قتیبہ بن مسلم
قتیبہ بن مسلم بنو امیہ دا عرب جرنیل سی اموی خلیفہ ولید بن عبدالملک دے ویلے خراسان دا گورنر بنایا گیا ۔ قتیبہ نے بلخ بخاراندے اتلے تاجکستان تے مل مار لیا۔ 715 چ اوناں واپس بلا لیا گیا۔
حجاج نے قتیبہ بن مسلم باہلی نوں سنہ۸۶ھ وچ امیرخراسان مقرر کیدا سی، قتیبہ نے مرو وچ پہنچ کے ایاس بن عبداللہ بن عمرو نوں صیغہ جنگ وصیغہ پولیس دا افسر مقرر کیتا تے عثمان بن سعدی نوں محکمہ مال ساُتے د کیتا تے خود اک زبردست فوج لے کے طالقان ول روانہ ہویا اوتھے ترکاں دا بادشاہ صغد دی خدمت وچ حاضر ہویا تے فرماں برداری وخراج گزاری دا اقرار کے کے آخردن وشومان یعنی بلادِ طغارستان دے حکمراناں تے چڑھائی کے نے دی ترغیب دتی، قتیبہ جدوں آخرون وشومان دے قریب پہنچا تے اوتھے دے بادشاہاں نے وی اطاعت وخراج گزاری دا اقرار کے کے صلح کیتی تے قتیبہ اپنے بھائی صالح نوں فرغانہ ول بھیج کے خود مرو وچ واپس آیا، صالح نے کاشان، درشت، واخشکیت وغیرہ بلادِ فرغانہ نوں فتح کے لیا، سنہ۸۷ھ وچ قتیبہ نے علاقہ بخارا تے فوج کشی کیتی اردگرد دے ترکاں نے مل کے مقابلہ کیتا؛ مگرسب ناکام رہے تے لشکے ِ اسلام دے ہتھ بے قیاس مال غنیمت آیا، سنہ ۸۸ھ وچ اہل صغد وفرغانہ نے سرکشی اختیار کیتی تے بادشاہ چین دے ہمشیرزادہ نوں اپنا افسربنا کے دو لکھ دی جمعیت نال مقابلہ تے تیار ہوئے۔
قتیبہ نے حملہ کے کے شکست دتی تے مرو نوں واپس چلا آیا، سنہ۸۹ھ وچ بخارا، کش، نسف، صغد دے سرداراں نے مل کے بغاوت اختیار کیتی تے قتیبہ نے حملہ آور ہوکے انہاں نوں شکست دتی تے فرماں برداری تے مجبور کیتا تے مرو نوں واپس چلا آیا۔
سنہ۹۰ھ وچ دردان بادشاہ بخارا تے بادشاہ صغد تے اردگرد دے ترک سرداراں نے پھربغاوت کیتی؛ مگرنیزک طرخان والیٔ بادغاں مسلماناں دا فرماں بردار رہیا، قتیبہ نیزک، طرخان نوں ہمراہ لے کے بخارا ول ودھیا، ترکاں نے مقابلہ اُتے خوب ہمت دکھائی، اوّل مقامی مقدمۃ الجیش نوں شکست ہوئی؛ لیکن پھرسنبھل کے اسلامی لشکے نے حملہ کیتا توترکاں دے مورچاں اُتے قابض ہو گئے، ترکاں دا خاقان تے اس دا لڑکا مجروح ہوکے بھاگا تے مسلماناں نوں فتح عظیم حاصل ہوئی، طرخون والیٔ صغد نے سالان جزیہ ادا کے دے رہنے دا اقرار کیتا تے قتیبہ مرو ول واپس ہویا، قتیبہ دے واپس آندے ای نیزک طخارستان وچ پہنچ کے باغی ہو گیا، اصبہند بادشاہ بلخ وباذان بادشاہ مرور دود، بادشاہ طالقان وفایارب والیٔ جورجان، بادشاہ کابل سب نے اک زبردست سازش دی تے متفق ہوکے قتیبہ دے عاملاں نوں نکال دتا، قتیبہ نے اپنے بھائی عبدالرحمن بن مسلم نوں بارہ ہزار فوج دے کے بھیجا کہ مقام بروقان وچ قیام کے نا تے موسم سرما دے ختم ہُندے ای قتیبہ نے نیشاپور ول فوجاں روانہ کیتیاں تے باغیاں اُتے کئی جانب توں حملے کیتے، نتیجہ ایہ ہویا کہ سب نوں قرار واقعی سزادی تے سب نے عجزوفرماں برداری دا اقرار تے ادائے جزیہ دا وعدہ کیتا اسی سلسلے وچ سمنگان دا قلعہ وی فتح کے کے حنوں مت اسلامیہ وچ شامل کیتا، نیزک گرفتار ہوکے مقتول ہویا۔
بادشاہِ جرجان دی خطا معاف کے کے اس نوں اس دے ملک اُتے قابض کے دتا گیا؛ غرض انہاں ترک سرداراں نے بار بار بغاوت دی تے ہرمرتبہ قتیبہ نے انہاں نوں شکست دی؛ ایتھے تک کہ ہولی ہولی انہاں دے دماغاں توں بغاوت وسرکشی دا خیال دور ہونے لگیا سنہ۹۲ھ وچ رتبیل بادشاہ سجستان نے بغاوت دا ارادہ کیتا، قتیبہ فوج لے کے اس دے سراُتے پہنچا تے اس نے معافی مانگ کے زرجزیہ ادا کیتا۔
سنہ۹۳ھ وچ قتیبہ نے خوارزم دا ملک فتح کے کے اوتھے دے بادشاہ نوں خراج دی ادائیگی دا اقرار لے کے واپس دے دتا، جس زمانہ وچ قتیبہ خوارزم نوں فتح کے رہا سی اہلِ صغد نے ایہ دیکھ کے کہ قتیبہ نوں ہم توں بوہت فاصلہ اے، اس دے عامل نوں نکال دتا تے بغاوت اختیار دی، قتیبہ نے مالِ غنیمت خوارزم توں مرو ول روانہ کیتا تے خود فوج لے کے نہایت تیز رفتاری توں صغد دی جانب روانہ ہویا۔
قتیبہ دی آمد دا حال سن کے خاقان چین توں اہل صغد نے امداد طلب دی تے اس نے اپنے نامور سپہ سالاراں تے شہزاداں نوں قتیبہ دے مقابلہ دی غرض توں روانہ کیتا، سمرقند دے قلعہ اُتے ترکاں نے مقابلہ دی تیاریاں کیتیاں، قتیبہ نے آ کے لڑائی شروع کے دتی، نہایت خوں ریز معرکے ہوئے، خاقان چین دا بیٹا مارا گیا، قلعہ نوں مسلماناں نے زوروقوت دے نال فتح کے لیا، ہزارہا ترک تہ تیغ ہوئے انہاں اُتے نہایت بھاری خراج مقرر کیتا تے نامور سردار جوترکاں دے قید ہوئے سن، حجاج دے نوں ل بھیجے گئے، انھاں قیدیاں وچ اک عورت سی جویزدجرد دی نسل توں سی، اس عورت نوں حجاج نے ولید بن عبدالملک دے نوں ل بھیج دتا، ولید نے اس توں نکاح کے لیا جس توں اس دا بیٹا یزید پیدا ہویا، مرو وچ واپس آ کے قتیبہ نے مغیرہ بن عبداللہ نوں نیشاپور دا عامل مقرر کیتا۔
سنہ۹۴ھ وچ اہلِ شاش نے سرکشی دی علامات ظاہر کیتیاں، قتیبہ نے اہلِ بخارا، کش، نسف، خوارزم توں امدادی افواج طلب کیتیاں، سب نے فوجاں روانہ کیتیاں تے بیس ہزار دا لشکر جمع ہو گیا، قتیبہ نے خود مقام خجند اُتے ڈیرے ڈالے تے فوج نوں سرداراں دے نال شاش اُتے روانہ کیتا، شاش مفتوح ہویا تے قتیبہ مرو نوں واپس آیا، مرو نوں واپس آندے ہوئے اس نے سُنیا کہ حجاج دا انتقال ہو گیا، قتیبہ نے اس دے بعد کاشغر تک دے سارے علاقے اُتے قبضہ کے کے ترکستان اُتے پورے طور اُتے اسلامی تسلط قائم کے دتا، اس دے بعد ہبیرہ بن مشمرج کلابی دے ہمراہ چند شخصاں دی اک سفارت بادشاہ چین دے نوں ل بھیجی کہ اسلامی سیادت نوں تسلیم کے و؛ ورنہ ملکِ چین نوں غازیانِ اسلام دے گھوڑے روند ڈالے گا، اس سفارت دے پہنچنے توں بادشاہِ چین مرعوب ہو گیا تے اس نے قیمتی تحائف تے نذرانے بھیج کے قتیبہ توں صلح دی درخواست کیتی۔