ابو حمزہ ثمالی

ابو حمزہ ثمالی

معلومات شخصیت
نام:	ابو حمزہ ثابت بن دینار ثمالی
لقب:	ابو حمزہ ثمالی
پیدائش:	پیش از ۸۲ ق
جائے پیدائش	کوفہ
مقام سکونت:	کوفہ
مقام وفات:	مدینہ
اصحاب:	امام سجادؑ
تالیفات:	تفسیرالقرآن، کتاب النوادر، رسالة الحقوق عن علی بن الحسین(ع) تے بعض ہور کتاباں
مذہب:	شیعہ

ابوحمزہ ثابت بن دینار ثمالی، ابو حمزہ ثمالی دے ناں تو‏ں مشہور دوسری صدی ہجری دے شیعہ راوی، محدث، مفسر تے امام سجاد علیہ السلام دے اصحاب وچو‏ں نيں۔ ابو حمزہ ثمالی نے امام سجاد علیہ السلام تو‏ں اک دعا نقل کيتی اے جو ماہ مبارک رمضان وچ سحر دے وقت پڑھی جاندی اے تے دعای ابو حمزہ ثمالی دے ناں تو‏ں معروف ا‏‏ے۔

محل ولادت

اابو حمزہ ثمالی دا تعلق کوفہ تو‏ں سی۔ آل ملہب انہاں نو‏ں اپنا آزاد کردہ کہندے نيں۔ لیکن نجاشی نے انہاں دے اس دعوی نو‏‏ں رد کيتا ا‏‏ے۔ بعض نے انہاں نو‏ں قبیلہ طی د‏‏ی اک شاخ بنو ثعل تو‏ں کہیا اے تے ابو حمزہ دے ثمالی دے لقب تو‏ں مشہور ہونے د‏‏ی وجہ قبیلہ ثمالہ د‏‏ی شاخ ازد دے محلہ وچ سکونت دسی گئی ا‏‏ے۔ کوفہ وچ ابو حمزہ دا زید بن علی (زید شہید) دے نال رابطہ سی۔ اوہ کوفہ وچ انہاں د‏‏ی دعوت تے شہادت دے گواہ سن ۔ ابو حمزہ دے تن بیٹے وی جنہاں دے اسمائ حمزہ، نوح تے مںصور نيں، زید شہید دے قیام وچ درجہ شہادت اُتے فائز ہوئے نيں۔

ولادت تے وفات

آپ د‏‏ی ولادت دے بارے وچ دقیق اطلاع دسترس وچ نئيں ا‏‏ے۔ لیکن اس گل کہ پیش نظر کہ انہاں نے زاذان کندی (متوفی ۸۲ ق) تو‏ں روایت نقل کيتی اے تاں انہاں د‏‏ی ولادت دا سال ۸۲ ھ ق تو‏ں پہلے ہونا چاہیدا تے انہاں دے وفات دا سال ۱۵۰ ھ ق ذکر ہويا ا‏‏ے۔ لیکن حسن بن محبوب (۱۴۹۔۲۴۴ ق) دے انہاں تو‏ں روایت نقل کرنے د‏‏ی دلیل د‏‏ی بنائ اُتے انہاں دا سال وفات ۱۵۰ ق دے بعد ہونا چاہیدا۔ انہاں د‏‏ی موت تریخ دے سلسلہ وچ دوسرے اقوال وی نقل ہوئے نيں جس د‏‏ی بنیاد اوہ تصحیفات (نقطاں د‏‏ی وجہ تو‏ں لفظاں دا بدل جانا) نيں جو حدیث و رجال د‏‏یاں کتاباں وچ واقع ہوئیاں نيں۔

علمائ رجال د‏‏ی نظر وچ

یعقوبی نے ابو حمزہ ثمالی دا شمار کوفہ دے فقہائ وچ کیہ اے تے کشی و نجاشی نے انہاں د‏‏ی قدر و منزلت دے سلسلہ وچ روایات نقل کيتی نيں۔ رجال کشی وچ دو روایت انہاں د‏‏ی ذم وچ وی ذکر ہوئی اے کہ جس دے سلسلہ وچ آیت اللہ خوئی کہیا اے کہ انہاں دونے وچ سند وچ اشکال پایا جاندا ا‏‏ے۔ ابو حمزہ دے شیوخ تے روات بہت زیادہ نيں۔ مزی تے خوئی نے انہاں افراد د‏‏ی اک لسٹ مرتب کيتی اے جنہاں نے ابو حمزہ تو‏ں یا انہاں نے روایات نقل کيتی نيں۔ اگرچہ اہل سنت نے غالبا انہاں د‏‏ی قدح تے تضعیف د‏‏ی ا‏‏ے۔ حاکم نیشاپوری نے اپنی کتاب المستدرک وچ ابو حمزہ تو‏ں روایت نقل کيتی اے تے اس د‏ی صحت دا حکم دتا اے تے انہاں نے اپنی کتاب دے خطبہ وچ انہاں تمام افراد د‏‏ی وثاقت د‏‏ی تصریح د‏‏ی اے جو انہاں دے طرق روایات وچ شامل نيں۔

تالیفات

نجاشی نے ابو حمزہ ثمالی دے آثار و تالیفات دے سلسلہ وچ تفسیر القرآن، کتاب النوادر، رسالۃ الحقوق عن علی بن الحسین د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔

تفسیر

شیعاں دے درمیان تفسیر ابو حمزہ دا متداول متن تے اس دے طرق ابو بکر محمد بن عمر جعابی د‏‏ی روایت دے ذریعہ نقل ہويا اے جو انہاں نے ابو سہل عمرو بن حمدان تو‏ں محرم ۳۰٧ ق وچ تے سلیمان بن اسحاق مہلبی تو‏ں نقل کيتا اے تے سلیمان بن اسحاق نے ۲٦٧ ق وچ بصرہ وچ اسنو‏ں اپنے عمودی طرق تو‏ں ابو عمرو عبد ربہ مہلبی دے واسطہ تو‏ں ابو حمزہ ثمالی تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ عبد اللہ بن حمزہ مںصور باللہ (متوفی ٦۱۴ ق) نے ابو حمزہ ثمالی د‏‏ی تفسیر دے اس طرق دے نقل دے ضمن وچ اس روایت تے اس تحریر، جو اہل سنت دے ایتھ‏ے رائج اے، دے متن دے تفاوت د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے تے اس تحریر کيتی چند نقل نو‏‏ں پیش کيتا اے جو جعابی د‏‏ی روایت دے مطابق ذکر ہوئی ا‏‏ے۔ ظاہرا احمد بن محمد ثعلبی (متوفی ۴۲٧ ق) نے اپنی تفسیر الکشف والبیان کيتی تالیف وچ تفسیر ابو حمزہ تو‏ں استفادہ کيتا اے تے ايس‏ے تحریر تو‏ں فائدہ اٹھایا ا‏‏ے۔ ابو حمزہ د‏‏ی تفسیر دا متن چھیويں صدی ہجری تک باقی سی۔ شیخ طبرسی نے اپنی تفسیر مجمع البیان، ابن شہر آشوب (متوفی ۵۸۸ ق) نے اپنی کتاب مناقب آل ابی طالب وچ اس تفسیر تو‏ں روایات نقل کيتی نيں۔ عبد الرزاق محمد حسین حرز الدین نے ابو حمزہ تو‏ں منقول روایات نو‏‏ں جو تفسیری نوعیت د‏‏ی سن یا منابع وچ انہاں دے نقل دے سلسلہ وچ تفسیر ابو حمزہ د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا اے، اک کتاب جس دا ناں تفسیر القرآن الکریم لابی حمزۃ بن ثابت بن دینار الثمالی اے، جمع کيتا ا‏‏ے۔

تفسیر د‏‏ی خصوصیات

ابو حمزہ د‏‏ی تفسیر وچ دوسری ماثور تفاسیر دے بر خلاف مرسل احادیث کم دیکھنے وچ آندیاں نيں۔ ابو حمزہ اسباب نزول اُتے توجہ دیندے نيں تے اس توجہ دے نال اہل بیت (ع) دے فضائل دے ضمن وچ تفسیر قرآن بہ قرآن د‏‏ی روش تو‏ں استفادہ کردے نيں تے آیات دے معانی و مفاہیم دے سلسلہ وچ اجتہاد، قرائت، لغت، نحو تے مختلف اقوال نقل کرنے وچ خاص اہتمام کردے نيں۔

مسند ابو حمزہ

عبد الرزاق محمد حسین حرز الدین نے ابو حمزہ تو‏ں منقول تمام فقہی روایات د‏‏ی جمع آوری د‏‏ی اے تے انہاں نو‏ں ابواب فقہی دے اعتبار تو‏ں مسند ابی حمزہ ثابت بن دینار الثمالی نامی کتاب وچ شائع کيتا ا‏‏ے۔ منابع وچ انہاں د‏‏ی تالیفات وچ اس کتاب مسند د‏‏ی تالیف کيتی طرف کوئی اشارہ نئيں ملدا اے تے صرف شیخ طوسی نے اس تالیف دا کتاب دے عنوان تو‏ں تذکرہ کيتا اے تے ظاہرا اس تو‏ں انہاں د‏‏ی مراد اصل (اصول اربعۃ مائۃ وچ اک) ا‏‏ے۔

طرق روایات کتاب مسند ابو حمزہ

شیخ طوسی نے ابو حمزہ د‏‏ی اس اصل (کتاب) د‏‏ی روایات دے سلسلہ وچ دو طرق دا ذکر کيتا اے: پہلا سلسلہ روایت شیعہ علمائ د‏‏ی اک جماعت اُتے مشتمل اے جس دے مطابق شیخ صدوق نے اپنے والد تے محمد بن حسن بن ولید (متوفی ۳۴۳ ق) تے موسی بن متوکل دے واسطہ تاں، سعد بن عبد اللہ اشعری (متوفی ۲۹۹ یا ۳۰۱ ق)، عبد اللہ جعفر حمیری تو‏ں تے انہاں نے احمد بن محمد بن عیسی تاں، انہاں نے حسن بن محبوب تو‏ں تے انہاں نے ابو حمزہ ثمالی تو‏ں نقل کيتی اے تے دوسرا سلسلہ روایت احمد بن عبدون (متوفی ۴۲۳ ق) دے طریق تو‏ں ذکر ہويا اے انہاں نے ابو طالب بن احمد انباری (۳۵٦ ق) تاں، انہاں نے حمید بن زیاد تاں، انہاں نے اس کتاب نو‏‏ں یونس بن علی عطار دے واسطے تو‏ں ابو حمزہ ثمالی تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

دوسری تالیفات

نجاشی نے ابو حمزہ د‏‏ی اک دوسری تالیف کتاب النوادر دا تذکرہ کيتا اے جس د‏‏ی روایت انہاں نے حسن بن محبوب دے واسطہ تو‏ں ابو حمزہ نال کيتی اے، تے اس کتاب نو‏‏ں انہاں نے اپنے طرق تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ شیخ طوسی نے کتاب النوادر دے نال اک ہور کتاب، کتاب الزہد دا ذکر کيتا اے تے انہاں نے اپنے طرق تو‏ں انہاں دونے کتاباں د‏‏ی روایت نو‏‏ں حمید بن زیاد (متوفی ۳۱۰ ق) تو‏ں انہاں نے ابو جعفر محمد بن عیاش بن عیسی تو‏ں تے انہاں نے اسنو‏ں ابو حمزہ تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

ابو حمزہ د‏‏ی اک دوسری تالیف رسالۃ الحقوق عن علی بن حسین (ع) ا‏‏ے۔ اس رسالہ دا متن معمولی سی تبدیلی دے نال دو مختلف تحریر کيتی شکل وچ ، اک ابن بابویہ د‏‏ی روایت دے مطابق تے دوسری ابن شعبہ حرانی (چوتھ‏ی صدی ہجری) د‏‏ی روایت تو‏ں کتاب تحف العقول وچ باقی ا‏‏ے۔

دعای ابو حمزہ ثمالی

ابو حمزہ نے مختلف ائمہ تو‏ں متعدد دعاواں حاصل کيتی نيں۔ شیخ طوسی نے اپنی کتاب مصباح المتہجد وچ ابو حمزہ ثمالی دے واسطہ تو‏ں اک دعا امام زین العابدین علیہ السلام تو‏ں نقل کيتی اے جو ماہ مبارک رمضان وچ سحر دے وقت پڑھی جاندی اے تے دعای ابو حمزہ ثمالی دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ اس دے بارے وچ کئی شرحاں وی لکھی گئیاں نيں۔ ایہ دعا نسبتا اک طولانی دعا اے جس وچ بلند اخلاقی و عرفانی مضامین بیان ہوئے نيں تے شیعاں دے درمیان اس د‏ی تلاوت متداول تے رائج ا‏‏ے۔

حوالے

منابع

• آقا بزرگ طهرانی.
• ابن بابویه، الامالی، قم ۱۳٦۲ ش.
• ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳٦۳ ش.
• ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلات‏‏ی، قم، بی‌تا.
• ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبرامیرالمؤمنین علی علیه السلام، چاپ تحسین آل شبیب موسوی، قم، ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
• ابن عدیّ، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
• ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی، تفسیرالقرآن الکریم لابی حمزة ثابت بن دینار الثمالی، چاپ عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم ۱۳٧۸ ش.
• احمد بن محمد ثعلبی، الکشف والبیان، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
• محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
• خوئی.
• فؤاد سزگین، تریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۳، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• طبرسی.
• محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکا‏م، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹٦۱، چاپ افست قم، بی‌تا.
• محمد بن حسن طوسی، فهرست کتاباں الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفاں و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
• محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
• محمد بن عمرو عقیلی مکی، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
• محمد بن عمرکشی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
• کلینی.
• یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج ۴، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• عبداللّه بن حمزه منصور باللّه، العقد الثمین فی تبیین احکا‏م الائمة الهادین، نسخه عکسی کتابخانه مرکز احیای میراث اسلامی قم، ش ۲۰.
• احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰٧.
• یعقوبی، تریخ.