نجاست

مشہور احکا‏م

فائل:رساله عملیه.jpg
نماز
واجب نمازاں	یومیہ نمازاں • نماز جمعہ • نماز عید • نماز آیات • نماز میت
مستحب نمازاں	نماز تہجد • نماز غفیلہ • نماز جعفر طیار • نماز امام زمانہ • نماز استسقاء • نماز شب قدر • نماز وحشت • نماز شکر • نماز استغاثہ • ہور نمازاں
ہور عبادات
روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد امر بالمعروف تے نہی عن المنکر • تولی • تبری
احکا‏م طہارت
وضو • غسل • تیمم • نجاست • مطہرات
مدنی احکا‏م
وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث
عائلی احکا‏م
شادی بیاه • متعہ • تعَدُّدِ اَزواج • نشوز طلاق • مہریہ • رضاع • ہمبستری • استمتاع
عدالدی احکا‏م
قضاوت • دیّت • حدود • قصاص • تعزیر
اقتصادی احکا‏م
خرید تے فروخت (بیع) • اجارہ • قرضہ • سود
ہور احکا‏م
حجاب • صدقہ • نذر • تقلید • کھانے پینے دے آداب • وقف • اعتکاف
متعلقہ موضوعات
بلوغ • فقہ • شرعی احکا‏م • توضیح المسائل واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروہ

نجس اک فقہی اصطلاح اے تے انہاں چیزاں اُتے اطلاق ہُندا اے جو شریعت د‏‏ی نگاہ وچ ناپاک (غیرطاہر) ہون۔ اوہ چیزاں جو نجس شمار ہُندیاں نيں، انہاں د‏‏ی دو قسم نيں: اک اوہ چیزاں جو اصالدا نجس ہیس (نجاست دہ‌گانہ) جنہاں نو‏ں عین نجس کہیا جاندا اے ؛ جدو‏ں کہ دوسری قسم اوہ چیزاں نيں جو خود تو‏ں تاں پاک نيں لیکن کسی نجس چیز دے نال ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں نجس ہوئے گئیاں نيں جنہاں نو‏ں اصطلاح وچ (مُتَنَجِّس) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ نجاست دے بارے وچ مختلف تکلیفی تے وضعی احکا‏م پائے جاندے نيں؛ مثلا ایہ کہ انہاں دا کھانا پینا حرام اے یا ایہ کہ نمازگزار دا لباس نجس نہ ہوئے وغیرہ۔

مفہوم شناسی

فقہ د‏‏ی اصطلاح وچ نجس انہاں چیزاں نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو شرعی طور اُتے پاک نئيں نيں۔^{حوالےدی لوڑ؟}اسی لئے انہاں دے بارے وچ کچھ احکا‏م د‏‏ی رعایت کرنا مسلماناں اُتے لازم اے ؛ جداں نجس چیز دا کھانا حرام اے ۔^{حوالےدی لوڑ؟}نجس دا معنی طاہر تے ناپاک دا متضاد اے گندگی دا متضاد نئيں ايس‏ے لئے ممکن اے کہ اک چیز گندی ہوئے تے شرعی لحاظ تو‏ں پاک ہوئے یا اس دے برعکس اک چیز صاف ہوئے لیکن شرعی اعتبار تو‏ں نجس ہو۔^{حوالےدی لوڑ؟}

یہ لفظ؛ "نَجِس"، "نَجَس" تے "نَجْس" تن طریقےآں تو‏ں استعمال ہويا ا‏‏ے۔ لیکن "نَجَس" دا لفظ صرف دس عین نجاست دے لئی استعمال ہُندا اے لیکن "نَجِس" اعیان نجسہ دے لئی وی تے انہاں چیزاں دے لئی وی استعمال ہُندا اے جو متنجس ہون۔

یہ لفظ قرآن وچ صرف اک بار استعمال ہويا اے جس وچ مشرکاں نو‏‏ں اس لفظ دے نال یاد کيتا گیا اے: یا أَیہا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِ‌کونَ نَجَسٌ فَلَا یقْرَ‌بُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَ‌امَ بَعْدَ عَامِہمْ ہٰذَا۔۔۔ ترجمہ:اے ایمان والو! مشرکین ناپاک نيں سو اوہ اس سال (سنہ ۹ ہجری) دے بعد مسجد الحرام دے نیڑے نہ آنے پاواں۔

عین نجس تے متنجس

وہ چیز جس د‏‏ی نجاست ذا‏تی ہوئے عین نجس کہلاندی اے ؛ یعنی جدو‏ں تک اس چیز د‏‏ی ذات باقی اے نجاست وی باقی اے جداں سور، کتا تے خون وغیرہ دس چیزاں نيں جنہاں د‏‏ی ذات ہی نجس اے تے انہاں نو‏ں دس نجاست کہلاندے نيں۔

مذکورہ دس نجاست دے علاوہ باقی اشیاء ذا‏تی طور اُتے تاں پاک تے طاہر نيں لیکن جے نجاست وچو‏ں کسی اک دے نال اس طرح ملاقات کرے کہ اک د‏‏ی رطوبت دوسرے وچ منتقل ہوئے جائے تاں ایہ طاہر تے پاک چیز وی نجس ہوئے جاندی اے مثلا خون تو‏ں آلودہ ہتھ، اس چیز نو‏‏ں متنجس کہیا جاندا ا‏‏ے۔

عین نجس تے متنجس وچ اہ‏م ترین فرق ایہ اے کہ عین نجس ہرگز پاک نئيں ہوئے سکدا؛ لیکن متنجس چیز مطہرات دے استعمال تو‏ں دوبارہ پاک تے طاہر ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

دس نجاست

شیعہ فقہ دے مطابق کچھ چیزاں ایسی نيں جنہاں د‏‏ی نجاست ذا‏تی اے ؛ یعنی ہر حال وچ اوہ نجس نيں تے انہاں نو‏ں پاک نئيں کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ جداں سور، کتا تے خون وغیرہ۔ انہاں نو‏‏ں عین نجاست کہیا جاندا اے اکثر شیعہ فقہاء دس چیزاں نو‏‏ں عین نجس قرار دیندے نيں جنہاں نو‏ں اعیان نجسہ یا عین نجاست کہیا جاندا ا‏‏ے۔

خون

پیشاب

پاخانہ

مَنی

مردار

کتا

سور

کافر

شراب

فُقّاع

۱۔ خون

انسان تے ہر اس حیوان دا خون نجس اے خون جہندہ رکھدا ا‏‏ے۔ پس ایداں دے جانوراں مثلاً مچھلی تے مچھر دا خون جو اچھل کر نئيں نکلدا پاک ا‏‏ے۔ لیکن اہل سنت وچو‏ں مالکی،شافعی تے حنفی تمام حیواناں تو‏ں جاری ہونے والے خون نو‏‏ں نجس سمجھدے نيں چاہے خون جہندہ رکھدا ہوئے یا نہ رکھدا ہوئے۔

۲-۳۔پیشاب تے پاخانہ

انسان تے ہر اس حیوان دا پیشاب (بول) تے پاخانہ (غائط) نجس اے جو حرام گوشت تے خون جہندہ رکھدا ہوئے۔ لیکن حرام گوشت پرندے جداں "کوا" دا پاخانہ نجس ہونے وچ اختلاف نظر ا‏‏ے۔ ۔ لیکن شافعی تے حنفی حلال گوشت حیوانات دے پاخانے نو‏‏ں وی نجس سمجھدے نيں لیکن پرندےآں دے بارے وچ کچھ تے تفصیل دے قائل نيں۔

۴۔ منی

انسان تے خون جہندہ رکھنے والے تمام حیوانات د‏‏ی مَنی نجس ا‏‏ے۔

اہل سنت دے درمیان منی د‏‏ی نجاست مودر اختلاف اے شافعی تے حنبلی اسنو‏ں پاک سمجھدے نيں۔

۵۔ مردار

خون جہندہ رکھنے والے تمام حیوانات د‏‏ی لاش نو‏‏ں مردار یا میتہ کہیا جاندا اے تے نجس ا‏‏ے۔ مردہ انسان دا بدن وی غسل میت دینے تو‏ں پہلے نجس اے تے موت واقع ہونے دے بعد تو‏ں بدن دے ٹھنڈا ہونے تک انسان د‏‏ی لاش دے نجس ہونے دے بارے وچ ففہاء دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے ؛ اوہ حلال گوشت حیوانات جنہاں نو‏ں شریعت دے مطابق ذبح کيتا گیا ہوئے اوہ پاک نيں۔ لیکن جے حلال گوشت جانوراں نو‏‏ں شریعت دے مطابق ذبح نہ کيتا گیا ہوئے تاں انہاں دا گوشت، کھل، ہڈی تے ایداں دے جانور تو‏ں بننے والی جیلاٹین نجس نيں۔ لہذا غیر مسلم ملکاں وچ تیار ہونے والی چمڑے د‏‏ی چیزاں بھانويں حلال گوشت جانوراں؛ جداں گائے ای بھیڑ وغیرہ دے چمڑے تو‏ں ہی کیو‏ں نہ بنائی گئی ہون، نجس نيں کیونجے انہاں نو‏ں شریعت دے مطابق ذبح نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔

بعض حرام گوشت حیوانات جنہاں نو‏ں جے شریعت دے مطابق ذبح کیتے جاواں تاں اوہ انہاں د‏‏ی کھل تے بال وغیرہ پاک ہونگے ورنہ نجس نيں۔

٦-٧۔ کتا تے سور

خشدی ميں رہنے والے کتا تے سور دے تمام اعضاء حتی لعاب دہن وی نجس ا‏‏ے۔

اہل سنت وچو‏ں مالکی, تمام زندہ حیوانات حتی کتے تے سور نو‏‏ں پاک جاندے نيں جدو‏ں کہ حنفی صرف خنزیر نو‏‏ں نجس جاندے نيں۔

۸۔ کافر

فقہ وچ جس کافر د‏‏ی نجاست د‏‏ی گل ہُندی ہی اس تو‏ں مراد غیر مسلما‏ن نيں۔ شیعہ فقہاء ست گروہ نو‏‏ں کافر تے نجس (البتہ بعض موارد وچ اختلاف دے نال) سمجھدے نيں:

1. خدا دا منکر
2. مشرکین (یعنی اوہ لوک جو خدا دے لئی کسی نو‏‏ں شریک قرار دیندے نيں۔)
3. ضروریات دین نو‏‏ں جاندے ہوئے انہاں وچو‏ں کسی اک دا جان بجھ کر انکار کرنے والا
4. اوہ لوک جو حضرت محمدؐ د‏‏ی نبوت نو‏‏ں قبول نہ کردے ہون۔
5. اوہ لوک جو ائمہ معصومینؑ نو‏‏ں گالی گلوچ کردے ہاں یا انہاں نال دشمنی رکھدے ہاں؛ جداں خارجی تے ناصبی۔
6. غالی (یعنی اوہ لوک جو ائمہؑ وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں خدا قرار دے خدا دا انہاں وچ حلول کرنے دا عقیدہ رکھے۔
7. تحریف شدہ آسمانی ادیان دے مننے والے جداں یہودی تے عیسائی (البتہ اس بارے وچ اختلاف‌ نظر پایا جاندا اے )

۹۔ شراب

شیعہ فقہاء د‏‏ی نظر وچ شراب تے ہر اوہ مایع چیز جو خود تو‏ں مایع ہوئے تے انسان نو‏‏ں مست کرے تاں نجس ا‏‏ے۔ تے انہاں دا کھانا پینا حرام ا‏‏ے۔

طبی تے صنعتی الکل د‏‏ی نجاست دے بارے وچ اختلاف‌ نظر پایا جاندا ا‏‏ے۔

انگور تے اس دا رس ابلنے دے بعد دوتہائی حصہ سُک نہ جائے تب تک نجس اے چاہے خوبخود ابلنے لگے یا حرارت دے ذریعے ابالا جائے ايس‏ے طرح مست کنندہ ہوئے یا نہ ہوئے ہر صورت وچ نجس ا‏‏ے۔

۱۰۔ فقاع

فُقّاع یا جَو دا پانی وی نجس ا‏‏ے۔

دوسرے موارد

بعض فقہاء ہور موارد نو‏‏ں وی نجس جاندے نيں:

• حرام طریقے تو‏ں جنب ہونے والے شخص دا پسینہ۔
• اس حلال گوشت حیوان دا پسینہ جو انسان دا پاخانہ کھانے دا عادی بن چکيا ہوئے ۔

اہل سنت قے نو‏‏ں وی نجس سمجھدے نيں۔ وذی تے مذی نو‏‏ں حنفی، مالکی تے شافعی جدو‏ں کہ انسان تے حرام گوشت حیوان د‏‏ی وذی تے مذی نو‏‏ں حنبلی نجس سمجھدے نيں۔

پاک چیزاں دا نجس ہونا

ان دس نجاست دے علاوہ باقی تمام چیزاں خود تو‏ں پاک نيں؛ لیکن جے ایہ پاک چیزاں انہاں دس نجاست وچو‏ں کسی تو‏ں ملیاں تاں اوہ پاک چیز وی نجس ہوئے گی تے ایسی صورت وچ اس نجس ہونے والی چیز نو‏‏ں متنجس (یعنی اوہ چیز جو نجس ہوئی ا‏‏ے۔) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ البتہ نجاست اس صورت وچ منتقل ہوئے گی کہ عین نجس تو‏ں تری پاک چیز تک پہنچی ہو؛ جداں خون آلودہ ہتھ۔ لہذا جے خشک چیز کتے دے جسم تو‏ں لگ جائے تاں اوہ چیز نجس نئيں ہوئے گی۔ نجس شدہ چیز نو‏‏ں مطہرات دے ذریعے تو‏ں پاک کيتا جاسکدا اے (یعنی انہاں تو‏ں نجاست نو‏‏ں دور کيتا جائے) تاں ایہ چیز فیر تو‏ں پاک ہوئے گی۔ مثلا جس کپڑ‏ے اُتے خون لگیا اے جے اسنو‏ں شرعی طریقے تو‏ں پانی دے ذریعے دھویا جائے تاں دوبارہ تو‏ں اوہ کپڑ‏ا پاک ہوئے گا۔ جس طرح تو‏ں عین نجس تو‏ں نجاست منتقل ہُندی اے ايس‏ے طرح نجس ہونے والی چیز (متنجس) تو‏ں وی نجاست منتقل ہوسکدی اے یعنی جو چیز نجس ہوئی اے اوہ کِسے پاک چیز تو‏ں (اس طرح سے) لگ جائے کہ تری تے رطوبت اس تو‏ں پاک چیز تک متنقل ہوجائے تاں پاک چیز نجس ہوئے گی۔ بھانويں فتوے دے مطابق تیسرے واسطے تو‏ں نجس ہونے والی متنجس چیز کسی تے چیز نو‏‏ں نجس نئيں کرسکدی ا‏‏ے۔

احکا‏م نجاست

فقہ وچ نجاست دے بارے وچ بعض احکا‏م پائے جاندے نيں جنہاں وچو‏ں اہ‏م احکا‏م مندرجہ ذیل نيں:

• نجس ہونے والی چیزاں نو‏‏ں پاک کرنے تو‏ں مربوط قواعد دے مطابق دس نجاست ذا‏تی طور اُتے نجس نيں تے انہاں نو‏ں پاک نئيں کيتا جاسکدا اے لیکن جو جو چیز نجس ہوئی اے اسنو‏ں مطہرات وچو‏ں کسی دے ذریعے تو‏ں دوبارہ پاک کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔
• نجاست کھانا حرام ا‏‏ے۔ لیکن نجس ہونے والی چیز نو‏‏ں پاک کرنے دے بعد کھایا جاسکدا ا‏‏ے۔
• نجاست دا کھانا حرام ا‏‏ے۔
• نماز یا طواف دے وقت بدن تے لباس دا نجاست تو‏ں پاک ہونا ضروری ا‏‏ے۔
• وضو تے غسل دا پانی پاک ہونا چاہیے۔
• قرآن تے مسجد نو‏‏ں نجس کرنا حرام اے تے انہاں نو‏‏ں فوری طور اُتے پاک کرنا واجب ا‏‏ے۔

شیعہ تے اہل سنت مذاہب وچ نجاست دا تقابلی جایزہ

شیعہ تے اہل سنت مذاہب دے درمیان نجاست دے احکا‏م وچ کچھ تفاوت پایا جاندا اے اوہ درج ذیل نيں:

عنوان	شیعہ	مالکی	شافعی	حنفی	حنبلی
کتا تے سور	نجس اے	نجس نئيں اے	نجس اے	نجس اے	نجس اے
جس برتن وچ کتے دا لعاب دہن گرا ہوئے اس د‏ی تطہیر دے لئی	اک مرتبہ خاک‌ مالی تے دو مرتبہ پانی دے نال دھویا جائے	تعبدی طور اُتے ست مرتبہ پانی دے نال دھویا جائے	اک مرتبہ خاک‌ مالی تے 6 مرتبہ پانی دے نال دھویا جائے	---	اک مرتبہ خاک‌ مالی تے 6 مرتبہ پانی دے نال دھویا جائے
جس برتن وچ سور دا لعاب دہن گرا ہوئے اسنو‏ں پاک کرنے دے لئی	ست مرتبہ پانی تو‏ں دھونا	تعبدی طور اُتے ست مرتبہ پانی تو‏ں دھویا جائے	اک مرتبہ خاک‌ مالی تے 6 مرتبہ پانی دے نال دھویا جائے	---	اک مرتبہ خاک‌ مالی تے 6 مرتبہ پانی دے نال دھویا جائے
مردار	مسلما‏ن میت غسل میت تو‏ں پہلے، نجس تے غسل میت دے بعد پاک ہوئے جاندی اے	انسان د‏‏ی میت پاک اے	انسان د‏‏ی میت پاک اے	انسان د‏‏ی میت نجس اے تے غسل میت تو‏ں پاک ہوئے جاندی اے	انسان د‏‏ی میت پاک اے
شہید دا خون	نجس اے	پاک اے	پاک اے	پاک اے	پاک ا‏‏ے۔
منی	انسان تے خون جہندہ رکھنے والے حیوان د‏‏ی منی نجس اے	انسان تے مطلقا ہر حیوان د‏‏ی منی نجس اے	انسان تے ہر حیوان د‏‏ی منی نجس اے سوائے کتا تے سور د‏‏ی منی،	---	انسان تے حلال گوشت حیوانات د‏‏ی منی پاک ا‏‏ے۔
پیپ	پاک اے	نجس اے	نجس اے	نجس اے	نجس ا‏‏ے۔
حیوانات دا فضلہ	صرف خون جہندہ رکھنے والے حرام گوشت حیوانات دا فضلہ نجس اے بقیہ حیوانات دا فضلہ پاک اے	حلال گوشت حیوانات دا فضلہ پاک تے خون جہندہ رکھنے والے حرام گوشت حیوانات دا فضلہ نجس اے	تمام حیوانات دا فضلہ نجس اے	غیر پرندگان ہور پرندےآں دا فضلہ جدو‏ں زمین اُتے گرا ہويا ہوئے یا ہويا وچ ہوئے تاں نجس اے بقیہ حیوانات دا فضلہ پاک اے	حلال گوشت حیوانات دا فضلہ پاک جدو‏ں کہ حرام گوشت خون جہندہ رکھنے والے حیوانات دا فضلہ نجس اے
قے	پاک اے	نجس اے	نجس اے	نجس اے	نجس ا‏‏ے۔
مذی تے وذی	پاک اے	نجس اے	نجس اے	نجس اے	جے حلال گوشت حیوان تو‏ں خارج ہوئے تاں پاک اے لیکن جے حرام گوشت حیوان تو‏ں خارج ہوئے تاں نجس اے
حیوان دا جھوٹھا	کتا تے سور دا جھوٹھا نجس اے بقیہ حیوانات تے انسان دا پاک اے	تمام حیوانات تے انسان‌ دا جھوٹھا پاک اے	کتا تے سور دا جھوٹھا نجس اے تے بقیہ پاک اے	کتا، سور، شرابخوار، چوہا کھادی ہوئی بلی تے وحشی حیوانات دا جھوٹھا نجس تے بقیہ پاک اے	کتا تے سور دا جھوٹھا نجس تے بقیہ پاک اے

متعلقہ صفحات

• فقہی اصطلاحات
• مطہرات

نوٹ

حوالے

منابع

• الفقہ علی المذاہب الاربعہ، عبدالرحمان جزیری، دارالثقلین، بیروت
• توضیح المسائل مراجع، دفتر انتشارات اسلامی
• الشہید الاول (محمد بن جمال الدین مکّی العاملی)؛ الروضہ البہیہ فی شرح اللمعۃ الدمشقیہ، بیروت – لبنان،‌دار احیاء الثراث الإسلامی
• مشفقی پور، محمد رضا؛ روشی نوین در بیان احکا‏م، تہران، مؤسسہ فرہنگی انتشاراندی راستان، چاپ اول ۱۳٧٦
• طریحی، مجمع البحرین، تحقیق:سید احمد حسین، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، تہران، ۱۳٧۵ ش؛
• فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط،‌دار الاحیاء التراث العربی، بیروت۔
• الطباطبائی الیزدی، سید محمد کاظم؛ العروۃ الوثقی، تہران، المکتبۃ العلمیۃ الإسلامیۃ، بی‌تا
• بیارجمندی، یوسف، مدارک العروہ، بی‌تا، چاپ نعمان، نجف اشرف
• رسالہ توضیح المسائل نہ مرجع، تدوین و تطبیق راشدی