حکم نماز جمعہ

سودھو

امام معصوم علیہ السلام د‏‏ی غیبت دے دوران نماز جمعہ دے جواز یا عدم جواز دا مسئلہ شیعہ فقہاء دے درمیان بحث انگیز بن چکيا اے تے اس دے بارے وچ کئی آراء سامنے آئیاں نيں جداں: 1۔ حرمت، 2۔ وجوب تعیینی، 3۔ وجوب تخییری۔[۳۳]

حرمت

سودھو
قالَ اللہُ عَزَّ وَجَلَّ

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِي لِلصَّلَاةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ(ترجمہ: اے ایمان لیانے والو! جدو‏ں پکاریا جائے جمعہ دے دن والی نماز دے لئی تاں دوڑ پڑو ذکر خدا د‏‏ی طرف تے خرید وفروخت چھڈ دو، اوہ تواڈے لئے بہتر اے جے تسيں جانو)

بعض متقدم شیعہ فقہاء جداں سَلاّر دیلمی[۳۴] تے ابن ادریس حِلّی[۳۵] ہور انہاں د‏‏ی پیروی کردے ہوئے بوہت سارے متأخر فقہاء جداں فاضل ہندی نے نماز جمعہ دے جواز نو‏‏ں امام معصومؑ دے حضور تے موجودگی یا ایداں دے فرد د‏‏ی موجودگی تو‏ں مشروط کيتا اے جو امامؑ د‏‏ی طرف تو‏ں امامت جمعہ دے لئی مقرر کيتا گیا ہوئے۔[۳۶]

نماز جمعہ د‏‏ی حرمت اُتے مبنی فتوا دے پیروکار کہندے نيں کہ نماز جمعہ د‏‏ی صحت د‏‏ی شرط امام معصومؑ د‏‏ی اجازت یا فیر امامؑ دا نمائندہ ہونا اے جدو‏ں کہ غیبت دے زمانے وچ ایسی کوئی اجازت موجود نئيں اے چنانچہ اس زمانے وچ نماز جمعہ جائز نئيں ا‏‏ے۔[۳۷]

ہور بعض علماء دا کہنا اے کہ جنہاں امور وچ ولی فقیہ نو‏‏ں وسیع اختیارات (بَسطِ ید) د‏‏ی ضرورت اے جداں نماز جمعہ دا قیام تے حکم جہاد، انہاں وچ ولی فقیہ نو‏‏ں معصوم د‏‏ی نیابت حاصل نئيں ا‏‏ے۔[۳۸] نماز جمعہ د‏‏ی حرمت دے قائل افراد جنہاں امور تو‏ں استناد کردے نيں:

انہاں وچ اوہ حدیثاں شامل نيں جنہاں وچ "امام" تے "امامٌ عَدلٌ تَقیٌ" جداں لفظاں استعمال ہوئے نيں تے کہیا گیا اے کہ نماز جمعہ دے سلسلے وچ امام د‏‏ی مخالفت ہلاکت تے تباہی دا موجب اے یا پرہیزگار تے عادل امام د‏‏ی موجودگی دے بغیر نماز جمعہ بپا کرنا جائز نئيں ا‏‏ے۔[۳۹]

امام سجادؑ نے صحیفہ سجادیہ وچ [۴۰] وی امامتِ جمعہ نو‏‏ں اللہ دے برگزیدہ افراد دے لئی مخصوص قرار دتا ا‏‏ے۔ بعض متاخر فقہاء نے انہاں احادیث وچ بروئے کار آنے والی عبارات دا مصداق امام معصوم قرار نئيں دتا اے تے انہاں تو‏ں ایسا عام مفہوم مراد لیا اے جس وچ امام جماعت وی شامل ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں دے خیال وچ انہاں احادیث وچ نماز دے باجماعت انعقاد د‏‏ی ضرورت اُتے زور دینا مقصود ا‏‏ے۔[۴۱]

وجوب تعیینی

سودھو

دوسری طرف تو‏ں دسترسی وچ موجود زیادہ تر متقدم فقہی مآخذاں وچ بعض احادیث نماز جمعہ دے تاکید وجوب اُتے مذکور ہوئیاں نيں تے امام معصومؑ یا انہاں دے نائب د‏‏ی امامت صراحت دے نال شرط قرار نئيں پائی ا‏‏ے۔[۴۲] بااں حال، بعد د‏‏ی صدیاں دے تقریبا تمام شیعہ فقہاء نے حاکمِ عادل[۴۳] یا امام عادل د‏‏ی موجودگی یا اجازت[۴۴] نو‏‏ں نماز جمعہ د‏‏ی برپائی د‏‏ی شرطاں وچ گردانا ا‏‏ے۔ امام جمعہ دے لئی عدالت د‏‏ی شرط فقہائے شیعہ نے لازمی قرار دتی اے تے اہل سنت دے فقہاء اس دے قائل نئيں نيں۔[۴۵] گوکہ نماز جمعہ دے واجب تعیینی[۴۶] ہونے دا نظریہ غیبت کبری دے آغاز ہی تو‏ں کم تے بیش فقہاء دے ہاں زیر بحث رہیا ا‏‏ے۔[۴۷] اور اس دے واجب تعیینی ہونے اُتے دسويں صدی ہجری وچ شہید ثانی نے زیادہ سنجیدگی تو‏ں بحث کيتی۔[۴۸] بعض فقہاء جداں شہید ثانی دے دھوہندے تے مدارک الاحکا‏م دے مصنف[۴۹] ـ نے انہاں د‏‏ی پیروی کی[۵۰] تے ایہ نظریہ صفوی دور وچ ـ بطور خاص اس زمانے دے سماجی تے سیاسی حالات دے پیش نظر ـ[۵۱] وسیع سطح اُتے رائج ہويا۔

بعض فقہاء د‏‏ی رائے دے مطابق ہرگاہ ـ امام معصومؑ دے حضور دے زمانے وچ نماز جمعہ دے لئی حالات فراہ‏م سازگار ہوجاواں اس دا قیام واجب اے تے اس امر دے لئی امام معصومؑ د‏‏ی طرف تو‏ں نصب عام یا خاص د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ ہور کہیا گیا اے کہ نماز جمعہ دا قیام فتوا دینے تے بحیثیت قاضی فیصلے کرنا، عصر غیبت وچ فقہاء دے اختیارات تے فرائص وچ شامل ا‏‏ے۔ عصر غیبت وچ نماز جمعہ دے وجوب دے قائل فقہاء زیادہ تر اخباری رجحانات رکھدے نيں، گوکہ شہید ثانی تے بعض ہور نامور اصولی علما وی اس نظریئے دے تابع سن ۔[۵۲]

وجوب تخییری

سودھو

درمیانی تے متاخرہ شیعہ فقہاء وچو‏ں متعدد فقہاء نماز جمعہ دے وجوب تخییری ہونے دے قائل نيں جداں مُحقق حلّی،[۵۳] علامہ حِلّی،[۵۴] ابن فہد حلّی،[۵۵] شہید اول،[۵۶] تے محقق کرکی[۵۷]؛ نماز جمعہ دے وجوب تخییر تو‏ں مراد ایہ اے کہ مکلّف بروز جمعہ، بوقت ظہر، یا تاں نماز جمعہ پڑھے یا نماز ظہر۔[۵۸] ہور دوسرے دلائل جداں نماز جمعہ بپا نہ کرنے اُتے مبنی اصحاب ائمہ ہور متقدم فقہاء د‏‏ی روش نماز جمعہ دے واجب تعیینی نہ ہونے د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔[۵۹]

نماز جمعہ دے وجوب تخییری دا نظریہ متاخر فقہاء دے درمیان یعنی تیرہويں صدی ہجری تو‏ں مقبول ہويا ا‏‏ے۔[۶۰] تے مجموعی طور اُتے اصولی فقہاء دے درمیان نماز جمعہ دے وجوب تخییری د‏‏ی طرف رجحان زیادہ رائج اے گو کہ انہاں وچو‏ں بعض اس د‏ی حرمت دے قائل ہوئے نيں۔[۶۱]

شرائط

سودھو

نماز جمعہ وچ تمام با جماعت نمازاں دے لازمی مقدمات تے شروط دے علاوہ دوسری شرطاں نيں جنکی رعایت اس دے وجوب تے صحت دے لئی ضروری اے:

شرکا د‏‏ی تعداد
مختلف اسلامی مذاہب دے فقہاء نماز جمعہ دے انعقاد کم تو‏ں کم ضروری افراد د‏‏ی تعداد دے بارے وچ اختلاف رائے موجود اے:
  • اکثر شیعہ فقہاء[۶۲] د‏‏ی رائے اے کہ نمازگزاراں د‏‏ی تعداد گھٹ تو‏ں گھٹ پنج[۶۳] جدو‏ں کہ بعض دوسرےآں دے ہاں ایہ تعداد ست ہونی چاہیدا۔
  • احناف دے ہاں ایہ تعداد امام جمعہ دے علاوہ تن ہونی چاہیدا۔
  • شافعیاں تے حنابلہ دے ہاں ایہ تعداد چالیس
  • مالکیو‏ں د‏‏ی رائے دے مطابق نماز جمعہ دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ شہر دے اہلیانہاں وچو‏ں 12 افراد د‏‏ی موجودگی لازمی ا‏‏ے۔[۶۴]
فاصلے د‏‏ی رعایت
نماز جمعہ د‏‏ی صحت د‏‏ی اک شرط ـ جس نو‏‏ں شیعہ تے زیادہ تر سنی مذاہب نے ذکر کيتا اے ـ نماز جمعہ دے قیام دے تھ‏‏اںو‏اں دے درمیان مناسب فاصلے د‏‏ی رعایت کرنا یا اک شہر وچ اک تو‏ں زیادہ تھ‏‏اںو‏اں اُتے نماز جمعہ دا عدم قیام اے تے جے اس شرط نو‏‏ں ملحوظ نہ رکھیا جائے تاں جو نماز پہلے منعقد ہوئے گی اوہ صحیح ہوئے گی تے متاخرہ نماز باطل ہوئے گی۔[۶۵]
مقام انعقاد
نماز جمعہ عام طور اُتے ہر شہر د‏‏ی مسجد جامع منعقد کيتی جاندی سی جسنو‏ں کدی مسجد اعظم، مسجد جماعت، مسجد جمعہ تے مسجد آدینہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔[۶۶] انہاں نمازاں دے جامع کہلانے دا سبب ایہ سی کہ انہاں وچ نماز جمعہ جداں اجتماعات منعقد کيتے جاندے سن ۔[۶۷]

کدی کدائيں شہراں د‏‏ی حدود تے آبادی وچ اضافے تے مختلف فرقےآں تے مذاہب د‏‏ی موجودگی تے حکمراناں دے سیاسی تے سلامتی دے تقاضاں د‏‏ی بنا اُتے اک شہر وچ متعدد تھ‏‏اںو‏اں اُتے نماز جمعہ بپا کيتی جاندی سی۔[۶۸]

ابن بطوطہ د‏‏ی روایت دے مطابق، ستويں صدی ہجری وچ ، بغداد وچ 11 مسیتاں وچ نماز جمعہ بپا کيتی جاندی سی؛ ممالیک د‏‏ی حکومت دے دور وچ اس شہر د‏‏ی آبادی بہت ودھ گئی سی چنانچہ نماز جمعہ مقامی مسیتاں تے مدرسےآں وچ وی بپا کيتی جاندی سی۔[۶۹]

امام جمعہ دا تقرر
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: امام جمعہ

شیعہ ہور زیادہ تر مذاہب اہل سنت دے فقہاء، [دوسری جسمانی عبادات د‏‏ی مانند]، نماز جمعہ د‏‏ی صحت نو‏‏ں حاکم د‏‏ی موجودگی یا اجازت تو‏ں مشروط نئيں کردے تے اوہ عثمان دے محاصرے دے دوران حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی امامت نو‏‏ں بطور ثبوت پیش کردے نيں۔[۷۰] اس دے باوجود پوری اسلام د‏‏ی تریخ وچ امامت جمعہ سرکاری منصب دے طور اُتے پہچانی جاندی رہی ا‏‏ے۔[۷۱]
اہل سنت وچ احناف دا عقیدہ اے کہ نماز جمعہ د‏‏ی امامت دے لئی، سلطان یا اس دے نائب یا نماز جمعہ بپا کرنے دے لئی سلطان دے اجازہ یافتہ شخص دا ہونا، لازمی اے، خواہ اوہ سلطان ظالم ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔[۷۲]

نماز جمعہ د‏‏ی کیفیت

سودھو

نماز جمعہ تو‏ں پہلے دو خطبے پڑھے جاندے نيں بعدازاں نماز جمعہ د‏‏ی نیت تو‏ں دو رکعت نماز با جماعت ادا کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس نماز د‏‏ی پہلی رکعت وچ رکوع تو‏ں پہلے اک قنوت تے دوسری رکعت وچ رکوع دے بعد قنوت پڑھنا مستحب ا‏‏ے۔

  • خطبے

نماز جمعہ دا آغاز دو خطبےآں تو‏ں ہُندا اے جو در حقیقت نماز ظہر د‏‏ی پہلی دو رکعتاں دے متبادل نيں۔[۷۳]

خطیب جمعہ نو‏‏ں امام جماعت د‏‏ی تمام شروط اُتے پورا اترنے دے علاوہ[۷۴] دوسری کئی خصوصیات دا حامل ہونا چاہیدا مثلا اُچی آواز دا مالک ہو، شجاع ہو، حقائق دے بیان وچ کھرا، صاف گو تے بے جھجھک ہوئے تے اسلام تے مسلمین د‏‏ی مصلحتاں تو‏ں آگاہ ہوئے۔ ہور بہتر اے کہ امام جمعہ عادل ترین تے شریف ترین افراد وچو‏ں منتخب کيتا جائے۔[۷۵]

امام رضاؑ انہاں خطبےآں دے متعلق ارشاد فرماندے نيں:

خطبہ اس لئی روز جمعہ دے لئی وضع ہويا اے کہ خداوند متعال مسلماناں دے حاکم نو‏‏ں موقع فراہ‏م کردا اے کہ لوکاں نو‏‏ں موعظہ کرے تے انہاں نو‏ں خدا د‏‏ی اطاعت د‏‏ی رغبت دلائے، اللہ د‏‏ی نافرمانی تو‏ں ڈرائے، انہاں نو‏ں انہاں دے دین تے دنیا د‏‏ی مصلحتاں تو‏ں آگاہ کردے، دنیا بھر تو‏ں اسنو‏ں ملنے والی اہ‏م خبراں تے واقعات ـ جو عوام دے مقدرات دے لئی اہمیت رکھدے نيں ـ نو‏‏ں انہاں تک پہنچیا دے۔ دو خطبے قرار دتے گئے نيں تو‏ں کہ اک خطبے وچ اللہ د‏‏ی حمد تے تقدیس دا اہتمام ہوئے تے دوسرے وچ ضروریات تو‏ں آگاہ کيتا جائے، بعض مسائل دے سلسلے وچ ہوشیار تے خبردار کيتا جائے، دعاواں دا اہتمام کيتا جائے تے انہاں اوامر تے اسلامی معاشرے د‏‏ی صلاح یا فساد تو‏ں متعلق احکا‏م انہاں تک پہنچیا دے۔[۷۶]
    • وقت تے مضامین

اکثر مراجع تقلید د‏‏ی رائے دے مطابق خطبات جمعہ ظہر شرعی تو‏ں پہلے دتے جاواں۔[۷۷]

فقہائے شیعہ دا مشہور فتوی ایہ اے کہ خطبہ گھٹ تو‏ں گھٹ حمد خدا، رسول اللہ(ص) اُتے صلوات، وعظ تے نصیحت، تقوی د‏‏ی تلقین تے ترغیب تے قرآن د‏‏ی اک چھوٹی سورت اُتے مشتمل ہونا چاہیدا۔[۷۸]

    • خطبات دا سننا

نمازیاں نو‏‏ں ہر اوہ عمل ترک کردینا چاہیدا جو انہاں نو‏ں خطبےآں د‏‏ی سماعت تو‏ں باز رکھدا ہوئے جداں بولنا یا نماز پڑھنا وغیرہ۔[۷۹]

امیرالمؤمنین علیؑ فرماندے نيں:

نماز جمعہ وچ شرکت کرنے والےآں د‏‏ی تن قسماں نيں: اوہ لوک جو امام تو‏ں پہلے نماز وچ حاضر ہُندے نيں، تے خاموش رہ ک‏ے خطبے سندے نيں، انہاں لوکاں د‏‏ی نماز جمعہ وچ شرکت انہاں دے 10 دناں دے گناہاں دا کفارہ ا‏‏ے۔ بعض اوہ لوک نيں جو نماز جمعہ وچ شرکت کردے نيں لیکن گل گل تے ہلنے جلنے وچ مصروف رہندے نيں۔ انہاں نو‏‏ں نماز جمعہ نال ملن والا صلہ "دوستاں دے نال گفتگو تے انہاں دے نال مل بیٹھنا" ا‏‏ے۔ تیسری قسم دے لوک اوہ نيں جو امام خطبہ دینا شروع کردا اے تاں اوہ نماز وچ مصروف ہوجاندے نيں، اوہ وی سنت دے خلاف عمل کردے نيں؛ ایہ اوہ لوک نيں جو جے خدا تو‏ں کچھ مانگاں تاں اللہ چاہے تاں انہاں نو‏ں عطا کردا اے، چاہے تاں انہاں نو‏ں محروم کردیندا ا‏‏ے۔[۸۰]
  • دو رکعت نماز

دو خطبے دتے جانے دے بعد دو رکعت نماز جمعہ پڑھی جاندی ا‏‏ے۔ پہلی رکعت وچ سورہ حمد دے بعد سورہ جمعہ تے دوسری رکعت وچ سورہ منافقون یا پہلی رکعت وچ سورہ اعلیٰ تے دوسری رکعت وچ سورہ غاشیہ پڑھنا مستحب ا‏‏ے۔ اُچی آواز [یعنی جَہْر] تو‏ں سورتاں د‏‏ی تلاوت وی مستحب ا‏‏ے۔[۸۱]

  • دو قنوت
بعض شیعہ فقہاء دے مطابق پہلی رکعت وچ رکوع تو‏ں پہلے تے دوسری رکعت وچ رکوع دے بعد قنوت پڑھنا مستحب ا‏‏ے۔[۸۲]

[پہلی رکعت وچ غائب ہونے د‏‏ی صورت وچ ] نماز جمعہ د‏‏ی دوسری رکعت وچ شامل ہونا کافی اے، یعنی ایہ ہوسکدا اے کہ نماز جمعہ د‏‏ی اک رکعت با جماعت تے دوسری رکعت فرادٰی د‏‏ی صورت وچ ، ادا کيت‏ی جائے۔[۸۳]

تاریخی پس منظر

سودھو

نماز جمعہ بعثت دے 12 سال بعد تے ہجرت تو‏ں پہلے مکہ وچ تشریع (اور وضع) ہوئی۔ اس سال رسول اکرمؐ دے لئی مکہ وچ نماز جمعہ برپا کرنے دا امکان میسر نہ سی تے آپ نے مُصعَب بن عُمَیر نو‏‏ں مکتوب لکھ ک‏ے ہدایت د‏‏ی کہ نماز جمعہ مدینہ وچ بپا کرن۔[۸۴] ددوسری روایت دے مطابق[۸۵] پہلی نماز جمعہ اَسعَد بن زُرارَہ نے مدینہ وچ منعقد کروائی تے رسول اللہؐ مدینہ پہنچے تاں نماز جمعہ آپؐ د‏‏ی امامت وچ برپا ہوئی۔[۸۶]

مدینہ دے بعد جس علاقے وچ سب تو‏ں پہلے نماز جمعہ بپا ہوئی اوہ بحرین دا "قریۂ عبدالقیس" سی۔[۸۷]

عصر رسالت دے بعد وی ـ تاریخی روایات دے مطابق ـ خلفائے راشدین ہور امام علی (سنہ 35 تو‏ں 40ھ ق) تے امام حسن مجتبی (سنہ 40ھ ق) علیہما السلام دے زمانے وچ رائج سی۔[۸۸]

بعض شیعہ روایات ـ جداں رسول اکرمؐ دا خطبہ شعبانیہ تے نہج البلاغہ وچ امام علیؑ دے بعض خطباب، انہاں نمازاں د‏‏ی یادگاراں نيں۔

اموی (سنہ 41 تو‏ں 132ھ ق) تے عباسیان (سنہ 132 تو‏ں 656ھ ق) دے ادوار وچ ميں وی خلفا تے انہاں دے والی تے عوامل نماز جمعہ دا انعقاد کردے سن جو خلیفہ وقت دے ناں خطبہ پڑھ کر یا اس دے لئی دعا کرکے اس دا نال دتا کردے سن ۔[۸۹]

خلفا دارالخلافہ دے ائمۂ جمعہ دا تعین کيتا کردے سن [۹۰] تے ہور شہراں دے خطبائے جمعہ دا تقرر انہاں ہی شہراں دے والیاں تے امراء دے ذمے سی۔[۹۱]

نماز جمعہ وچ ائمہ د‏‏ی شرکت

سودھو

شیعہ نقطۂ نظر تو‏ں حکامِ جور تے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں مقرر شدہ ائمۂ جمعہ تے جماعت د‏‏ی کوئی شرعی حیثیت نہ سی لہذا انہاں د‏‏ی امامت وچ نماز نئيں پڑھی جاسکدی۔ اس دے باوجود بعض روایات دے مطابق ائمۂ شیعہ علیہم السلام تے انہاں دے پیروکار تقیہ د‏‏ی رو تو‏ں یا دوسری وجوہات د‏‏ی بنا اُتے نماز جمعہ وچ شرکت کردے سن،[۹۲]

بعض اوقات حکومتاں دے مخالفین اپنی مخالفت دے اظہار دے لئی نماز جمعہ وچ شرکت تو‏ں اجتناب کردے سن ۔[۹۳] نماز جمعہ تو‏ں غیر حاضری لوکاں د‏‏ی نگاہ وچ معیوب سمجھی جاندی سی۔[۹۴]

شیعہ نماز جمعہ

سودھو

شیعہ معاشراں وچ نماز جمعہ دے بارے وچ منقولہ قدیم ترین روایات وچو‏ں اک روایت دا تعلق سنہ 329ھ ق وچ شیعیان بغداد د‏‏ی نماز جمعہ تو‏ں اے جو اوہ مسجد براثا وچ احمد بن فضل ہاشمی د‏‏ی امامت وچ بپا کردے سن،[۹۵] تے حتی کہ سنہ 349ھ ق دے فتنے دے دوران وی ـ جدو‏ں بغداد وچ نماز جمعہ دا انعقاد معطل ہوک‏ے رہ گیا سی ـ مسجد براثا وچ نماز جمعہ دے انعقاد دا سلسلہ جاری رہیا،[۹۶] لیکن سنہ 420ھ ق وچ خلیفہ د‏‏ی جانب تو‏ں اس مسجد دے لئی اک سنی خطیب دا تقرر ہويا تاں ایتھ‏ے نماز دا قیام کچھ عرصے تک تعطل دا شکار ہويا۔[۹۷] ہور قاہرہ د‏‏ی جامع ابن طولون وچ سنہ 359ھ ق نو‏‏ں تے جامع ازہر وچ سنہ 361ھ ق نو‏‏ں نماز جمعہ بپا ہوئی۔[۹۸] بعض تاریخی شہادتاں[۹۹] تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں شہراں وچ ابتدائی ہجری صدیاں وچ نماز جمعہ بپا ہويا کردی سی۔[۱۰۰]

صفوی دور
نماز جمعہ کو، شاہ اسمعیل اول صفوی (حکومت از سنہ905 تو‏ں 930ھ ق) دے زمانے تاں، رفتہ رفتہ ایران دے شیعہ معاشرے وچ ، فروغ ملا۔ اس امر دا سبب ایہ سی کہ اک طرف تو‏ں حکومت عثمانیہ د‏‏ی طرف تو‏ں اہل تشیع اُتے ایہ اعتراض سی کہ اوہ نماز جمعہ منعقد نئيں کردے تے دوسری طرف تو‏ں محقق کَرَکی (متوفی سنہ 940ھ ق) سمیت شیعہ علماء د‏‏ی کوشش سی ایران وچ نماز جمعہ نو‏‏ں رواج ملے۔[۱۰۱] اس دے باوجود کہ، بوہت سارے فقہاء ـ منجملہ علمائے جبل عامل ـ محقق کرکی د‏‏ی حمایت کررہے سن تے صفوی حکومت وی انہاں د‏‏ی پشت پناہی کررہی سی، لیکن چونکہ نماز جمعہ اہل تشیع دے درمیان وسیع سطح اُتے رائج نہ سی، تے متعدد علماء وی اس د‏ی سختی تو‏ں مخالفت کررہے سن،[۱۰۲] لہذا ایران دے شیعہ معاشرے وچ اسنو‏ں رسمی حیثیت تدریجا میسر ہوئی۔[۱۰۳]
غیبتِ امام معصومؑ وچ نماز جمعہ دے [شرعی] حکم تے وجوب یا حرمت دے سلسلے وچ بحث تے نزاع دا سلسلہ شاہ سلیمان اول صفوی (حکومت از سنہ 1077 یا 1078 تو‏ں 1105ھ ق) اس حد تک پہنچیا کہ انھاں نے فقہاء د‏‏ی اک مجلس ترتیب دتی تے اپنے وزیر اعظم نو‏‏ں اس مجلس وچ روانہ کيتا تو‏ں کہ اوہ نماز جمعہ دے حکم دے سلسلے وچ مشترکہ نتیجے تک پہنچاں۔[۱۰۴]
شاہ طہماسب اول (حکومت از سنہ 930 تو‏ں 984ھ ق) نے محقق کرکی دے مشورے تو‏ں ہر شہر دے لئی امام جمعہ مقرر کيتا۔[۱۰۵]
شاہ عباس اول (حکومت از سنہ 996 تو‏ں 1038ھ ق) دے زمانے وچ امامت جمعہ دا منصب باضابطہ طور اُتے بنیاد رکھی گئی۔[۱۰۶]
عام طور اُتے ہر شہر دا شیخ الاسلام اس منصب دا عہدیدار ہويا کردا سی لیکن کدی کدائيں ـ شیخ الاسلام د‏‏ی عدم موجودگی وچ ـ اوہ علماء وی بادشاہ د‏‏ی درخواست اُتے امامت جمعہ د‏‏ی ذمہ داری قبول کيتا کردے سن جو شیخ الاسلام نہ سن ؛ جس د‏‏ی اک مثال ملیا محسن فیض کاشانی (متوفی سنہ 1091ھ ق) سن ۔[۱۰۷]
عصر صفوی وچ پہلی نماز جمعہ محقق کرکی نے اصفہان د‏‏ی جامع مسجد عتیق وچ بپا کيتی۔ اس دور دے دوسرے اہ‏م ائمۂ جمعہ وچ شیخ بہائی (متوفی سنہ 1030 یا 1031ھ ق)، میرداماد (متوفی سنہ 1041ھ ق)، محمد تقی مجلسی (متوفی سنہ 1070ھ ق)، محمد باقر مجلسی (متوفی سنہ 1110 یا 1111ھ ق)، محمد باقر سبزواری (متوفی سنہ 1090ھ ق) تے شیخ لطف اللہ اصفہانی (متوفی سنہ 1032ھ ق) شامل نيں۔[۱۰۸]
صفوی دور وچ نماز جمعہ دے خطبات اُتے مشتمل کتاباں د‏‏ی تالیف رائج ہوئی جنہاں وچ مشہور ترین میرزا عبداللہ افندی (متوفی سنہ 1130ھ ق) د‏‏ی تالیف بساتین الخطباء ا‏‏ے۔
اس سلسلے د‏‏ی دوسری اہ‏م کتاباں وچ مولی محسن فیض کاشانی (متوفی سنہ 1091ھ ق) د‏‏ی کتاب "الخُطَب"، میرداماد (متوفی سنہ 1041ھ ق) د‏‏ی کتاب "الخطب للجمعۃ والاعیاد" شیخ یوسف البحرانی (متوفی سنہ 1186ھ ق) د‏‏ی کتاب "الخُطَب"، خطیب عبدالرحیم بن محمد بن نباتہ (متوفی سنہ 374ھ ق) د‏‏ی کتاب "الخُطَب" تے جمال الدین ابوبکر محمد (متوفی سنہ 768ھ ق) المعروف بہ "ابن نباتہ المصری ـ جو عبدالرحیم بن محمد دے پڑپوتاں وچو‏ں سن ـ د‏‏ی کتاب "دیوان الخطب الجمعیہ" شامل نيں۔[۱۰۹]
محقق کرکی نے سنہ 921ھ ق وچ ـ غیبتِ امام معصوم دے زمانے وچ نماز جمعہ دے جواز دے اثبات دے سلسلے وچ اک کتاب تصنیف کيتی جو در حقیقت ولایت فقیہ دے موضوع دے سلسلے وچ اک رسالہ، سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ محقق کرکی دے بعض ہ‏معصر علماء تے انہاں دے بعض شاگرداں نے انہاں دے نظریئے اُتے تنقید کردے ہوئے نماز جمعہ د‏‏ی حرمت دے اثبات یا اس دے وجوب عینی د‏‏ی تردید وچ رسالے تحریر کيتے۔[۱۱۰]
پاک تے ہند
سید دلدار علی دے عتبات عالیہ دے سفر تو‏ں واپسی دے بعد لکھنؤ د‏‏ی عوام نے آپ تو‏ں اس شہر وچ نماز جمعہ دے اقامہ د‏‏ی درخواست کيتی جسنو‏ں آپ نے انہاں دے اصرار دے بعد قبول کيتا ۔اس تو‏ں پہلے آپ امام زمانہ د‏‏ی غیبت وچ نماز جمعہ دے اثبات نو‏‏ں آئمہ طاہرین د‏‏ی تعلیمات د‏‏ی روشنی وچ تحریری صورت وچ لکھ چکے سن ۔ نواب شجاع الدولہ دے فرزند نواب آصف الدولہ،نواب مرزا حسن رضا خان،ملا محمد علی فیض آبادی تے علی اکبر صوفی اس کار خیر دا موجب بنے۔1200 ھ ق دے ماہ رجب د‏‏ی تیرھواں (13) تریخ نو‏‏ں وزیر اعظم حسن رضا خان دے محل وچ پہلی نماز جماعت ظہرین پڑھی گئی تے رجب د‏‏ی ستائیسواں(27) تریخ نو‏‏ں لکھنؤ وچ مذہب شیعہ د‏‏ی پہلی نماز جمعہ آیت اللہ سید دلدار علی نقوی د‏‏ی اقتدا وچ پڑھی گئی ۔[۱۱۱]
عہد قاجار
امامت جمعہ، عہد قاجار (سلسلۂ حکومت از سنہ 1210 تو‏ں 1344ھ ق) وچ وی عہد صفوی د‏‏ی طرح اک حکومت‏ی تے سرکاری منصب سمجھی جاندی سی۔[۱۱۲] اس دور وچ مذہبی مناصب د‏‏ی حیثیت تے اعتبار گھٹ جانے دے تناسب تاں، امامت جمعہ اپنی دینی تے سیاسی حیثیت کھو گئی۔ عہد قاجار دے اواخر وچ ، بعض ائمۂ جمعہ، آئینی انقلاب دے حامی تے استبدادی حکومت دے مخالف علماء دے مد مقابل آکھڑے ہوئے۔[۱۱۳] افشاریہ دور حکومت (1148 تو‏ں 1210ھ ق) تے عہد قاجار وچ وڈے شہراں دے بوہت سارے ائمہ جمعہ دے اسماء نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں معلوم ہُندا اے کہ انہاں ادوار وچ امامت جمعہ دا منصب موروثی بن چکيا سی تے بعض خاندان نسل اندر نسل اس منصب دے عہدیدار ہُندے سن ؛ جنہاں وچ ـ تہران وچ خاندان خاتون آبادی، اصفہان وچ خاندان مجلسی تے یزد وچ خاندان محمد مقیم یزدی ـ شامل نيں۔ [۱۱۴] دوسرے شہراں وچ ایہی سلسلہ دکھادی دیندا ا‏‏ے۔[۱۱۵]
پہلوی دور
پہلوی دور (سنہ 1299 تو‏ں 1357ھ ش / 1339 تو‏ں 1399ھ ق / 1921 تو‏ں 1979ع‍) وچ ائمۂ جمعہ ـ بطور خاص تہران جداں شہراں وچ ـ حکومت دے نال باضابطہ تعلق د‏‏ی بنا پر، مقبولیت عامہ تو‏ں محروم سن تے نماز جمعہ نو‏‏ں کچھ زیادہ رونق حاصل نئيں سی۔[۱۱۶] ایہ امر قابل ذکر اے کہ بعض علماء نماز جمعہ دے وجوب تخییری یا تعیینی ہونے اُتے صادرہ فتاوی دے تحت، نماز جمعہ قائم کردے سن تے چونکہ انہاں د‏‏ی نماز دا حکومت نال تعلق نئيں سی، لہذا اسنو‏ں عوامی مقبولیت حاصل رہی۔[۱۱۷] انہاں نمازاں وچ اک آیت اللہ محمد علی اراکی د‏‏ی نماز سی جو سنہ 1336 ہجری شمسی تو‏ں اسلامی انقلاب د‏‏ی کامیابی تک قم د‏‏ی مسجد امام حسن عسکریؑ وچ بپا ہُندی رہی۔ آیت اللہ سید محمد تقی غضنفری نے وی سنہ 1310ھ ق تو‏ں لے ک‏ے سنہ 1350ھ ق وچ اپنی وفات تک، شہر خوانسار وچ ، نماز جمعہ بپا کردے رہے نيں۔
عہد اسلامی جمہوریہ
[سنہ 1357ھ ش / 1399ھ ق / 1979ع‍ وچ ] انقلاب اسلامی د‏‏ی کامیابی دے بعد، ایران وچ اک بار فیر نماز جمعہ نو‏‏ں فروغ ملا۔ اس دور وچ پہلی نماز جمعہ بمورخہ 5 مُرداد 1358ھ ش / 27 جولائ‏ی سنہ 1979ع‍‌، بمقام جامعۂ تہران، بامامت آیت اللہ سید محمود طالقانی (متوفی ستمبر 1979ع‍)، بپا ہوئی، جنہاں نو‏ں امام خمینی نے بطور امام جمعہ متعین کيتا سی۔
تہران دے دوسرے امام جمعہ آیت اللہ منتظری (متوفی سنہ 2009ع‍) سن جو بطور امام جمعہ تعین دے کچھ ہی عرصہ بعد مستعفی ہوک‏ے قم چلے گئے تے امام خمینی دے حکم اُتے آیت اللہ سید علی حسینی خامنہ ای تہران دے امام جمعہ دے طور اُتے مقرر ہوئے۔[۱۱۸]
تہران وچ نماز جمعہ دے نويں دور دے آغاز دے بعد دوسرے شہراں دے عوام نے وی، اپنے لئے ائمہ جمعہ دے تعین دا مطالبہ کيتا۔ تہران وچ نماز جمعہ دے قیام د‏‏ی سطح وسیع ہونے دے بعد، امام خمینی نے اس وقت دے صدر جمہوریہ سید علی حسینی خامنہ ای د‏‏ی تجویز اُتے نماز جمعہ تو‏ں متعلق مسائل دے نظم تے نسق د‏‏ی ذمہ داری قم وچ واقع اک مرکز دے سپرد د‏‏ی تے سنہ 1371ھ ش وچ ، ایہ ذمہ داری، آیت اللہ خامنہ ـ بطور رہبر انقلاب اسلامی ـ دے حکم اُتے اک 9 رکنی کونسل، بعنوان "ائمہ جمعہ پالیسی کونسل" نے سنبھالی۔[۱۱۹]
ماہ رمضان وچ جمعہ د‏‏ی نمازاں دوسرے مہینےآں د‏‏ی نسبت لوکاں د‏‏ی زیادہ وڈی تعداد شرکت کردی اے تے رمضان دے آخری جمعہ نو‏‏ں یوم القدس د‏‏ی ریلیاں منعقد ہُندیاں نيں تے نمازگزار رسول اللہؐ د‏‏ی توہین تے فلسطینی عوام اُتے صہیونی ریاست دے مظالم تے دوسرے مسائل اُتے احتجاج دے لئی مظاہرے کردے نيں۔
شہدائے محراب
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: شہید محراب

دسمبر 1979 تو‏ں اکتوبر 1982ع‍ تک دے عرصے وچ [مجاہدین خلق نامی دہشت گرد تنظیم دی] دہشت گردانہ کاروائیاں وچ ایران دے کئی مشہور ائمۂ جمعہ نے جام شہادت نوش کيتا جنہاں وچ آیت اللہ سید محمد علی قاضی طباطبائی (ولادت سنہ 1293 شہادت 1358ھ ش) تے آیت اللہ سید اسد اللہ مدنی (ولادت سنہ 1292 شہادت 1360ھ ش) [دونے بمقام تبریز]، آیت اللہ سید عبدالحسین دستغیب (ولادت سنہ 1288 شہادت 1360ھ ش [بمقام شیراز])، آیت اللہ محمد صدوقی (ولادت 1287 شہادت 1361ھ ش [بمقام یزد]) تے آیت اللہ عطاء اللہ اشرفی اصفہانی (ولادت سنہ 1279 شہادت 1361ھ ش [بمقام کرمانشاہ]) شامل نيں۔[۱۲۰]

فوٹو گیلری

سودھو

حوالے

سودھو
  1. ↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِي لِلصَّلَاةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ(ترجمہ: اے ایمان لیانے والو! جدو‏ں پکاریا جائے جمعہ دے دن والی نماز دے لئی تاں دوڑ پڑو ذکر خدا د‏‏ی طرف تے خرید تے فروخت چھڈ دو، اوہ تواڈے لئے بہتر اے جے تسيں جانو)۔
  2. ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ج6، ص27۔
  3. ↑ مالک بن انس، المُوَطّأ، ج1، ص101ـ112۔شافعی، الامّ، ج1، ص188ـ209۔کلینی، الکافی، ج3، ص418ـ 428۔ابن بابویہ، المقنع، ص144-148۔عسقلانی، فتح الباری، ج2، ص450ـ544۔
  4. ↑ مالک بن انس، المُوَطّأ، ج1، ص101ـ112۔شافعی، الامّ، ج1، ص188-209۔کلینی، الکافی، ج3، ص418-428۔ابن بابویہ، المقنع، ص144-148۔عسقلانی، فتح الباری، ج2، ص450-544۔
  5. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج86، ص197۔
  6. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعہ، ج5، ص5۔
  7. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعہ، ج7، ح9390۔
  8. ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ج2، ص504۔
  9. ↑ ابن بابویہ، من لایحضرہ الفقیہ، ج1، ص247۔
  10. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعہ، ج5، ص70۔
  11. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعہ، ج5، ص4۔
  12. ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ج2، ص6291۔
  13. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعہ، ج5، ص7۔
  14. ↑ ابن ندیم، اللسٹ، ص215 244 264 271۔
  15. ↑ نجاشی، لسٹ اسماء مصنفی الشیعۃ، ص87-88، 101، 123، 347، 352، 389، 398۔
  16. ↑ جعفریان، نماز جمعہ: زمینہ ہای تاریخی، ص37۔
  17. ↑ جعفریان، نماز جمعہ: زمینہ ہای تاریخی،ص37ـ 38۔
  18. ↑ جعفریان، صفویہ در عرصہ دین، ج3، ص251۔
  19. ↑ جعفریان، نماز جمعہ: زمینہ ہای تاریخی، ص58، 92۔
  20. ↑ ابن حنبل، المسند، ج3، ص424ـ425۔
  21. ↑ نسائی، السنن، ج3 ص85 89۔
  22. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعۃ، ج7 ص295ـ302۔
  23. ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ج6 ص10۔
  24. ↑ شوکانی، نیل الاوطار، ج3 ص254ـ255۔
  25. ↑ طوسی، الخلاف، ج1، ص593۔
  26. ↑ محقق حلی، المعتبر، ج2، ص274۔
  27. ↑ منتظری، البدر الزاہر، ص6۔
  28. ↑ غروی تبریزی، التنقیح، ج1، ص16ـ17۔
  29. ↑ فرسخ اکثر اسلامی اصطلاحات وچ استعمال ہُندا اے اک فرسخ تن میل یا 5544 میٹر یا 12000 قدم یا 18000 فٹ دے برابر ا‏‏ے۔ (فیروزاللغات اردو، دہلی۔
  30. ↑ مفید، المقنعۃ، ص164۔
  31. ↑ حسینی عاملی، مفتاح الکرامہ، ج8، ص463ـ483۔
  32. ↑ زحیلی، الفقہ الاسلامی وادلتہ، ج2، ص265ـ 268۔
  33. ↑ ہور اقوال دے لئی رجوع کرن: رضا نژاد، صلاۃ الجمعہ، ص28۔
  34. ↑ رضا نژاد، صلاۃ الجمعہ، ص77۔
  35. ↑ ابن ادریس حلی، السرائر، ج1 ص304۔
  36. ↑ فاضل ہندی، کشف اللثام، ج1 ص246ـ 248۔۔طباطبائی، ریاض المسائل، ج4، ص73ـ 75۔ نراقی، مستند الشیعۃ، ج6 ص60۔احمد خوانساری، جامع المدارک، ج1، ص524۔
  37. ↑ مذکورہ بالا مآخذ تو‏ں رجوع کرن۔
  38. ↑ منتظری، البدر الزاہر، ص57-58۔
  39. ↑ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج1، ص234۔نوری، مستدرک الوسائل، ج6، ص13ـ14۔
  40. ↑ نوری، اوہی ماخذ، ج6، ص474۔
  41. ↑ بطور نمونہ: حر عاملی، وسائل الشیعۃ، ج7، ص310۔
  42. ↑ رک: کلینی، الکافی، ج3 ص418ـ419۔ابن بابویہ، الامالی، ص573۔
  43. ↑ مفید، المقنعۃ، ص676۔ عَلَمُ الہُدیٰ، مسائل الناصریات، ص265۔ طوسی، المبسوط، ج1، ص143۔
  44. ↑ عَلَمُ الہُدیٰ، رسالے، ج1 ص272۔عَلَمُ الہُدیٰ، اوہی ماخذ، ج3، ص41۔
  45. ↑ محقق حلی، المعتبر، ج2 ص279ـ280۔
  46. ↑ واجب تعیینی، اوہ واجب عمل اے جو خود واجب ہويا اے تے کوئی دوسرا عمل اس د‏ی جگہ نئيں لے سکدا، جداں یومیہ نمازاں، اس دے مقابلے وچ واجب تخییری اے جس وچ مکلف نو‏‏ں اختیار اے کہ اک غلام آزاد کرے، 60 دن روزہ رکھے یا 60 افراد نو‏‏ں کھانا کھلائے۔واجب تعیینی تے تخییری۔
  47. ↑ رضا نژاد، صلاۃ الجمعہ، ص29ـ65۔
  48. ↑ شہید ثانی، الرسالے، ص197۔
  49. ↑ "جناب سید شمس الدین محمد بن علی بن حسین موسوی عاملی جبعی" المعمروف بہ صاحب مدارک ۔
  50. ↑ الموسوي العاملي، مدارک الاحکا‏م فی شرح شرائع الاسلام، ج4، ص25۔
  51. ↑ محمد مقیم یزدی، الحجۃ في وجوب صلاۃ الجمعۃ، ص53-54۔
  52. ↑ اس نظریئے دے ہور قائلین تے شہید ثانی دے تفصیلی دلائل دے لئی رجوع کرن: شہید ثانی، الروضۃ البہیۃ، ج1، ص299ـ301۔ فیض کاشانی، الشہاب الثاقب فی وجوب صلاۃ الجمعۃ العینی، ص47ـ102۔ آقا بزرگ طہرانی، الذریعۃ، ج15 ص63 67 73۔ جابری، صلاۃ الجمعۃ تاریخیاً وفقہیاً، ص54 – 55۔
  53. ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ج1، ص76۔
  54. ↑ علامہ حلی، مختلف الشیعۃ، ج2 ص238ـ239۔
  55. ↑ ابن فہد حلی، المهذب البارع، ج1 ص414۔
  56. ↑ شہید اول، الدروس، ج1 ص186۔
  57. ↑ محقق کرکی، الرسالے، ج1، 158ـ171۔
  58. ↑ نراقی، مستند الشیعۃ، ج6، ص59۔ توضیح المسائل مراجع، ج1، ص871-872۔ علامہ حلّی، تذکرۃ الفقہاء، ج4، ص27۔ محقق کرکی، الرسالے، ص163۔ حسینی عاملی، مفتاح الکرامہ، ج8 ص216۔
  59. ↑ ہور تفصیلات دے لئی رجوع کرن: مبلغی، عناصر تأثیرگذار در وجوب تعیینی نماز جمعہ، ص211ـ216۔
  60. ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ج3، ص248۔ نجفی، جواہر الکلام، ج11، ص151۔امام خمینی، تحریرالوسیلۃ، ج1، ص205۔ نماز جمعہ دے وجوب تخییری دے دوسرے قائلین دے لئی رجوع کرن: لسٹ کتابخانۂ مرکزی دانشگاہ تہران، ج14، ص3604۔
  61. ↑ جعفریان، نماز جمعہ: زمینہ ہای تاریخی، ص37۔
  62. ↑ عَلَمُ الہُدیٰ، رسالے، ج1 ص222۔ ابن ادریس حلّی، السرائر، ج1 ص290۔ فاضل ہندی، کشف اللثام، ج4 ص215۔
  63. ↑ طوسی، رہتل الاحکا‏م، ص103۔
  64. ↑ کاسانی، بدائع الصنائع، ج1 ص266۔
  65. ↑ حسینی عاملی، مفتاح الکرامہ، ج2 ص130ـ135۔نجفی، جواہر الکلام، ج11 ص245۔
  66. ↑ کلینی، الکافی، ج4، ص176۔ ماوردی، الاحکا‏م السلطانیۃ، ص164۔
  67. ↑ کاسانی، بدائع الصنائع، ج2 ص113۔
  68. ↑ ابن جوزی، المنتظم، ج13، ص5-6۔ حموی، معجم البلدان، ج4، ص230۔ ابن کثیر، البدایۃ والنہایۃ، ج5، جزء 10، ص105۔ ابن کثیر، اوہی ماخذ، ج6، جزء 11، ص332۔
  69. ↑ قلقشندی، صبح الاعشی، ج3، ص362۔
  70. ↑ شافعی، الامّ، ج1، ص192۔ ابن قدامہ، المغنی، ج2، ص173ـ174۔ نووی، المجموع، ج4، ص509۔
  71. ↑ جعفریان، صفویہ در عرصہ دین، ج3، ص255۔
  72. ↑ اوزاعی، فقہ الاوزاعی، ج1، ص 260-261۔
  73. ↑ عَلَمُ الہُدیٰ، رسالے، ج3، ص41۔رافعی قزوینی، فتح العزیز، ج4، ص576۔ نَوَوی، المجموع، ج4، ص513۔ قس حر عاملی، وسائل الشیعۃ، ج7، ص312ـ313۔
  74. ↑ بنی ہاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ج1، ص872-873۔
  75. ↑ ابن عطار، ادب الخطیب، ص89- 96۔ امام خمینی، تحریرالوسیلۃ، ج1 ص209۔ بنی ہاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ج1، ص879-880۔
  76. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعہ، ج7 ص344۔
  77. ↑ علامہ حلّی، تذکرۃ الفقہاء، ج4، ص68ـ69۔ حائری، صلاۃ الجمعۃ، ص193ـ199۔
  78. ↑ سلاّر دیلمی، المراسم العلویۃ فی الاحکا‏م النبویۃ، ص77۔حر عاملی، وسائل الشیعۃ، ج7، ص344۔ بنی ہاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ج1، ص878، 879۔
  79. ↑ سرخسی، کتاب المبسوط، ج2، ص29ـ30۔ ابن ادریس، السرائر، ج1، ص291، 295۔ نووی، روضۃ الطالبین، ج1، ص573۔ خوئی، منہاج الصالحین، ج1، ص187۔ بنی ہاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ج1، ص888، 892۔
  80. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج86 ص198۔
  81. ↑ مفید، المقنعۃ، ص141۔کاسانی، بدائع الصنائع، ج1، ص269۔نجفی، جواہر الکلام، ج11، ص133ـ134۔
  82. ↑ طوسی، النہایۃ، ص106۔طوسی، الخلاف، ج1، ص631ـ 632۔بنی ہاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ج1، ص878۔
  83. ↑ نجفی، جواہر الکلام، ج11، ص147۔زحیلی، الفقہ الاسلامی وادلتہ، ج2، ص273۔
  84. ↑ طبرانی، المعجم الکبیر، ج17، ص267۔ احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ص239۔
  85. ↑ ابن ماجہ، السنن، ج1، ص344۔النسائی، السنن، بشرح جلال الدین سیوطی، ج8، ص150۔
  86. ↑ بطور مثال رجوع کرن: مسعودی، مروج الذہب، ج3، ص19۔
  87. ↑ حلبی، السیرۃ، ج2، ص59۔
  88. ↑ طبری، تاريخ الرسل والملوک، ج3، ص447، 2740۔ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، ج13، ص251۔ابن کثیر، البدایۃ والنہایۃ، ج4، جزء7، ص189۔محمودی، نہج السعادۃ، ج1، ص427، 499۔محمودی، اوہی ماخذ، ج2، ص595، 714۔محمودی، اوہی ماخذ، ج3، ص153 تے 605۔
  89. ↑ یعقوبی، تریخ یعقوبی، ج2، ص285، 365۔ طبری، تریخ الرسل والملوک، ج8، ص570، 579، 594۔ طبری، اوہی ماخذ، ج9، ص222۔
  90. ↑ ابن جوزی، المنتظم، ج14، ص383۔ ابن جوزی، اوہی ماخذ، ج15، ص351۔
  91. ↑ قلقشندی، صبح الاعشی، ج10 ص15، 19۔20۔
  92. ↑ زراری، تریخ آل زرارہ، ج2، ص27۔ نوری، مستدرک الوسائل، ج6 ص40۔ جابری، صلاۃ الجمعۃ تاریخیاً وفقہیاً، ص24۔
  93. ↑ برای نمونه ابن جوزی، المنتظم، ج16 ص31ـ32۔ مجلسی، بحار الانوار، ج44، ص333۔
  94. ↑ طبری، تریخ الرسل والملوک، ج4، ص328۔
  95. ↑ خطیب بغدادی، تریخ بغداد، ج1، ص430۔
  96. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التریخ، ج8، ص533۔
  97. ↑ ابن جوزی، المنتظم، ج15 ص198ـ201۔
  98. ↑ قمی، کتاب الکنی تے الالقاب، ج2، ص417۔ جعفریان، صفویہ در عرصہ دین، ج3، ص258ـ259۔
  99. ↑ جداں قم سمیت شیعہ اکثریت‏ی شہراں وچ مسیتاں جامع د‏‏ی موجودگی۔
  100. ↑ جعفریان، نماز جمعہ: زمینہ ہای تاریخی، ص23ـ25۔
  101. ↑ منتظری، البدر الزاہر، ص7۔ جعفریان، نماز جمعہ: زمینہ ہای تاریخی، ص26ـ27۔
  102. ↑ منجملہ: شیخ ابراہیم القطیفی (متوفی تقریبا 950ھ ق)۔
  103. ↑ جابری، صلاۃ الجمعۃ تاریخیاً وفقہیاً، ص50ـ54۔ جعفریان، نماز جمعہ: زمینہ ہای تاریخی، ص28۔
  104. ↑ قزوینی، تتمیم امل الآمل، ص172ـ173۔
  105. ↑ آقا بزرگ طہرانی، طبقات اعلام الشیعہ، قسم1، ص176۔ جابری، صلاۃ الجمعۃ تاریخیاً وفقہیاً، ص50ـ51۔
  106. ↑ آقا بزرگ طہرانی، الذریعۃ، ج25 ص28۔
  107. ↑ جعفریان، صفویہ در عرصہ دین، ج3، ص237۔
  108. ↑ اس موضوع تے دوسرے متعلقہ موضوعات دے لئی رجوع کرن: محمدتقی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ج4، ص513۔ خوانساری، جامع المدارک، ج2، ص68، 78، 122ـ123۔ البحرانی، لؤلؤۃ البحرین، ص61، 95، 136 تے 445۔
  109. ↑ البحرانی، لؤلؤۃ البحرین، ص100 تے 127۔ آقا بزرگ طہرانی، الذریعۃ، ج7، ص183ـ187۔
  110. ↑ جعفریان، نماز جمعہ: زمینہ ہای تاریخی، ص37ـ 38۔ جعفریان، صفویہ در عرصہ دین، ج3، ص251۔
  111. ↑ نماز جمعہ د‏‏ی تفصیل دے لئی دیکھو ورثۃ الانبیاء صص252و253...
  112. ↑ منتظری، البدر الزاہر، ص7۔
  113. ↑ جعفریان، نماز جمعہ: زمینہ ہای تاریخی، ص32۔
  114. ↑ اولین امام جمعه یزد متوفی 1084۔ محمدمقیم یزدی، الحجۃ في وجوب صلاۃ الجمعۃ، ص50۔
  115. ↑ آقا بزرگ طہرانی، الذریعۃ، ج2، ص76 88۔ آقا بزرگ طہرانی، اوہی ماخذ، ج3، ص252، 301، 370ـ371۔ آقا بزرگ طہرانی، اوہی ماخذ، ج4، ص322۔ آقا بزرگ طہرانی، اوہی ماخذ، ج6، ص5-6، 100۔ آقا بزرگ طہرانی، اوہی ماخذ، ج9، ص785، 1087ـ 1088۔ رضا نژاد، صلاۃ الجمعہ، ص123ـ 145۔
  116. ↑ محمد یزدی، "وظایف روحانیت" در "نقش روحانیت در نظام اسلامی"، ص84۔
  117. ↑ بطور نمونہ رجوع کرن: کشوری، فرزانگان خوانسار، ص133۔
  118. ↑ خبرگزاری فارس۔
  119. ↑ شورای سیاستگذاری ائمۂ جمعہ، آشنائی با تشکیلات تہران، ص2۔
  120. ↑ دفتر عقیدتی سیاسی فرماندہی معظم کل قوا، روزہا تے رویدادہا، ج2، ص81 تے 229۔ دفتر عقیدتی سیاسی فرماندہی معظم کل قوا، اوہی ماخذ، ج3، ص102ـ103، 297۔

مآخذ

سودھو
  • قرآن کریم۔
  • ابن اثیر، الکامل فی التریخ۔
  • ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی، قم، 1410ـ1411ھ ق۔
  • ابن بابویہ، الامالی، قم، 1417ھ ق۔
  • ابن بابویہ، المقنع، قم، 1415ھ ق۔
  • ابن بابویہ، ثواب الاعمال تے عقاب الاعمال، نجف، 1972م چاپ افست قم، 1364ھ ش۔
  • ابن بابویہ، کتاب من لایحضرہ الفقیہ، قم، چاپ علی اکبر غفاری قم 1404ھ ق۔
  • ابن برّاج، المہذّب، قم، 1406ھ ق۔
  • ابن بطوطہ، رحلۃ ابن بطوطۃ، بیروت، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، 1407ھ ق / 1987ع‍۔
  • ابن تغری بردی، النجوم الزاہرہ فی ملوک مصر تے القاہرہ، قاہرہ
  • ابن جوزی، المنتظم فی تریخ الملوک والامم، بیروت، چاپ محمد عبدالقادر عطا تے مصطفیٰ عبدالقادر عطا، 1412ھ ق /1992م
  • ابن حجر عسقلانی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، چاپ عبدالعزیز بن عبداللّہ بن باز، 1418ھ ق /1997م
  • ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، استانبول، 1402ھ ق /1982ع‍۔
  • ابن شبّہ نمیری، تریخ المدینۃ المنورۃ: اخبار المدینۃ النبویۃ، بیروت، چاپ فہیم محمد شلتوت، 1410ھ ق /1990ع‍۔
  • ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، بیروت، چاپ علی شیری، 1415ـ1421ھ ق / 1995ـ2001ع‍۔
  • ابن عطار، کتاب ادب الخطیب، بیروت، چاپ محمد سلیمانی، 1996ع‍۔
  • ابن فہد حلّی، المہذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، چاپ مجتبی عراقی، 1407ـ1413ھ ق۔
  • ابن قدامہ، المغنی، بیروت، چاپ افست، 1403ھ ق /1983ع‍۔
  • ابن کثیر، البدایۃ تے النہایۃ، بیروت، چاپ احمد ابوملحم تے دیگران، ج4 1405ھ ق /1985ع‍ ج5 تے 6 1407ھ ق /1987ع‍۔
  • ابن ماجہ، محمدبن یزید، السنن، استانبول، 1401ھ ق /1981ع‍۔
  • ابن نجیم، البحر الرائق، بیروت، شرح کنزالدقائق، 1418ھ ق /1997ع
  • ابن ندیم، اللسٹ۔
  • احمدی میانجی، علی، کتاب مکاتیب الرسول، تہران، 1363ھ ش۔
  • الموسوعۃ الفقہیۃ، ج27، کویت، وزارۃ الاوقاف تے الشئون الاسلامیۃ، 1412ھ ق /1992ع‍۔
  • النہایۃ
  • امام چہارم، الصحیفۃ السجادیۃ، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم، 1380ش
  • آقابزرگ طہرانی، محمدمحسن، الذریعۃ الی لکھتاں الشیعۃ، بیروت، چاپ علینقی منزوی تے احمد منزوی، 1403ھ ق /1983م
  • آقابزرگ طہرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعۃ: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشہد، 1404ق
  • اوزاعی، عبدالرحمن بن عمر، (88-157ھ ق)، فقہ عبدالرحمن اوزاعی، محمد رواس قلعہ جی، جامعۃ الکویت، مجلس النشر العلمی، 2003ع‍۔
  • بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح البخاری، استانبول، چاپ محمد ذہنی افندی، 1401ھ ق /1981م
  • بہُندی حنبلی، منصوربن یونس کشّاف القناع عن متن الاقناع چاپ محمدحسن شافعی بیروت 1418/1997؛
  • بنی ہاشمی خمینی، محمد حسن، توضیح المسائل مراجع: مطابق با فتاوای دوازدہ نفر از مراجع، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1378ش
  • جابری، کاظم، صلاۃ الجمعۃ تاریخیاً وفقہیاً، قم، 1376ش
  • جعفریان، رسول، صفویہ در عرصہ دین فرہنگ تے سیاست، قم، 1379ش
  • جعفریان، رسول، نماز جمعہ : زمینہ‌ہای تاریخی تے آگاہی‌ہای کتابشناسی، تہران، 1372ش
  • حائری، مرتضی، صلاۃ الجمعۃ، قم، 1409ق
  • حرّ عاملی، وسائل الشیعہ
  • حسینی عاملی، محمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامۃ فی شرح قواعد العلامۃ، قم، چاپ افست، موسسہ آل البیت
  • حلبی، علی بن ابراہیم، السیرۃ الحلبیۃ، بیروت
  • علامہ حلّی، حسن بن یوسف، تذکرۃ الفقہاء، قم، 1414ق
  • علامہ حلّی، حسن بن یوسف، کتاب منتہی المطلب، تبریز، چاپ سنگی، 1316
  • علامہ حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعۃ فی احکا‏م الشریعۃ، قم، 1412ـ 1420ق
  • الحموي، ياقوت بن عبد اللہ الرومي البغدادي، معجم البلدان، دار إحياء الثراث العربي بيروت - لبنان ـ 1399ھ ق / 1979ع
  • خطیب بغدادی، تریخ بغداد
  • خمینی، روح اللّہ، تحریر الوسیلہ، بیروت، 1407ھ ق /1987ع‍۔
  • خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تعلیق علی اکبر غفاری، ج1، تہران، 1355ھ ش۔
  • خوئی، ابوالقاسم، منہاج الصالحین، قم، 1410ھ ق۔
  • دانش پژوہ، محمدتقی، لسٹ کتابخانہ مرکزی دانشگاہ تہران، ج14، تہران، 1340ھ ش۔
  • دسوقی، محمد بن احمد، حاشیۃ الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت، داراحیاء الکتب العربیۃ۔
  • دمیاطی، عثمان بن محمد شطا، اعانۃ الطالبین علی حل لفظاں فتح المعین، بیروت، داراحیاء التراث العربی۔
  • رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز شرح الوجیز، بیروت، دارالفکر۔
  • رضانژاد، عزالدین، صلاۃ الجمعہ: دراسۃ فقہیۃ تے تاریخیۃ، قم، 1415ھ ق۔
  • روزہا تے رویدادہا، تہیہ تے تنظیم: دفتر عقیدتی سیاسی فرماندہی معظم کل قوا، ج2، تہران، نشر رامین، 1378ش، ج3، تہران، زہد، 1377ھ ش۔
  • زحیلی، وہبہ مصطفیٰ، الفقہ الاسلامی وادلّتہ، دمشق، 1404ھ ق /1984ع‍۔
  • زراری، احمد بن محمد، تریخ آل زرارہ، اصفہان، بی‌تا۔
  • سرخسی، محمدبن احمد شمس الائمہ، کتاب المبسوط، قاہرہ، 1324ـ 1331ھ ق، چاپ افست استانبول، 1403ھ ق /1983ع‍۔
  • سلاّر دیلمی، حمزہ بن عبدالعزیز، المراسم العلویۃ فی الاحکا‏م النبویۃ، بیروت، چاپ محسن حسینی امینی، 1414ھ ق /1994ع‍۔
  • شافعی، محمدبن ادریس، الامّ، چاپ محمد زہری نجار، بیروت۔
  • شورای سیاستگذاری ائمہ جمعہ، آشنایی با تشکیلات تہران، 1382ھ ش۔
  • شوکانی، محمد، نیل الاوطار: شرح منتقی الاخبار من احادیث سید الاخبار، مصر: شرکہ مکتبہ تے مطبعہ مصطفیٰ البابی الحلبی۔
  • شہید اول، محمد بن مکی، البیان، قم، چاپ محمد حسون، 1412ھ ق۔
  • شہید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیۃ فی فقہ الامامیۃ، قم، 1412ـ1414ھ ق۔
  • شہید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعۃ فی احکا‏م الشریعۃ، قم، 1419ھ ق۔
  • شہید اول، محمد بن مکی، غایۃ المراد فی شرح نکت الارشاد، قم، 1414ـ1421ھ ق۔
  • شہید ثانی، زین الدین بن علی، الروضۃ البہیۃ فی شرح اللمعۃ الدمشقیۃ، بیروت، چاپ محمد کلانتر، 1403ھ ق /1983ع‍۔
  • شہید ثانی، زین الدین بن علی، رسالے الشہیدالثانی، قم، 1379ـ1380ھ ش۔
  • طباطبائی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان الاحکا‏م بالدّلائل، بیروت، 1412ـ1414ھ ق /1992ـ1993ع‍۔
  • طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، بیروت، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی چاپ افست، 1404ـ ? ـ140ھ ق۔
  • الطبري، محمد، تاريخ الرسل والملوک، محمد ابوالفضل ابراہیم، الطبعۃ الثانیۃ، دار المعارف بمصر، سنۃ النشر: 1387ھ ق / 1967ع‍۔
  • طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقہ الامامیۃ، ج1، چاپ محمدتقی کشفی، تہران، 1387ھ ش۔
  • طوسی، محمد بن حسن، النہایۃ فی مجرد الفقہ تے الفتاوی، بیروت، 1400ھ ق /1980ع‍۔
  • طوسی، محمد بن حسن، رہتل الاحکا‏م، بیروت، چاپ حسن موسوی خرسان، 1404ھ ق /1981ع‍‌۔
  • طوسی، محمد بن حسن، کتاب الخلاف، قم، 1407ـ1417ھ ق۔
  • طوسی، محمدبن حسن، اللسٹ، نجف، چاپ محمد صادق آل بحرالعلوم، 1380ھ ق۔
  • عظیم آبادی، محمد اشرف بن امیر، عون المعبود: شرح سنن ابی داوود، بیروت، چاپ عبدالرحمان محمد عثمانی، 1421ھ ق /2001ع‍۔
  • عَلَمُ الہُدیٰ، علی بن حسین، رسالے الشریف المرتضی، قم، چاپ مہدی رجائی، 1405ـ1410ھ ق۔
  • عَلَمُ الہُدیٰ، علی بن حسین، مسائل الناصریات، تہران، 1417ھ ق / 1997ع‍۔
  • غروی تبریزی، علی، التنقیح فی شرح العروۃ الوثقی تقریرات درس آیۃ اللّہ خوئی، ج1، قم، 1418ھ ق / 1998ع‍۔
  • فاضل ہندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، تہران، چاپ سنگی، 1271ـ 1274 چاپ افست قم 1405ھ ق۔
  • فرید، محمد بک، تریخ الدولۃ العلیۃ العثمانیۃ، بیروت، چاپ احسان حقی، 1408ھ ق /1988ع‍۔
  • فیروزاللغات اردو، ایجوکیشنل پبلی کییشنز، دہلی۔
  • فیض کاشانی، محمدبن شاہ مرتضی، الشہاب الثاقب فی وجوب صلاۃ الجمعۃ العینی، قم، 1401ھ ق۔
  • فیض کاشانی، محمدبن شاہ مرتضی، کتاب الوافی، اصفہان، چاپ ضیاءالدین علامہ اصفہانی، 1365ـ1374ھ ش۔
  • قاضی نعمان، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام تے ذکر الحلال تے الحرام، بیروت، چاپ عارف تامر، 1416/1995ع‍۔
  • قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، قم، چاپ احمد حسینی، 1407ھ ق۔
  • قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی فی صناعۃ الانشا، قاہرہ، 1331ـ 1338ھ ق / 1913ـ1920ع‍ چاپ افست 1383ھ ق /1963ع
  • قلقشندی، احمد بن علی، مأثر الانافۃ فی معالم الخلافۃ، کویت، چاپ عبدالستار احمد فراج، 1964م، چاپ افست، بیروت، 1980ع
  • قمی، عباس، کتاب الکنی تے الالقاب، صیدا، 1357ـ 1358 چاپ افست قم۔
  • کاسانی، ابوبکر بن مسعود، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، المکتبۃ الحبیبیہ کوئٹہ، 1409ھ ق / 1989ع
  • کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبہمات الشریعۃ الغراء، قم، 1380ھ ش۔
  • کحالہ، عمررضا، معجم المؤلفین، دمشق، 1957ـ1961ع‍، چاپ افست بیروت۔
  • کشوری، احمدرضا، قم، فرزانگان خوانسار، 1378ھ ش۔
  • لطیفی، محمود، «عبادت برتر تے اسرار آن»، حکومت اسلامی، سال 9، ش 2۔
  • مالک بن انس، المُوَطّأ، استانبول، 1401ھ ق /1981ع‍۔
  • ماوردی، علی بن محمد، الاحکا‏م السلطانیۃ والولایات الدینیۃ، بغداد، 1409ھ ق /1989ع‍۔
  • مبارکفوری، محمد بن عبدالرحمان، تحفۃ الاحوذی بشرح جامع الترمذی، بیروت، 1410ھ ق /1990ع‍۔
  • مبلغی، احمد، «عناصر تأثیرگذار در وجوب تعیینی نماز جمعہ در روش اخباریان»، مجلہ حکومت اسلامی، سال 9، ش 2، تابستان 1383ھ ش۔
  • متقی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال فی سنن الاقوال تے الافعال، بیروت، چاپ بکری حیانی تے صفوہ سقا، 1409ھ ق / 1989ع‍۔
  • مجلسی، محمد باقر بن محمدتقی، بحارالانوار الجامعۃ لدرر أخبار الأئمۃ الأطہار، بیروت، لبنان۔
  • مجلسی، محمدتقی بن مقصود علی، لوامع صاحبقرانی المشتہر بشرح الفقیہ، ج4، قم، 1374ھ ش۔
  • محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج2، قم، 1364ھ ش۔
  • محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال تے الحرام، تہران، چاپ صادق شیرازی، 1409ھ ق۔
  • محقق کرکی، علی بن حسین، رسالے المحقق الکرکی، قم، چاپ محمد حسون رسالہ 3 : رسالۃ صلاۃ الجمعہ، 1409ـ1412ھ ق۔
  • محمودی، محمدباقر، نہج السعادۃ فی مستدرک نہج البلاغۃ، بیروت۔
  • مسعودی، مروج الذہب، بیروت۔
  • مشکینی، میرزا علی، اصطلاحات الأصول تے معظم أبحاثہا، چ6، قم: نشر الہادی، 1416ھ ق۔
  • * شیخ مفید، محمد بن محمد نعمان، مصحح تے كاتب: احمد بن محمد صایب الخوانساری، [بی جا]: دارالطباعۃ محمد تقی بن محمد مہدی التبریزی، 1274ھ ق۔

مفید، محمدبن محمد، المقنعۃ، قم، 1410ھ ق۔

  • مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدۃ تے البرہان فی شرح ارشاد الاذہان، قم، چاپ مجتبی عراقی ج2، 1362ھ ش۔
  • منتظری، حسینعلی، منتظری، البدر الزاہر، تقریرات درس آیۃ اللّہ بروجردی، قم، 1362ھ ش۔
  • الموسوي العاملي، محمد بن علي بن الحسين، مدارك الاحكام في شرح شرائع الاسلام، قم، 1410ھ ق۔
  • ناصر خسرو، سفرنامہ ناصرخسرو، علوی، برلین 1341ھ ش۔
  • نجاشی، احمد بن علی، لسٹ اسماء مصنّفی الشیعۃ المشتہر برجال النجاشی، قم، چاپ موسی شبیری زنجانی، 1407ھ ق۔
  • نجفی، محمدحسن بن باقر، جواہر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج11، بیروت، چاپ عباس قوچانی، 1981ع‍۔
  • نراقی، احمد بن محمد مہدی، مستند الشیعۃ فی احکا‏م الشریعۃ، قم، ج6، 1415ھ ق۔
  • نسائی، احمدبن علی، سنن النسائی بشرح جلال الدین سیوطی تے حاشیہ نورالدین بن عبدالہادی سندی، استانبول، 1401ھ ق /1981ع‍۔
  • نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل تے مستنبط المسائل، قم، 1407ـ 1408ھ ق۔
  • نووی، یحیی بن شرف، المجموع : شرح المہذّب، بیروت، دارالفکر۔
  • یحیی بن شرف نووی روضۃ الطالبین تے عمدۃ المفتین چاپ عادل احمد عبدالموجود تے علی محمد معوض بیروت۔
  • مقيم يزدي، محمد، الحجۃ في وجوب صلاۃ الجمعۃ في زمن الغيبۃ، تحقیق: جواد المدرسی، ناشر، موسسہ تحقيقات تے نشر معارف اہل البيت ؑ، 1304ھ ق۔
  • یزدی، محمد، «وظایف روحانیت» در نقش روحانیت در نظام اسلامی، تہران، شورای سیاستگذاری ائمہ جمعہ، 1375ھ ش۔
  • بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤۃ البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم قم۔

بیرونی ربط

سودھو






سانچہ:نمازیں

"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=نماز_جمعہ&oldid=608626" توں لیا