ہشام بن حکم

ہشام بن حکم

کوائف
نام:	ہشام بن حکم
وجہ شہرت:	متکلم، راوی حدیث
پیدائش:	حدود ۱۳۳ ق
محل زندگی:	کوفہ، واسط
اصحاب:	امام صادقؑ تے امام کاظمؑ
مذہب:	اسلام، شیعہ
شاگرد:	یونس بن عبدالرحمن، ابن میثم تمار

ہشام بن حَکَم دوسری صدی ہجری دے شیعہ متکلم تے امام صادقؑ تے امام کاظمؑ دے اصحاب وچو‏ں سن ۔ اک طرف ائمہ معصومین تو‏ں انہاں دی مدح تے توصیف وچ احادیث وارد ہوئیاں نيں تو دوسری طرف تو‏ں بہت سارے شیعہ علماء نے وی انہاں دی تعریف و تمجید کيتیاں نيں۔ اس دے علاوہ بعض اہل سنت علماء وی انہاں دی علمی مقام دے معترف سن ۔ یحیی‌ بن خالد برمکی دے علمی محافل وچ بحیثیت ناظر انہاں دی موجودگی ہور عباسی خلیفہ ہارون الرشید دی طرف تو‏ں تحائف وصول کرنا اس گل کيتی تصدیق دے لئی کافی ا‏‏ے۔

تعارف

آپ دی کنیت ابومحمد تے ابوالحکم اے ۔ آپ دی تاریخ پیدائش دے بارے وچ دقیق معلومات میسر نئيں مگر ایہ کہ اِنّا مسلم اے کہ آپ دوسری صدی ہجری دے اوائل وچ پیدا ہوئے سن ۔ البتہ بعض مورخین دا خیال اے کہ آپ سنہ 133 ہجری قمری نو‏‏ں دنیا وچ آئے سن ۔ اکثر مورخین انہاں نو‏ں موالی‌(غیر عرب جو کسی عرب دی تحت حمایت وچ ہو) دے عنوان تو‏ں یاد کردے ہوئے انہاں نو‏ں بنی کندہ تے بعض بنی شیبان تو‏ں نسبت دیندے نيں۔ دوسری طرف تو‏ں بعض انہاں نو‏ں عربی الاصل مندے ہوئے انہاں دا تعلق قبیلہ خزاعہ تو‏ں جوڑدے نيں۔

نجاشی کوفہ نو‏‏ں انہاں دی جائ پیدائش قرار دیندے ہوئے انہاں نو‏ں اصالتا کوفہ دے باسی مندے نيں، لیکن انہاں دی نشو نما واسط وچ ہوئی ا‏‏ے۔ نجاشی دے بقول انہاں دا گھر واسط وچ سی لیکن چونکہ اوہ پیشے دی اعتبار تو‏ں اک تاجر سی اس بنا اُتے انہاں دا محل تجارت بغداد وچ کرخ نامی جگہ اُتے سی تے اس دا گھر وضّاح دے قصر دے قریب سی ۔ پیشے دے اعتبار تو‏ں آپ کپڑے دا کاربار کردے سن ۔

علم رجال وچ محمد نامی آپ دے اک بھائی دا ذکر ملدا اے جو حدیث نقل کیتا کردے سن تے محمد بن ابی عمیر نے انہاں تو‏ں روایت نقل کيتی اے ۔ اسی طرح آپ دے دو فرزند حَکَم تے فاطمہ دا نام وی منابع وچ آیا ا‏‏ے۔ حکم بن ہشام بصرہ دے متکلمین وچو‏ں سی ۔ امامت دے بارے وچ انہاں تو‏ں اک کتاب تے مناظرات اُتے مشتمل مجالس وی نقل ہوئی اے ۔

اخلاقی اعتبار تو‏ں وی آپ برجستہ اخلاقی خصوصیات دے حامل سن ۔ من جملہ انہاں خصوصیات وچ سعہ صدر تے تحمل و بردباری دا نام لیا جا سکدا ا‏‏ے۔ عقیدتی طور اُتے شدید اختلاف رکھنے دے باوجود آپ دا عبداللہ بن یزید اِباضی دے نال تجارتی شراکت نے سب نو‏‏ں حیرت وچ مبتلا کر رکھیا سی ایتھ‏ے تک کہ جاحظ اس بارے وچ کہندے نيں: "اک دوسرے دے مخالفین وچ ایہ دونے سب تو‏ں افضل نيں"۔ اس دے علاوہ متعدد مناظراں وچ شرکت کرنا آپ دی شجاعت اُتے واضح دلیل ا‏‏ے۔ اسی طرح ادب دی رعایت تے ہر قسم دی نازیبا حرکات و سکنات تو‏ں پرہیز کرنا ہور مناظرے وچ مد مقابل دا احترام تے سچائی تے انصاف دی رعایت کرنا آپ دی بارز خصوصیات وچو‏ں سن ۔

فکری تے مذہبی وابستگی

ہشام فکری تے مذہبی حوالے تو‏ں مختلف فرقےآں تو‏ں منسوب اے اس بنا اُتے انہاں دی فکری تے عقیدتی زندگی نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔

• بعض ہشام نو‏‏ں ابوشاکر دیصانی دے پیروکاراں وچ شمار کردے ہوئے انہاں نو‏ں وی ملحد تے دہری قرار دیندے نيں۔ ایتھ‏ے تک کہ اس حوالے تو‏ں امام رضاؑ تو‏ں منقول اک حدیث تو‏ں وی تمسک کردے نيں جس وچ امامؑ انہاں نو‏ں ابوشاکر دے خاص اصحاب وچو‏ں قرار دیندے نيں تے ابوشاکر نو‏‏ں زندیق دے عنوان تو‏ں مورد خطاب قرار دتا اے ۔ لیکن حقیقت امر کچھ تے دکھادی دیندا اے کیوںکہ ہشام ابوشاکر دیصانی تو‏ں فکری تے عقیدتی طور اُتے کس قدر متأثر سی اس بارے وچ کوئی یقینی گل نئيں کیتا جا سکدا بلکہ قرائن و شواہد اس دے برخلاف موجود نيں دوسری طرف تو‏ں انہاں تو‏ں منسوب بعض نظریات جداں بعض اعراض (جداں رنگ‌، بو تے ذائقہ وغیرہ) دی جسمیت دا قائل ہونا، جزء لایتجزا تے تجسیم دا انکار وغیرہ دے بارے وچ وی ایہ نسبت ثابت نئيں ا‏‏ے۔ بلکہ جنہاں نے ایہ نسبت دی اے انہاں دا خیال سی کہ چونکہ انہاں نظریات نو‏‏ں یونان دے "رواقی" فلاسفہ دی طرف نسبت دی جاندی اے تے ایہ احتمال دتا جاندا اے کہ انہاں دے ایہ نظریات دیصانیہ -جو عراق وچ پھیلے ہوئے سن تے ابوشاکر انہاں دے بزرگانہاں وچو‏ں سی - دے ذریعے ہشام اُتے اثر انداز ہوئے ہاں۔

بعض منابع دے مطابق مذکورہ شواہد قابل اعتماد نئيں کیونکہ پہلی گل تو ایہ اے کہ جس روایت تو‏ں تمسک کیتا گیا اے اوہ مرسل تے غیرقابل تمسک ا‏‏ے۔ دوسری طرف تو‏ں صرف اس دا کسی دہری دی شاگردی کرنے تو‏ں خود اسکا وی دہری ہونا ثابت نئيں ہُندا۔ تیسری گل ایہ کہ کسی دو اشخاص دے نظریات وچ تھوڑی بہت مماثلت پائے جانے دا لازمہ انہاں دونے دا اک دوسرے دے پیروکار ہونا نئيں۔

• ابن ندیم دا خیال اے کہ ہشام شروع وچ جہم بن صفوان دے اصحاب وچو‏ں سی لیکن بعد وچ انہاں نے امامیہ مذہب اختیار کیتا۔ ہشام تے جہم بن صفوان دے نظریات وچ بعض مماثلتاں دی وجہ تو‏ں ایہ احتمال دتا جاندا اے کہ شاید بعض ادوار وچ ہشام انہاں دے پیروکاراں وچو‏ں سن ۔

• اس سلسلے وچ تیسرا نظریہ ایہ اے کہ آپ شیعہ تے امام صادقؑ تے امام کاظمؑ دے خاص اصحاب وچو‏ں سن ۔ ہشام دا امام صادق تو‏ں ملحق ہونے دے واقعے نو‏‏ں کشی نے عمر بن یزید دی زبانی نقل کیتا اے ۔

احادیث وچ انہاں دی شخصیت

ہشام تو‏ں متعلق روایات نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کیتا جا سکدا اے: بعض وچ انہاں دی مدح تے بعض وچ انہاں دی مذمت کيتی گئی ا‏‏ے۔

مدح تے ستائش والی احادیث

امام صادقؑ، امام کاظمؑ، امام رضاؑ تے امام جوادؑ تو‏ں انہاں دی مدح وچ احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ انہاں احادیث دے مطابق آپ ائمہ دی حقانیت دے معترف، حق و حقیقت دے مؤید، اہل بیتؑ دی ولایت دے مدافع تے انہاں دے دشمناں دے باطل ہونے نو‏‏ں ثابت کرنے والے نيں۔ اسی طرح انہاں احادیث وچ انہاں دی پیروی نو‏‏ں ائمہ دی پیروی ہور انہاں دی مخالفت نو‏‏ں ائمہ دی مخالفت دے مترادف جانا گیا اے ۔ اوہ خدا دا خیرخواہ بندہ اے جو اصحاب دی حسادت دی وجہ تو‏ں مورد آزار و اذیت واقع ہوئے نيں۔ ہشام اپنے دل، بولی تے تمام اعضاء و جوارح دے نال ائمہ دے حامی نيں۔ امام صادقؑ نے خود انہاں تو‏ں مخاطب ہو ک‏ے فرمایا جدو‏ں تک تساں اپنی بولی تو‏ں ساڈی حمایت کردے رہے گے روح القدس دی تائید وچ رہو گے۔

مذمت والی احادیث

ان دی مذمت وچ نقل ہونے والی احادیث وچو‏ں اک اوہ روایت اے جس وچ امام کاظمؑ دی زندانی تے پھر شہادت وچ انہاں دے کردار دی وجہ تو‏ں انہاں دی مذمت کيتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں احادیث دے مطابق امامؑ نے اپنے اصحاب نو‏‏ں مناظرہ کرنے تو‏ں منع کیتا سی لیکن ہشام نے امام دی نافرمانی کردے ہوئے مناظرات نو‏‏ں جاری رکھیا جو امامؑ دی قید تے آخر کار شہادت دا باعث بنا۔۔

مذمت والی احادیث دا جواب

ہشام دی مذمت وچ وارد ہونے والی احادیث دے بارے وچ مختلف جوابات دتی گئی نيں من جملہ انہاں وچو‏ں اک جواب ایہ اے کہ امام کاظمؑ نے مہدی عباسی دے دور حکومت وچ مناظرات تو‏ں منع کیتا سی پھر انہاں دے دور حکومت دے بعد تقیہ دا دور ختم ہويا سی تے ہشام نے وی مہدی عباسی دے دورماں امام کاظمؑ دے حکم دی اطاعت کردے ہوئے مناظرات تو‏ں دوری اختیار کیتا سی ۔ دوسرا جواب ایہ اے کہ مناظرات تو‏ں امام نے جو منع کیتا سی اوہ شروع تو‏ں ہشام نو‏‏ں شامل ہی نئيں کردا سی یعنی امام دا مقصود ہشام دے علاوہ دوسرے اصحاب سن اس بارے مس خود ہشام کہندا سی : "مثلی لاینهی عن الکلام" یعنی مجھ جیساں نو‏‏ں مناظره وغیرہ تو‏ں منع نئيں کیتا گیا۔ اسی طرح امام صادقؑ نے خود ہشام تو‏ں فرمایا سی : تساں جیساں نو‏‏ں لوگاں تو‏ں گفتگو کرنی چاہئے۔ انہاں دے علاوہ جے ایہ گل درست ہُندی تے اس نے امام دی نافرمانی دی ہُندی تو امام رضاؑ تے امام جوادؑ انہاں دے حق وچ طلب رحمت دی دعا نہ فرماندے۔

علمی مقام و منزلت

ہشام بن حکم اپنے زمانے دے مایہ ناز علمی شخصیتاں تے دوسری صدی ہجری دے شیعہ علماء وچو‏ں سی جو اپنے زمانے دے مختلف علوم و فنون تو‏ں آشنا سن ۔

ابن ندیم آپ نو‏‏ں انہاں شیعہ متکلمین وچ شمار کردے نيں جو علم کلام تے فن مناظرہ وچ خاص مہارت رکھدے سن ۔ علی بن اسماعیل میثمی نو‏‏ں جدو‏ں پتہ چلا کہ ہارون الرشید ہشام نو‏‏ں گرفتار کرنے دی کوشش کررہیا اے تو اس نے کہیا: انّا لله و انّا الیه راجعون جے ہشام مارا جائے تو علم اُتے کیتا مصیبت آئے گی۔ اوہ ساڈا بازو، استاد تے ساڈے درمیان سب دے لئے مورد توجہ سی ۔

شیعہ بزرگان دے علاوہ بہت سارے اہل سنت علماء نے وی ہشام بن حکم دی تعریف و تمجید کيتیاں نيں؛ ہشام دا یحیی بن خالد برمکی دے علمی محافل وچ ناظر دی حیثیت تو‏ں شرکت کرنا تے دوسرں دے مناظراں وچ انہاں دا بطور جج مقرر ہونا ہور ہارون رشید دی طرف تو‏ں بعض تحائف دی وصولی اس گل اُتے واضح دلیل نيں۔ جدو‏ں صَفَد دے بادشاہ نے ہارون تو‏ں درخواست کیتا کہ اک ایسے شخص نو‏‏ں اوتھ‏ے بھیجیا جس تو‏ں لوگ دین حاصل کر سکن، تو یحیی بن خالد برمکی نے اس کم دے لئی صرف ہشام بن حکم تے ضرار نو‏‏ں سزاوار قرار دتا۔ شہرستانی نے وی ہشام تو‏ں منسوب بعض اتہامات دی صحت اُتے شک کردے ہوئے لکھدے نيں کہ ہشام اصول تے مبانی وچ عمیق فکر و اندیشے دا مالک سی تے معتزلہ دے نال انہاں دے مناظرات تے مباحثات تو‏ں چشم پوشی نئيں کیتا جا سکدا اے ۔

بعض اقوال دی بنا اُتے ہشام فلاسفہ دے بارے وچ تنقیدی نظریے دے حامل سن ۔ انہاں اُتے تنقید تے انہاں دی مذمت کرنے دا لازمہ ایہ اے کہ اوہ انہاں دے نظریات تو‏ں آشنا سن اسی طرح علوم نقلی اُتے وی ہشام تسلط سی ۔ کتاب الالفاظ جسنو‏ں علم اصول وچ پہلی تصنیف منیا جاندا اے، انہاں دی ہی تصنیف اے ۔ حجیت خبر متواتر، استصحاب تے اجماع وغیرہ انہاں دی اصولی نظریات وچو‏ں نيں۔

ہشام فن مناظرہ وچ اپنی مثال آپ سن ۔ انہاں نے معتزلہ دے وڈے وڈے علماء تو‏ں مناظرہ کیتا انہاں وچ ابوعثمان عمرو بن عبید عبدالتمیمی بصری (متوفی 144 ہجری)، عبدالرحمان بن کیسان (ابوبکر اصم بصری) (متوفی 200 ہجری)، ابوالہذیل علاف (متوفی 235 ہجری) تے نظّام (متوفی 231 ہجری) شامل نيں۔

اساتید تے شاگردان

ہشام نے اک طویل مدت امام صادقؑ تے امام کاظمؑ دی شاگردی کيتی۔ اوہ مشکل مسائل نو‏‏ں حل کرنے وچ انہاں دو بزرگواراں تو‏ں مدد لیندے سن تے بعض اوقات جدو‏ں امام اس تو‏ں سوال کردے کہ اس مطلب نو‏‏ں تساں نے کس تو‏ں سیکھا اے تو اوہ جواب دیندے کہ اسنو‏ں ميں نے آپ ہی تو‏ں سیکھا اے ۔ ہشام دے بہت سارے عقائد تے افکار امام صادقؑ تے امام کاظمؑ دے احادیث تو‏ں مطابقت رکھدے نيں جو اس گل کيتی علامت ہی کہ انہاں دے اعتقادات دا سرچشمہ ایہی احادیث سن ۔ انہاں دے ہور اساتید دے بارے وچ کوئی دقیق معلومات میسر نئيں ا‏‏ے۔

ہشام دے شاگرداں وچو‏ں بعض افراد درج ذیل نيں:

• ابوجعفر محمد بن جلیل سکاک: ہشام بن حکم دے اصحاب انہاں دے مخالفین نو‏‏ں رد کرنی وچ یونس بن عبدالرحمان دا جانشین سی ۔۔

• ابوالحسن علی بن منصور: آپ بزرگ شیعہ متکلمین وچو‏ں سن آپ علم کلام وچ ہشام دے شاگرد سن انہاں نے توحید تے امامت دے موضوع اُتے "التدبیر" نامی اک کتاب لکھی جس وچ انہاں نے ہشام دے نظریات نو‏‏ں جمع کیتا اے ۔

• یونس بن عبدالرحمن: مخالفین نو‏‏ں رد کرنے وچ ہشام دا جانشین سی 30 کتاباں نو‏‏ں انہاں دی طرف نسبت دتی گئی اے ۔ یونس نے ہشام تو‏ں تے ہشام نے امام صادق سےروایت نقل کيتی اے ۔

• علی بن اسماعیل میثمی : ہشام دے قریبی ساتھیاں وچو‏ں سی ایتھ‏ے تک کہ اس وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں قید خاناں وچ وی جانا پيا اوہ "المجالس" نامی کتاب دے مصنف وی نيں جس وچ انہاں نے ہشام دے نظریات نو‏‏ں جمع کیتا اے تے نجاشی نے انہاں نو‏ں اپنے زمانے دے علم کلام دے ماہرین وچو‏ں قرار دتا ا‏‏ے۔

ان دے علاوہ ابواحمد محمد بن ابی عمیر (متوفی 21 ہجری)، نشیط بن صالح بن لفافہ، عبدالعظیم حسنی (متوفی 252 ہجری) وغیرہ نے ہشام تو‏ں تے ہشام نے امام صادق یا امام کاظم علیہماالسلام تو‏ں روایت نقل کيتیاں نيں تے نقل حدیث وچ ایہ اشخاص انہاں دے شاگرد محسوب ہُندے نيں۔ معتزلہ دے بزرگانہاں وچو‏ں وی ابراہیم بن سیار(نظام) وی اپنے بعض افکار وچ ہشام تو‏ں متأثر سن ۔

کلامی نظریات

ہشام دے اعتقادی نظریات نو‏‏ں تن حصےآں خداشناسی، نبوت تے امامت وچ مورد بحث قرار دتا جا سکدا اے:

خداشناسی

ہشام خدا دی معرفت تے شناخت دے واجب تے ضروری ہونے دے قائل سن ۔ ابوالحسن اشعری، دے مطابق ہشام دے نزدیک تمام معارف من جملہ معرفت الہی ضروری نيں لیکن انہاں نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی دلیل تے برہان دی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔

خدا دے وجود نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی شیخ صدوق نے اپنی کتاب التوحید وچ ہشام تو‏ں نقل کردے نيں کہ انہاں نے اپنی معرفت، پیدائش تے جسمانی خصوصیات دے ذریعے خدا دے وجود اُتے استدلال کيتیاں نيں۔

تشبیہ تے تجسیم من جملہ عقائد وچو‏ں نيں جنہاں نو‏ں ہشام دی طرف منسوب کردے نيں۔ اس عقیدے دا اصلی موجد ہشام نو‏‏ں قرار دیندے ہوئے شیعاں نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے تجسیم دے قائلین وچو‏ں شمار کیتا گیا ا‏‏ے۔

بعض منابع دے مطابق ہشام نے تجسیم دے عقیدے اُتے تن دلائل قائم کيتی نيں۔

ہشام دی طرف تجسیم دی نسبت دینے اُتے شیعاں دی طرف تو‏ں مختلف رد عمل دا اظہار ہويا ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں بعض لوگ سرے تو‏ں اس گل دا انکار کردے نيں کہ ہشام تجیسم دا قائل ہی نئيں سی تے انہاں دی طرف ایہ نسبت حھوٹی تے مخالفین دی طرف تو‏ں انہاں اُتے لگائے جانے والا ناروا الزام ا‏‏ے۔ بعض دا خیال اے اس دا ایہ عقیدہ امام صادق علیہ‌السلام تو‏ں ملاقات تو‏ں پہلے دا سی ۔ بعض اوہدی اس گل نو‏‏ں کہ "خدا جسمی اے لیکن دوسرے اجسام دی طرح نئيں" دی توجیہ کردے ہوئے کہندے نيں کہ انہاں نے ایہ گل معتزلہ یا ابوالہذیل یا ہشام بن سالم جوالیقی دے مقابلے وچ قرار دیئے نيں۔

جبر و اختیار

جبر و اختیار دے بارے وچ ہشام تو‏ں مختلف نظریات نقل ہوئیاں نيں۔ بعض انہاں نو‏ں جبر دا قائل مندے نيں۔ لیکن شیعہ بزرگان من جملہ سید مرتضی، اس گل نو‏‏ں بے بنیاد قرار دیندے نيں کیونکہ ائمہ معصومین تو‏ں منقول ہشام دی مدح و ستائش اُتے مبنی احادیث اس احتمال نو‏‏ں باطل مردود قرار دیندے نيں اس تو‏ں وی ودھ کہ ایہ کہ جبر دی نفی تو‏ں متعلق بعض احادیث نو‏‏ں خود ہشام نے ہی نقل کیتا ا‏‏ے۔ دوسری طرف تو‏ں ایہ وی نقل ہوئی اے کہ ہشام اختیار دا قائل سی مثلا انہاں نے علم الہی دے حادث ہونے اُتے استدلال کردے ہوئے علم ازلی نو‏‏ں انسان دے مکلف تے مختار ہونے دے نال منافات رکھدا ا‏‏ے۔

اشعری لکھدے نيں کہ جعفر بن حرب قائل نيں کہ ہشام اک طرف تو‏ں افعال انسان نو‏‏ں اختیاری جدو‏ں کہ اک طرف تو‏ں اضطراری جاندے سن ؛ اس حیثیت تو‏ں کہ انسان خود انہاں نو‏ں ارادہ کردا اے، اختیاری ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ انہاں افعال دا انجام پانا انہاں دے مہیج اسباب و شرائط اُتے موقوف اے، اس اعتبار تو‏ں ایہ اضطراری نيں۔ ہشام دی باتاں نو‏‏ں دقیق طور اُتے سمجھنا شرط مہیج نو‏‏ں سمجھنے اُتے موقوف ا‏‏ے۔ بہر حال سبب مہیج تو‏ں کسی فعل دے جبری ہونے نو‏‏ں ثابت نئيں کیتا جاسکدا اے کیونکہ احادیث وچ جبر دی نفی دے نال نال سبب مہیج نو‏‏ں استطاعت دے ارکانہاں وچو‏ں قرار دتا ا‏‏ے۔ لہذا ہشام دا نظریہ امر بین الامرین دے نظریے اُتے قابل تطبیق ا‏‏ے۔

جہان شناسی

جتھ‏ے شناسی وچ وی ہشام بن حکم صاحب نظریہ نيں۔ حدوث عالم دے نظریے دا نام انہاں دی اک کتاب تو‏ں لیا گیا اے، اسی طرح عالم دا لا منتاہی ہونا، جزء لایتجزا دا انکار تے بعض اجسام دا دوسرے اجسام وچ مداخلت وغیرہ جہان شناسی وچ انہاں دے نظریات وچو‏ں نيں۔

بعض قدرتی حوادث و واقعات (من جملہ زلزلہ، فضا، بارش تے ہويا) دے بارے وچ وی ہشام دے نظریات موجود نيں۔ اشعری ہشام تو‏ں نقل کردے نيں کہ فرشتاں دے بارے وچ انہاں دا نظریہ سی کہ فرشتاں اُتے وی امر و نہی ہُندی اے تے اس گل نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی اوہ سورہ نحل دی آیت نمبر 49 تے 50 تو‏ں تمسک کردے نيں۔

انسان شناسی

ہشام انسان دی حقیقت نو‏‏ں غیر جسمانی جاندے سن ۔ نظّام دے نال ہونے والے مناظرے وچ انہاں نے روح دے غیر جسمانی ہونے اُتے تصریح کيتیاں نيں۔ اس دے علاوہ شیخ مفید اپنی کتاب المسائل السّرویہ، وچ انسان دی حقیقت تو‏ں متعلق اک سوال دے جواب وچ اسنو‏ں قائم بہ نفس مندے ہوئے اسنو‏ں حجم، حیز، ترکیب، سکون، حرکت، اتصال تے انفصال تو‏ں عارضی مندے نيں۔ شیخ مفید اس نظریے وچ اپنے آپ نو‏‏ں نوبختیان تے ہشام بن حکم دا تابع قرار دیندے نيں۔

ہشام بن حکم انسان دی جاودانگی دے وی قائل سن تے اسی موضوع اُتے انہاں نے نظّام تو‏ں مناظرہ کردے ہوئے اس گل اُتے اہل بہشت دا بہشت وچ ہمیشہ رہنے دے ذریعے استدلال کیتا ا‏‏ے۔

نبوت

ہشام دے مطابق پیغمبر تے نبی اک ایسا انسان اے جسنو‏ں خدا نے ملائکہ دے ذریعے نبوت اُتے فائز کیتا تے انہاں اُتے وحی کردا اے تے ایہی وحی پیغمبر تے امام نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں جدا کردے نيں۔

عصمت

اشعری تے بغدادی دے مطابق ہشام پیغمبر دے معصوم ہونے نو‏‏ں ضروری نئيں سمجھدے سن کیونکہ عالم غیب تو‏ں متصل ہونے دے دی وجہ تو‏ں جدو‏ں وی گناہ وچ مرتکب ہونے دا خدشہ پیش آندا خدا انہاں نو‏ں انہاں دی غلطی تے اشتباہ تو‏ں آگاہ کردے نيں لیکن امام چونکہ اس دا خدا تو‏ں براہ راست رابطہ نئيں ہُندا اسنو‏ں لئے اسنو‏ں معصوم ہونا ضروری ا‏‏ے۔

جے بر فرض ایہ نسبت ثابت وی ہو جائے کہ ایہ نظریہ ہشام دا ہی سی تو وی اس دے معنی ایہ نئيں اے کہ اوہ انبیاء دی عصمت دا مطلقا منکر سی ایتھ‏ے تک کہ وحی دے دریافت تے ابلاغ وچ بھی۔ بلکہ اس دے برعکس بعض قرائن و شواہد موجود نيں جس دی بنا اُتے ہشام ایسے نظریات دا قائل ہونا محال ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے ایہ احتمال دتا جا سکدا اے کہ ہشام نے انہاں باتاں نو‏‏ں مد مقابل نو‏‏ں مناظرے دے دوران خاموش کرنے تے اسنو‏ں منوانے دے لئی کہیا ا‏‏ے۔ پس حقیقت وچ ایہ کہنا بجا ہوئے گا کہ ہشام اس مقام اُتے امام دی عصمت نو‏‏ں ثابت کرنا چاہندا تا سی نہ انبیاء دی عصمت نو‏‏ں نفی کرنا دے درپے۔ البتہ اک چیز رہ جاندا اے تے اوہ ایہ کہ ایہ توجیہ انہاں دی طرف تو‏ں انبیاء نو‏‏ں جائز الخطاء ماننے دے نظریے تو‏ں سازگار نئيں اے مگر ایہ کہ اس حوالے تو‏ں اس نتیجے اُتے پہنچے کہ ایہ نظریہ وی دوسرے الزامات دی طرح اس اُتے لگائے جانے والے الزامات وچو‏ں نيں نہ یه کہ حقیقتا اس نے ایسا کہیا ا‏‏ے۔

معجزہ

پیغمبراں دی دوسری خصوصیت معجزہ ا‏‏ے۔ ہشام خارق عادت امور نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کردے نيں: انہاں وچو‏ں بعض امور فقط انبیاء تو‏ں مخصوص نيں تے ایہ دوسرےآں دے دائرہ اختیار تو‏ں باہر نيں۔ علم کلام دی اصطلاح وچ انہاں امور نو‏‏ں معجزہ تو‏ں تعبیر کیتا جاندا ا‏‏ے۔ بعض خارق العادت امور پیغمبراں تو‏ں مختص نئيں بلکہ دوسرےآں تو‏ں وی انہاں امور دی انجام دہی ممکن ا‏‏ے۔ ہشام بن حکم تو‏ں منسوب بعض مطالب وچ اس گل دا اشارہ ملدا اے کہ اوہ پانی اُتے چلنے نو‏‏ں پیغمبراں تو‏ں مختص نئيں سمحھتے بلکہ اسنو‏ں دوسرے انساناں دے لئی ممکن سمجھدے نيں۔ ایسے خارق العادت امور نو‏‏ں اصطلاح وچ کرامت تو‏ں تعبیر کیتا جاندا ا‏‏ے۔ اس گل دے کچھ قرائن و شواہد موجود نيں کہ ہشام ائمہ خاص کر امام صادق تے امام کاظم علیہماالسلام تو‏ں کرامات دے ظاہر ہونے دے قائل سن ۔ تیسری قسم وچ ایسے امور شامل نيں جنہاں نو‏ں بظاہر لوگ خارق العادت تصور کردے نيں لیکن حقیقت وچ ایہ چیزاں فریب تے دھوکا دهی اُتے مشتمل ہُندا اے اصطلاح وچ اسنو‏ں سحر یا جادو کہیا جاندا ا‏‏ے۔ لہذا کوئی ساحر حقیقتا کسی انسان نو‏‏ں گدھا یا لاٹھی نو‏‏ں سانپ وچ تبدیل نئيں کر سکدا۔

نبوت دی ضرورت

ہشام دے نزدیک نبوت دے مسئلے وچ اک تے موضوع اوہدی ضرورت اے کہ آیا کوئی عقلی یا نقلی دلیل موجود اے جو نبوت نو‏‏ں ثابت کر سدے؟ ہشام دے مطابق نبوت تے امامت دی ضرورت یکساں اے یعنی جنہاں دلائل دی رو تو‏ں آپ نبوت نو‏‏ں ثابت کر سکدے نيں بالکل انہی دالائل دی رو تو‏ں آپ امامت نو‏‏ں وی ثابت کر سکدے نيں۔ انہاں دے اس بیان نو‏‏ں انسان دا مدنی بالطبع ہونا یا قاعدہ لطف دی دوسری تعبیر قرار دے سکدے نيں۔ انہاں تو‏ں منقول مناظراں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ معاشرے نو‏‏ں اختلاف تے تفرقہ تو‏ں محفوظ رکھنا، لوگاں دے درمیان الفت ور محبت پیدا کرنا تے لوگاں نو‏‏ں خدا دے قوانین تو‏ں آگاه کرنا نبوت نو‏‏ں ثابت کرنے دے اہ‏م ترین دلائل وچو‏ں نيں۔

امامت

ہشام اپنے زمانے دے انہاں مایہ نام متکلمین وچو‏ں سن جنہاں نے امامت دے بارے وچ مناظرہ کیتا تے مخالفین دے اعتراضات تے اشکالات دا جواب دتا ایتھ‏ے تک کہ امام صادقؑ نے شام دے باشندے تو‏ں مناظرہ امامت دے بارے وچ مناظرہ کرنے نو‏‏ں ہشام دے ذمے لگیا دتا سی ۔

منصوص من اللہ ہونا

ہشام ہور شیعہ متکلمین دی طرح امام نو‏‏ں منصوص من الله سمجھدے سن یعنی امام نو‏‏ں نصب تے معین کرنا خدا اُتے واجب ا‏‏ے۔ انہاں نے اس موضوع نو‏‏ں چار دلائل: برہان حکمت، برہان عدالت، برہان اضطرار تے برہان رحمت دی روشنی وچ ثابت کیتا ا‏‏ے۔ ایہ تمام دلائل کسی نہ کسی طرح قاعدہ لطف دی طرف لوٹتی نيں کیونکہ انہاں دا استدلال ایہ اے کہ: کسی امام، معلم، رہنما، مرجع تے مفسر دا ہونا انسان نو‏‏ں دینی تعلیمات تو‏ں آشنا ہونے، انہاں اُتے عمل کرنے تے اپنی ذمہ داری نو‏‏ں ادا کرنے تے انساناں نو‏‏ں اختلاف تے پریشانی تو‏ں دور کرنے وچ مددگار ثابت ہُندا اے ؛ اس بنا اُتے انہاں دی نظر وچ امام دا وجود، لطف دے مصادیق وچو‏ں نيں۔ انہاں دے استدلال دا لازمہ تمام زمانےآں وچ امام دا موجود ہونا ضروری ا‏‏ے۔ انہاں نے بریہہ نصرانی تے ضرار دے نال انجام دئے جانے والے مناظرے وچ ایہ ثابت کیتا کہ دنیا اک لمحے دے لئی وی حجت‌ خدا تو‏ں خالی نئيں رہ سکدت‏ی۔

امام دی خصوصیات

ہشام دے مطابق امام دی خصوصیات نَسَبی تے ذا‏تی وچ تقسیم ہُندی ا‏‏ے۔ نسبی خصوصیات ایہ نيں: شہرت، قوم، قبیلہ، خاندان تے منصوص ہونا۔ ایتھ‏ے تک کہ قاضی عبدالجبار کتاب المغنی وچ ہشام نو‏‏ں نظریہ منصوص من الله ہونے دے قائلین وچ پہلا شخص قرار دیندے نيں تے ابن راوندی تے ابو عیسی وراق وغیرہ نے اس نظریے نو‏‏ں ہشام تو‏ں ہی لئے نيں۔ البتہ شیعہ متکلمین نے اس دا جواب دتا ا‏‏ے۔

ہشام نے ابن ابی عمیر دے جواب وچ عصمت دے حوالے تو‏ں اک تجزیہ و تحلیل پیش دی اے جس تو‏ں اس موضوع دی حقیقت تے اوہدی نوعیت دے بارے وچ انہاں دے نظریات دا علم ہُندا ا‏‏ے۔ اس تجزیہ تے تحلیل دے مطابق انسان دی اوہ اخلاقی رزائل جو اسنو‏ں گناہ اُتے ابھارتی نيں جداں حرص، حسد، غضب تے شہوت وغیرہ، معصوم دے اندر ایسے صفات دا منشاء ہی موجود نئيں ہُندا اسی بنا اُتے ایہ ہستیاں گناہاں تو‏ں معصوم ہُندے نيں۔ انہاں دے اس بیان تو‏ں جتھ‏ے عصمت دا اختیاری ہونا ثابت ہُندا اے اوتھ‏ے اوہدی حقیقت تے منشاء دا وی پتہ چلدا ا‏‏ے۔ ہشام دے مطابق عصمت دا منشاء اک طرف تو‏ں گناہاں دی حقیقت تو‏ں امام دی آگاہی تے دوسری طرف تو‏ں انہاں ہستیاں دی سامنے خدا دی عظمت تے جلالت اے، انہاں دو چیزاں دے ہُندے ہوئے انہاں ہستیاں وچ سرے تو‏ں گناہاں دی طرف رغبت پیدا ہی نئيں ہُندت‏ی۔

ہشام نے عصمت دی ضرورت نو‏‏ں متخلف دلائل دے ذریعے ثابت کیتا اے من جملہ انہاں دلائل وچ ، برہان تسلسل تے گناہ دا امامت دے شان و منزلت تو‏ں منافات رکھنا شامل نيں۔ عصمت دا دائرہ کار کتھے تک اے ؟ اس حوالے تو‏ں جو چیز ہشام تو‏ں منقول اے اوہ ایہ اے کہ اوہ انہاں ہستیاں نو‏‏ں حتی گناہ صغیرہ تو‏ں وی معصوم سمجھدے سن ۔ عصمت تو‏ں متعلق ہشام تو‏ں منقول تعریف تے اس اُتے اس دے دلائل ہور بغدادی تے شہرستانی دے نقل دے مطابق عصمت گناہاں تو‏ں پرہیز دا نام اے صرف اشعری دے مطابق عصمت دے لئی سہو تے اشتباہ تو‏ں وی پرہیز کرنا ضروری ا‏‏ے۔

علم

امام دی دوسری خصوصیت اس دا علم ا‏‏ے۔ ہشام دے مطابق امام نو‏‏ں نصب کرنے دا اک فلسفہ ہور امام دی ذمہ داریاں وچو‏ں اک دین تے شریعت دی حفاظت اے تے دین و شریعت دی حفاظت اس دے تمام تعلیمات تو‏ں مکمل آگاہی تے آشنائی دے بغیر ممکن نئيں ا‏‏ے۔

احکم دا اجرا

امام دی ذمہ داریاں وچو‏ں اک دین تے شریعت دے احکم دا اجرا اے تے ایہ چیز وی شریعت دے تمام تعلیمات دے بارے وچ مکمل علم تے آگاہی دے بغیر ممکن نئيں اے تے چہ بسا ممکن اے ایہ چیز احکم و حدود الہی وچ دگرگونی پیدا ہونے تے انسان دی فردی تے اجتماعی زندگی وچ صلاح تے خوبی دی بجای فساد واقع ہونے دا موجب وی بن سکدی اے تے ایہ چیز امام نو‏‏ں نصب کرنے دے مقصد تے ہدف دے وی خلاف ا‏‏ے۔ ہشام اس استدلال دی تأئید تے تصدیق دے لئی قرآن کریم دی آیت مجیدہ: أَفَمَن یہْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یتَّبَعَ أَمَّن لَّا یہِدِّی إِلَّا أَن یہْدَیٰ۔۔۔(ترجمہ: تے جو حق دی ہدایت کردا اے اوہ واقعا قابلِ اتباع اے یا جو ہدایت کرنے دے قابل وی نئيں اے مگر ایہ کہ خود اوہدی ہدایت دی جائے۔۔۔)کو بطور شاہد لیایا ا‏‏ے۔

شجاعت

امام دی اک تے خصوصیت امام دا لوگاں وچ سب تو‏ں زیاده شجاع تے سخی ہونا ا‏‏ے۔ اس بارے وچ وی ہشام نے مختلف دلائل اقامہ کيتے نيں۔

ہشام نے اپنے والد تو‏ں انہاں نے کئی واسطےآں تو‏ں پیغمبر اسلامؐ تو‏ں اک حدیث نقل کيتی اے اس وچ پیغمبر اکرمؐ فرماندے نيں: میرے جانشین جو مخلوق اُتے خدا دی حجت‌ نيں، دی تعداد بارہ(12) نيں جنہاں وچ پہلا امام میرے بھائی علی تے سب تو‏ں آخری امام میرے بیٹے مہدی نيں جو زمین نو‏‏ں عدل و انصاف تو‏ں بھر دے گا۔ ہشام بن حکم حضرت علیؑ دی امامت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی مختلف عقلی تے نقلی دلائل تو‏ں استفادہ کيتے نيں۔ انہاں دی پیش کرده عقلی دلائل وچ امام دا منصوص من الله ہونا، معصوم ہونا ہور امام دا باقی امت تو‏ں افضل ہونا شامل نيں۔ امامت و خلافت دے دوسرے دعویداراں وچ انہاں تن دلائل وچو‏ں منصوص من الله نہ ہونا تے معصوم نہ ہونے وچ سب دا اتفاق اے کیونکہ نہ ایہ لوگ خود انہاں دو چیزاں دا ادعا کردے سن تے نہ ہی انہاں دے پیروکار انہاں نو‏‏ں منصوص و معصوم سمجھدے نيں۔ فقط شیعہ اس حوالے تو‏ں ایہ ادعا کردے نيں کہ انہاں دے ائمہ اک طرف تو‏ں منصوص من الله سن تے دوسری طرف تو‏ں اوہ عصمت دے مقام اُتے فائز سن تے نيں۔ ہشام تو‏ں وی ائمہ دے بارے وچ ایہ ادعا تطور صریح رپورٹ کيتی گئی ا‏‏ے۔

ہشام اس سوال دے جواب وچ کہ کیو‏ں حضرت علیؑ نو‏‏ں ابوبکر اُتے برتری تے فوقیت دیندے نيں؟ حضرت علی دی برتری تے افضلیت دے وجوہات نو‏‏ں تفصیل تو‏ں پیش کردے نيں۔ ہشام امام علیؑ نو‏‏ں بہشت دے چار مشتاقین، اسلام دے چار حامیاں، چار قرّاء، خدا دی طرف تو‏ں طہارت دی سند ملنے والی چار شخصیتاں، چار ابرار تے چار شہداء وچو‏ں قرار دیندے نيں۔ پس چونکہ امام علیؑ انہاں تمام فضائل دے حامل سن اس لئے آپ ابوبکر تو‏ں افضل نيں جو انہاں وچو‏ں کسی اک فضیلت دے وی حامل نئيں سن، پس حضرت علیؑ ابوبکر تو‏ں افضل تے برتر نيں۔

علمی آثار

ہشام من جملہ مایہ ناز شیعہ مصنفین وچو‏ں سن جنہاں دی بہت زیادہ تصنیفات نيں۔ رجالی تے فہرستی کتاباں وچ انہاں دی تقریبا 35 کتاباں تے رسائل دا نام لیا گیا اے، البتہ انہاں وچو‏ں بعض آثار انہاں دے شاگرداں دی جمع کردہ مطالب اُتے مشتمل نيں لیکن اس وقت انہاں وچو‏ں کوئی اک وی موجود نئيں ا‏‏ے۔ انہاں آثار وچ متعدد موضوعات اُتے قلم فرسائی کيتی گئی اے جو انہاں دی علمی جامعیت دی گواہ ا‏‏ے۔

• فقہی تے حدیثی آثار:

1. علل التحریم
2. الفرائض
3. الالفاظ
4. الاخبار کیف تفتح
5. اصل ہشام
6. کتاب المیراث

• آکلامی تے فلسفی آثار:

1. الامامۃ
2. التدبیر فی الامامۃ
3. الوصیۃ و الرد علی من انکرہیا
4. اختلاف الناس فی الامامۃ
5. المجالس فی الامامۃ
6. التمییز و اثبات الحجج علی من خالف الشیعۃ
7. المیزان
8. کتاب الحکمین
9. الالطاف
10. التوحید
11. الشیخ والغلام فی التوحید
12. الجبر و القدر
13. المعرفۃ
14. المجالس فی التوحید
15. القدر
16. الدلالۃ علی حدوث الاشیاء
17. تفسیر مایلزم العباد الاقرار بہ
18. الاستطاعۃ
19. الرد علی الزنادقۃ
20. الرد علی اصحاب الثنین
21. الرد علی اصحاب الطبائع
22. الرد علی ارسطاطالیس فی التوحید
23. الرد علی من قال بامامۃ المفضول
24. الرد علی المعتزلۃ
25. الرد علی المعتزلۃ فی امر طلحۃ والزبیر
26. الرد علی شیطان الطاق
27. الرد علی ہشام الجوالیقی

ان دی کتاب "اختلاف الناس فی الامامۃ" حسن بن موسی نوبختی دی کتاب فرق الشیعۃ دی بنیاد اے ۔

وفات

ہشام دی وفات دی نوعیت دے بارے وچ تن اقوال نيں۔ پہلا قول شیخ صدوق دا ا‏‏ے۔ آپ ضرار بن ضبی تے عبداللہ بن یزید اباضی دے نال امامت دے موضوع اُتے انجام پانے والے مناظرے نو‏‏ں انہاں دی موت دا باعث قرار دیندے نيں۔ شیخ صدوق دے مطابق انہاں مناظراں وچ ہشام نے امامت دی ضرورت اُتے اس طرح تو‏ں استدلال کیتا کہ ہارون الرشید جو مخفیانہ طور اُتے انہاں مناظراں نو‏‏ں سندا سی، نے ہشام دی گرفتاری دا حکم دتا تے جدو‏ں ہشام ہاراں دی ناراضگی تو‏ں مطلع ہوئے تو کسی بہانے تو‏ں مجلس تو‏ں باہر نکل گیا تے کوفہ دی طرف فرار کر گیا۔ آپ بشیر نبّال جو علم حدیث دے طرفداراں تے امام صادق علیہ‌السلام دے پیروکاروس وچو‏ں سن، دے پاس چلا گیا۔ اوتھ‏ے اُتے ہشام سخت بیمار ہوئے تے اسی بیماری دی وجہ تو‏ں اس دنیا تو‏ں کوچ کر گئے۔

اس سلسلے وچ دوسرے دو قول کشّی تو‏ں منسوب نيں۔ انہاں وچو‏ں اک قول ہشام دا سلیمان بن جریر دے نال امامت دے موضوع اُتے مناظرے تو‏ں مربوط ا‏‏ے۔ اس مناظرے وچ ہشام نے امام علی علیہ‌السلام نو‏‏ں مفروض الطاعہ امام ثابت کردے ہوئے امام علیہ السلام دے اقدامات دے بارے وچ کچھ وضاحتاں دی جس تو‏ں ہارون ناراض ہوئے جدو‏ں ہشام ہارون دی ناراضگی تو‏ں مطلع ہوئے تو مدائن دی طرف چلا گیا۔ وہا تو‏ں آپ کوفہ چلا گیا تے کوفہ وچ ابن‌ شرف دے گھر وچ آپ دا انتقال ہويا۔

دوسرے قول وچ کشی یونس تو‏ں اک داستان نقل کردے نيں جس وچ شیعاں دا امام اُتے اعتقاد رکھنے تو‏ں متعلق یحیی بن خالد برمکی دے اک اعتراض دا ہشام نے انہاں دی مجلس وچ ہی انہاں نو‏‏ں جواب دیندے نيں۔ جدو‏ں یحیی بن خالد نو‏‏ں اس جواب دا علم ہويا تو اس نے اسنو‏ں ہارون تک پہنچایا جس اُتے ہارون نے ہشام نو‏‏ں احضار کیتا لیکن ہشام اوتھ‏ے تو‏ں بھج گیا۔ اس واقعے دے بعد ہشام دو ماہ یا اس تو‏ں وی کم مدت زندہ نہ رہ سکا ایتھ‏ے تک کہ محمد تے حسین حنّاطین دے ایتھ‏ے انہاں دا انتقال ہويا۔

ان اقوال دی روشنی وچ ہشام دی تاریخ وفات نو‏‏ں کسی حد تک معین کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ کشّی دے مطابق آپ سنہ 179 ہجری نو‏‏ں ہارون رشید دی خلافت دے دوران کوفہ وچ انتقال کر گئے۔ ایہ قول تاریخی قرائن و شواہد دے نال زیادہ سازگار نظر آندا اے اس بنا اُتے ایہی قول صحیح ا‏‏ے۔ پس ایہ ادعا کہ آپ برامکہ دی سقول دے دے کچھ عرصہ بعد مأمون عباسی دی خلافت( ۱۹۸ ۲۱۸) دے دوران وفات پائی اے، یا سنہ 199 ہجری نو‏‏ں کوفہ تو‏ں بغداد جانے دے بعد آپ دی وفات واقع ہوئی، زیادہ قابل وثوق دکھادی نئيں دیندا۔

حوالے

مآخذ

• قرآن کریم ؛
• ابن بابویہ، علل الشرائع، نجف ۱۳۸۵/ ۱۹۶۶۔
• ابن بابویہ، التوحید، چاپ ہاشم حسینی طہرانی، قم (؟۱۳۵۷ش)۔
• ابن بابویہ، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش۔
• ابن بابویہ، الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش۔
• ابن بابویہ، کمال الدین و تمام النعمۀ، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش۔
• ابن بابویہ، من لایحضرہ الفقیہ، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴۔
• ابن شہرآشوب، معالم العلما، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱۔
• ابن شہرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش۔
• احمدبن محمد ابن عبدربہ، عقدالفرید، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹۔
• ابن قتیبہ، عیون الاخبار، بیروت (بی‌تا۔)۔
• ابن قتیبہ، تأویل مختلف الحدیث، بیروت (بی‌تا۔)۔
• ابن ندیم، کتاب الفہرست، چاپ محمدرضا تجدد، تہران ۱۳۵۰ش؛
• ابوحیان توحیدی، البصائر و الذخائر، چاپ وداد قاضی، بیروت ۱۴۰۸۔
• احمد صفایی، ہشام بن حکم متکلم معروف قرن دوم ہجری و شاگرد مبرز مکتب جعفری، تہران ۱۳۸۳ش۔
• اسعدی، علیرضا، ہشام بن حکم، قم، ۱۳۸۸ش۔
• اشعری، علی بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین واختلاف المصلّین، چاپ ہلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰۔
• علیپور، امید، شخصیت و آراء کلامی علی بن اسماعیل بن شعیب بن میثم تمار، بہ راہنمایی محمد غفوری نژاد، دانشکد شیعہ‌شناسی دانشگاہ ادیان و مذاہب، ۱۳۹۴ش۔
• بغدادی، عبدالقاہربن طاہر، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت (بی‌تا۔)
• عمروبن بحر جاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد ہارون، بیروت (بی‌تا۔)
• جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/ ۱۹۰۷۔
• خیاط، عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی ابن راوندی الملحد، چاپ نیبرج، بیروت (بی‌تا۔)
• اصفہانی، حسین بن محمد راغب، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، بیروت (بی‌تا۔)
• عبدالحسین شرف الدین، المراجعات، چاپ حسین راضی، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲۔
• علی بن حسین شریف مرتضی، الشافی فی الامۀ، چاپ عبدالزہراء حسینی خطیب و فاضل میلانی، تہران ۱۴۱۰۔
• شوشتری، نوراللہ بن شریف الدین، مجالس المؤمنین، تہران ۱۳۵۴ش۔
• شہرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل، چاپ احمد فہمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸۔
• شہرستانی، محمدبن عبدالکریم، نہایۃ الاقدام فی علم الکلام، چاپ آلفردگیوم، قاہرہ (بی‌تا۔)۔
• صدر، حسن بن ہادی، تأسیس الشیعۀ لعلوم الاسلام، بغداد ۱۳۸۱، چاپ افست تہران (بی‌تا۔)
• شیرازی، محمدبن ابراہیم صدرالدین، شرح اصول الکافی، چاپ محمد خواجوی، تہران ۱۳۷۰ش۔
• طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الہدی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۳۹۹۔
• طبرسی، فضل بن حسن، الاحتجاج، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱۔
• طوسی، محمدبن حسن، الفہرست، چاپ محمود رامیار، مشد ۱۳۵۱ش۔
• علامہ حلّی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، چاپ محمدنجمی رنجانی، (قم) ۱۳۶۳ش۔
• قمی، محمدسعید بن محمد مفید قاضی سعید، شرح توحید صدوق، چاپ نجفقلی حبیبی، تہران ۱۳۷۳ ۱۳۷۴ش۔
• قاضی عبدالجبار معتزلی، شرح اصول الخمسۀ، چاپ عبدالکریم عثمان، قاہرہ ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸۔
• قاضی عبدالجبار معتزلی، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، چاپ عبدالحلیم محمود و دیگران، مصر (بی‌تا۔)
• قطب راوندی، الخرائج والجرائح، قم ۱۳۵۹۔
• کشّی، محمدبن عمر، اختیار معرفۀالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشہد ۱۳۴۸ش۔
• مامقالی، عبداللہ، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف ۱۳۵۲۔
• مامقالی، عبداللہ، مرآۃ العقول، چاپ ہاشم رسولی، تہران ۱۳۶۳ش۔
• مدرس یزدی، علی اکبر، مجموعہ رسائل کلامی و فلسفی و ملل و نحل، تہران ۱۳۷۴ش۔
• مسعودی، مروج الذہب(بیروت)۔
• شیخ مفید، الفصول المختارۃ من العیون و المحاسن، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵۔
• شیخ مفید، المسائل السرّویہ، قم ۱۴۱۳۔
• شیخ مفید، اوائل المقالات، بیروت ۱۴۱۴۔
• شیخ مفید، الاختصاص، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۲۵۔
• مقدسی، مطہربن طاہر، البدء و التاریخ، پاریس ۱۸۹۹، چاپ افست تہران ۱۹۶۲۔
• محمدبن احمد ملطی شافعی، التنبیہ و الردعلی اہل الاہواء و البدع، چاپ محمد زاہد کوثری، قاہرہ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹۔
• بناطی بیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، چاپ محمدباقر بہبودی، قم ؟۱۳۸۴۔
• خضرمحمد نبہا، مسند ہشام بن الحکم، بیروت ۱۴۲۷/ ۲۰۰۶۔
• نجاشی احمدبن علی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷۔
• نعمہ، عبداللہ، ہشام بن الحکم، بیروت دارالفکر، سال چاپ ۱۴۰۴۔