عبد اللہ ابن سبا
| معلومات شخصیت | |
|---|---|
| کنیت | ابن سبا |
| وجہ شہرت | مؤسس تشیع یا غالی ہونے دی تہمت |
| نمایاں کارنامے | |
| دیگر سرگرمیاں | |
عبد اللہ بن سباء، اسلام دی تریخ دی پہلی صدی دے تیسرے تے چوتھے عشرے دی متنازعہ شخصیتاں وچوں اے جس دے بارے وچ تاریخی تے رجالی منابع وچ متضاد حکایات نقل ہوئیاں نيں۔
ابن سبا دا ناں پہلی مرتبہ اہل سنت مورخ طبری نے تریخ الامم تے الملوک وچ ذکر کيتا اے۔ شیعہ منابع وچ سب توں پہلے رجال کشی وچ انہاں دے بارے وچ بحث ہوئی اے۔ انہاں منابع دے مطابق اوہ یہودی سی تے حضرت عثمان دے دور وچ اسلام قبول کيتا۔
اہل سنت مورخین اسنوں شیعہ مذہب دا موجد تے حضرت عثمان دے خلاف تحریک دے روح رواں قرار دیندے نيں لیکن شیعہ کہندے نيں کہ اک تازہ مسلمان ہونے والا شخص اسلامی معاشرے وچ اِنّا موثر واقع نئيں ہوئے سکدا کہ انہاں دے کہنے اُتے خلیفہ وقت دے خلاف قیام شروع ہوئے جائے۔ بعض شیعہ علماء عبد اللہ ابن سبا نوں غالیاں وچوں قرار دیندے نيں تے بعض سرے توں اس دے وجود خارجی دے منکر نيں۔
ابن سبا دے بارے وچ بہت ساری کتاباں لکھی گئیاں نيں جنہاں وچ سب توں مفصل کتاب، عربی بولی وچ "عبداللہ بن سبأ تے اساطیر اخری" اے جسنوں شیعہ معروف عالم دین علامہ سید مرتضی عسکری نے لکھیا اے۔
شخصیت شناسی سودھو
اہل سنت مورخ طبری دی نقل دے مطابق عبد اللہ ابن سبا صنعا دا رہنے والا اک یہودی سی جس نے حضرت عثمان دے دور وچ اسلام لے آیا۔[۱] طبری دا کہنا اے کہ عبد الله ابن سبا حضرت عثمان نوں خلافت دا غاصب سمجھدا سی تے انہاں دے خلاف تحریک چلانے وچ انہاں دا کردار سی۔[۲] لیکن شیعہ مورخ رسول جعفریان اس گل دے معتقد نيں کہ ایہ گل قابل قبول نئيں اے کہ مسلم معاشرہ اس قدر پستی وچ چلا گیا ہوئے کہ تازہ مسلمان ہونے والے اک یہودی دے کہنے اُتے خلیفہ وقت دے خلاف تحریک چلائی جائے۔[۳]
عبداللہ بن سبا دے بارے وچ مختلف نظریات سودھو
اسلامی منابع وچ عبداللہ بن سبا دی شخصیت دے بارے وچ مختلف نظریات موجود نيں۔ اہل سنت منابع وچ انہاں نوں مذہب شیعہ دا مؤسس تے حضرت عصمان دے خلاف تحریک دے روح رواں دے طور اُتے پیش کردے نيں۔ جدوں کہ اکثر شیعہ علماء انہاں نوں غالی سمجھدے نيں۔ بعض معاصر شیعہ محققاں سرے توں اس دے وجود دے منکر نيں۔
اہل سنت مورخ طبری تے انہاں دی پیروی کرنے والے بہت سارے مورخین عبداللہ بن سبا نوں صدر اسلام وچ پیش آنے والے اہم واقعات جداں حضرت عثمان دا قتل وغیرہ دا اصلی محرک ہور مذہب شیعہ دا مؤسس قرار دیندے نيں۔[۴]
شیعہ علماء عبداللہ بن سبا نوں غالی سمجھدے نيں جو امام علیؑ دے حق وچ مبالغہ کيتا کردا سی ایتھے کہ آپؑ نوں خدا دے مقام تک لے جاندا سی ايسے وجہ توں ائمہ معصومین دی جانب توں انہاں اُتے لعنت بھیجی گئی اے۔[۵]
بعض شیعہ معاصر محققاں جداں علامہ طباطبایی، علامہ عسکری تے ڈاکٹر طاہا حسین اس گل دے معتقد نيں کہ تریخ وچ عبداللہ بن سبا نامی کسی شخص دا وجود ہی نئيں سی بلکہ انہاں دی شخصیت سیف بن عمر جداں افراد دی جعلیات وچوں سی۔[۶]
عرب محقق علی الوردی عبد اللہ بن سبا دی شخصیت دے جعلی ہونے اُتے تاکید کردے ہوئے اس گل دے مدعی نيں اکثر خصوصیات جو تریخ طبری وغیرہ وچ اس شخص دے لئی ذکر کيتی گئی اے اوہ پیغمبر اسلامؐ تے امام علیؑ دے صحابی عمار بن یاسر دی خصوصیات سن۔ اس بنا اُتے ایہ انہاں نے ایہ نتیجہ لیا اے کہ خود عمار یاسر ہی سن جو سبائیاں دے روح رواں سن تے اوہی عبداللہ بن سبا اے۔[۷] بعض منابع وچ عمار یاسر دا ابن السَوداء دے ناں توں مشہور ہونا، امام علیؑ دے نال این دی والہانہ محبت، لوکاں نوں امام دی بیعت کيتی دعوت دینا تے جنگ جمل وچ انہاں دا فعال کردار من جملہ انہاں شباہتاں وچوں اے جنہاں دی وجہ توں انہاں نوں عبداللہ بن سبا جانا جا سکدا اے۔[۸]
منابع دی تحقیق سودھو
جن منابع وچ عبداللہ بن سبا دا ناں آیا اے انہاں وچ تریخ طبری اہل سنت تے رجال کشّی شیعاں دے درمیان معتبر منبع دے طور اُتے جانے جاندے نيں۔ اس سلسلے میس پہلا منبع تریخ طبری (224۔310 ھ) اے۔ عبداللہ بن سبا دے واقعے دے نقل کرنے وچ طبری دی سند سیف بن عمر اے۔ دوسرے مورخین جداں ابن اثیر (متوفی 630 ھ)[۹] تے ابن عَساکر (متوفی 571 ھ) [۱۰] نے وی اس واقعے نوں سیف بن عمر توں نقل کيتے نيں۔
ابن سبا دے وجود نوں ثابت کرنے وچ طبری دا اصل راوی سیف بن عُمَر اہل سنت دے بہت سارے علماء دے نزدیک ضعیف تے غیر قابل اعتماد اے: یحیی بن معین (متوفی 233 ھ) نسایی (متوفی 303 ھ)،[۱۱] ابو داود (متوفی 275 ھ)،[۱۲] ابن حمّاد عقیلی (متوفی 322 ھ)،[۱۳] ابن ابی حاتم (متوفی 327 ھ)[۱۴] تے ابن حبان (متوفی 353 ھ)[۱۵] جداں اہل سنت علماء نے سیف بن عمر نوں روایت کرنے وچ ضعیف، حدیث جعل کرنے والا تے غیر قابل اعتماد قرار دتا اے۔
اسی طرح بعض علماء نے ابن سبا توں متعلق رجال کَشّی دی روایت نوں وی نامعتبر قرار دیندے نيں۔ سید مرتضی عسکری اس مدعا اُتے دو دلیل پیش کردے نيں:
- ایہ روایات کتب اربعہ وچ موجود نئيں نيں جو شیعہ علماء دی طرف توں انہاں روایات نوں معتبر نہ جاننے دی دلیل اے۔
- نجاشی، محدث نوری تے محمد تقی شوشتری جداں علماء کَشّی تے انہاں دیاں کتاباں نوں اشتباہات تے ضعیف روایات دا حامل قرار دیندے نيں۔[۱۶]
اس بارے وچ لکھی گئی کتاباں سودھو
عبد اللہ ابن سبا دے بارے وچ بہت ساری کتاباں لکھی گئیاں نيں انہاں وچوں سب توں اہم کتاب کہ جس وچ عبد اللہ ابن سبا دے بارے وچ بہت کچھ تحقیق دی اے اوہ الفتنۃ الکبری تالیف طہ حسین (1889–1973 ء) تے وعاظ السلاطین تالیف علی الوردی (متولد 1913 ء)، نيں؛ انہاں دے علاوہ خود ابن سبا دے بارے وچ مستقل کتاباں وی لکھی گئیاں نيں جنہاں وچوں بعض اہم کتاباں مندرجہ ذیل نيں:
- عبداللہ بن سبا تے اساطیر اخری
تالیف: علامہ مرتضی عسکری (1914–2007 ء)؛ شاید آپ اوہ محقق نيں جو اس موضوع اُتے سب توں زیادہ تحقیق کر چکے نيں۔ تے چند کتاباں دی شکل وچ اپنی تحقیق نوں پیش کيتا اے۔ کتاب عبداللہ بن سبا تے اساطیر اخری، عربی بولی وچ دو جلداں اُتے مشتمل اے، 1375 ھ نوں نجف، 1381 ھ نوں بعض اضافے دے نال قاہرہ تے 1388 ھ نوں بیروت وچ چھاپ ہوئی۔ اس کتاب دا چوتھا ایڈیشن 1394 ھ نوں بیروت وچ مولف دے اصلاحات تے اضافات دے نال چھپ کر منظر عام اُتے آگیا۔ یہ کتاب انگلش، فارسی، اردو تے ترکی بولی وچ وی ترجمہ ہوئے چکی اے۔
- آراء تے اصداء حول عبداللہ بن سبا تے روایات سیف فی الصحف السعودیۃ
کتاب عبداللہ بن سبأ نوں چھپنے دے بعد مخالفت تے موافقت دا سامنا کرنا پيا؛ بعض سعودی عرب دے ناشرین نے وی اپنے پروفیسرز دے نظریات اس بارے وچ منتشر کيتے تے انہاں اظہارات تے علامہ عسکری دی طرف توں انہاں دے نظریات دے جوابات نوں اک کتاب بنام آراء تے اصداء حول عبداللہ بن سبأ تے روایات سیف فی الصحف السعودیۃ وچ جمع کر کے 1421 ھ نوں زیور طبع توں آراستہ کيتا۔
- عبداللہ بن سباء من منظور آخر
تالیف: اسد حیدر (1911–1980 ء)، انتشارات مجمع جہانی اہل بیتؑ دے ذریعہ سنہ 1426 ھ وچ طبع ہوئی۔
- عبداللہ بن سبا بین الواقع تے الخیال
تالیف: ہادی خسرو شاہی (متولد 1938 ء) جو عربی بولی وچ سنہ 1426 ھ نوں مجمع جہانی تقریب مذاہب اسلامی دی طرف توں شائع ہوئی۔
- عبداللہ بن سبا حقیقۃ ام خرافۃ
تالیف: علی آل محسن، عربی بولی وچ سنہ 1429 ھ نوں طبع ہوئی۔
حوالے سودھو
- ↑ طبری، تریخ الامم تے الملوک، بیروت، ج۴، ص۳۴۰۔
- ↑ طبری، تریخ الأمم تے الملوک، بیروت، ج۴، ص۳۴۰۔
- ↑ جعفریان، تریخ خلفا، ۱۳۹۴ش، ص۱۶۰۔
- ↑ ملاحظہ کرن: طبری، تریخ الامم تے الملوک، بیروت، ج۴، ص۳۴۰؛ ابناثیر، الکامل فی التریخ، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۱۵۴؛ ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، دارالفکر، ج ۲۹، ص۳-۶۔
- ↑ ملاحظہ کرن: طوسی، اختیار معرفۃ الرجال، موسسۃ آل البیت لإحیاء التراث، ج۱، ص۳۲۳-۳۲۴۔
- ↑ ملاحظہ کرن: عسکری، عبداللہ بن سبا تے اساطیر اخری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ۳۰۸؛ طباطبایی، «عبداللہ بن سبا»، ص۱۹۴؛ طہ حسین، الفتنۃ الکبری، قاہرہ، ج۲، ص۱۳۴۔
- ↑ الوردی، وعاظالسلاطین، ۱۹۹۵م، ص۱٧۴۔
- ↑ طباطبایی، «عبداللہ بن سبا»، ص۲۲۰-۲۲۱۔
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التریخ، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۱۵۴۔
- ↑ ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، دارالفکر، ج ۲۹، ص۳-۴۔
- ↑ نسایی، الضعفاء والمتروکون للنسائی، ۱۳۹۶ق، ص۵۰۔
- ↑ ابن حجر، رہتل الرہتل، ۱۳۲۶ق، ج ۴، ص۲۹۵۔
- ↑ ابن حماد،الضعفاء الکبیر، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱٧۵۔
- ↑ ابن ابی حاتم، الجرح والتعدیل، ۱۳٧۱ق، ج ۴، ص۲٧۸۔
- ↑ ابن حبان، المجروحین، ۱۳۹۶ق، ج۱، ص۳۴۵۔
- ↑ عسکری، عبداللہ بن سبا تے اساطیر اخری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۱٧٧-۱۸۰۔
مآخذ سودھو
- ابن ابی حاتم، ابو محمد عبد الرحمن بن محمد، الجرح والتعدیل، حیدر آباد، مجلس انسائیکلوپیڈیا العثمانیۃ، ۱۳٧۱ق ۱۹۵۲ م.
- ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن حبان، محمد، المجروحین من المحدثین والضعفاء والمتروكین، محقق: محمود ابراہیم زاید، حلب، دار الوعی، ۱۳۹۶ق.
- ابن حماد العقیلی، محمد بن عمرو، الضعفاء الكبیر، محقق عبد المعطی امین قلعجی، بیروت، دار المكتبۃ العلمیۃ، ۱۴۰۴ق، ۱۹۸۴م.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، رہتل الرہتل، ہند، مطبعۃ انسائیکلوپیڈیا النظامیۃ، ۱۳۲۶ق.
- ابن عساکر، علی بن حسن، تریخ مدینۃ دمشق، محقق علی شیری، بیروت، دار الفکر، بی تا.
- ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایۃ تے النہایۃ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰٧ق.
- الوردی، علی، وعاظ السلاطین، بیروت، دار کوفان للنشر، ۱۹۹۵م.
- امینی، عبدالحسین، نظرۃ فی کتاب السنۃ تے الشیعۃ لمحمد رشید رضا، محقق احمد کنانی، تہران، مشعر، بی تا.
- بغدادی، عبد القاہر بن طاہر، الفرق بین الفرق وبیان الفرقۃ الناجیۃ، بیروت، دار الآفاق الجدیدۃ، ۱۹٧٧م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، محققاں محمد باقر محمودی تے عباس احسان تے عبدالعزیز دوری تے محمد حمید اللہ، بیروت، موسسہ الاعلمی للمطبوعات، بی تا.
- ثقفی، ابراہیم بن محمد، الغارات (الاستنفار تے الغارات، طبع قدیم)، محقق جلال الدین محدث، تہران، انجمن آثار ملی، بی تا.
- ذہبی، محمد بن احمد، المغنی فی الضعفاء، المحقق الدكتور نور الدین عتر، بی تا. (نسخہ مکتبۃ الشاملۃ)
- طباطبایی،سید محمد حسین، «عبداللہ بن سبا»، مجلہ مکتب تشیع، شمارہ ۴، اردیبہشت ۱۳۳۹ش.
- طبری، محمد بن جریر، تریخ الأمم تے الملوك، محقق محمد ابوالفضل ابراہیم، لبنان، بیروت (نسخہ کتابخانہ دیجیتال نور).
- طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفۃ الرجال (رجال کشی) محقق مہدی رجایی تے محمد باقر بن محمد میرداماد، قم، موسسۃ آل البیت لإحیاء التراث، بی تا.
- طہ، حسین، الفتنۃ الکبری، دارالمعارف، قاہرہ، بی تا.
- عسکری، مرتضی، عبد اللہ بن سبأ تے ہور افسانہہای تاریخی، ترجمۂ احمد فہری زنجانی تے عطاء محمد سردارنیا، قم، دانشکدہ اصول دین، ۱۳۸٧ش.
- گویارد، استانسیلاس، سازمانہای تمدن امپراطوری اسلام، ترجمۂ سید فخر الدین طباطبائی، تہران، کتابخانہ ابن سینا، ۱۳۲۶ش.
- نسایی، ابو عبدالرحمن، الضعفاء والمتروكون للنسائی، حلب، دار الوعی، ۱۳۹۶ق.
- نشار، علی سامی، نشأۃ الفکر الفلسفی فی الاسلام، قاہرہ، دارالمعارف، چاپ نہم، بی تا.