میثاق مدینہ

دُستورُ المَدینَۃ، صحیفۃ النبی یا میثاق مدینہ مسلماناں دے وچکار ہور مسلماناں تے یہودیاں دے باہمی روابط دے بارے وچ اک میثاق سی ۔ ایہ میثاق پیغمبر اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اہ‏م اقدامات تو‏ں اک سی جو مدینہ د‏‏ی طرف ہجرت کرنے دے پہلے سال ہی طے پایا۔ اس معاہدے دے مطابق جنگ یا صلح دا اعلان کرنے تے مدینہ وچ ہونے والے اختلافات نو‏‏ں حل و فصل کرنے دا اختیار صرف تے صرف رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں ا‏‏ے۔ اس میثاق وچ مسلماناں نو‏‏ں دشمناں دے مقابلے وچ متحد ہونے د‏‏ی وڈی تاکید ہوئی ا‏‏ے۔

میثاق مدینہ دا متن پہلی مرتبہ کتاب سیرہ ابن ہشام وچ ابن اسحاق تو‏ں منقول ہويا ا‏‏ے۔ میثاق مدینہ د‏‏ی صحیح تریخ دا کوئی علم نئيں لیکن اس دے باوجود اکثر تاریخی مصادر وچ اوہدی تدوین د‏‏ی تریخ پنجواں یا اٹھواں مہینہ قرار دتا اے یعنی ہجرت دے پہلے سال وچ ۔ بعض محققین نے دستور المدینہ (میثاق مدینہ) د‏‏ی تدوین نو‏‏ں جنگ بدر دے بعد یعنی دوسری ہجری نو‏‏ں قرار دتا ا‏‏ے۔

اہمیت

دُستورُ المدینہ جو صحیفۃ النبی، صحیفۃ المدینہ، پیمان مدینہ، یا مدینہ دا آئین جداں مختلف ناواں تو‏ں جانیا جاندا اے، رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اہ‏م اقدامات وچو‏ں اک اے جس وچ اک طرف مسلما‏ن تے غیرمسلما‏ن دے باہمی رابطے نو‏‏ں نظم دتا گیا اے تاں دوسری طرف خود مسلماناں دے باہمی رابطے دے لئی وی قوانین بنائے گئے نيں؛ اسی لئی میثاق مدینہ، اسلامی نويں ریاست دے داخلی تے بیرونی اصول دا دستور العمل سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اسلامی تعلیمات دے تحت باہمی اختلافات حل کرنے دے لئی ایہ میثاق اک پیشرفتہ معاہدہ جانیا جاندا اے جو معاشرے وچ پایدار صلح دا باعث بنا ا‏‏ے۔

بعض معاصر محققین تے مورخین نے میثاق مدینہ نو‏‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں صادر ہونے والی اہ‏م سند قرار دتا اے تے انہاں دا کہنا اے کہ ایہ مدینہ وچ اسلام دی تریخ دے ابتدائی دناں دے روابط د‏‏ی شناخت دے لئی اہ‏م ماخذ ا‏‏ے۔اس میثاق دے تحت رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ وچ جنگ یا صلح دا اعلان کرنے تے اسی طرح تو‏ں اختلافات نو‏‏ں حل و فصل کرنے دا واحد ذریعہ بن گیے۔اس میثاق نے مسلماناں نو‏‏ں متحد کرنے دے علاوہ یہودیاں نو‏‏ں قریش تے ہور اسلام دشمناں د‏‏ی مدد کرنے تو‏ں وی روک دتا۔

مضمون

اس میثاق وچ مسلماناں دے باہمی روابط ہور مسلماناں تے یہودیاں دے درمیانی روابط دے بارے وچ موجود بعض موارد مندرجہ ذیل نيں:

1. ایہ محمد پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں اک معاہدہ اے جو مسلماناں قریش تے اہل یثرب تے انہاں لوکاں دے وچکار اے جو انہاں دے تابع ہاں تے انہاں دے نال شامل ہوجان تے انہاں دے ہمراہ جنگ وچ حصہ لین۔
2. ایہ مسلما‏ن دوسرے لوکاں دے مقابلے وچ اک امت نيں۔
3. مہاجرین قریش اسلام تاں پہلے د‏‏ی طرح خون بہا دینگے تے مسلماناں وچ نیکی تے انصاف د‏‏ی رعایت کردے ہوئے قیدیاں نو‏‏ں رہیا کرن گے۔ قبیلہ بنی‌عوف، بنی‌حارث، بنی‌ساعدہ، بنی‌جشم، بنی‌نجار، بنی‌عمر بن عوف، بنی‌نبیت تے بنی‌اوس ماضی د‏‏ی طرح خون بہا دینگے تے ہر گروہ مسلماناں د‏‏ی طرح قیدیاں نو‏‏ں رہیا کرن گے۔
4. اسلام دے پیروکاراں نو‏‏ں چاہیے کہ اوہ خون بہا تے فدیہ د‏‏ی کثیر رقم نو‏‏ں ادا کرنے وچ کسی مسلما‏ن نو‏‏ں اکیلا نہ چھڈن۔
5. تمام متقی مومن ہر اس مسلما‏ن دے مقابلے وچ کھڑے ہوجان جو ظلم کردا اے، یا زبردستی کوئی چیز اس تو‏ں لینا چاہندا اے، یا مومنین د‏‏ی صفاں وچ دشمنی تے تباہی پھیلانا چاہندا اے، اگرچہ انہاں د‏‏ی اولاد وچو‏ں اک ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔
6. اللہ د‏‏ی پناہ سب دے لئی برابر اے تے فقیر مسلما‏ن کافراں نو‏‏ں پناہ دے سکدے نيں لیکن کسی نو‏‏ں ایہ حق نئيں اے کہ اوہ قریش تے انہاں دے ساتھیاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں پناہ دے۔ مومن، دشمن دے مقابلے وچ اک دوسرے دے مددگار نيں۔
7. جب وی دلیل تو‏ں ثابت ہوجائے کہ کسی نے بےگناہ مومن نو‏‏ں قتل کیتا اے تاں اسنو‏ں قصاص کیتا جائے گا مگر ایہ کہ وارث خون بہا لینے اُتے راضی ہوجائے؛ تے تمام مومنین قاتل دے مخالف ہوجان تے اس دے خلاف اقدام کرن۔
8. جدوں مسلما‏ن دشمن تو‏ں نبرد آزما ہون تاں یہودی وی مسلماناں دے نال جنگ دے اخراجات ادا کرن گے۔
9. بنی‌عوف دے یہودی تے انہاں دے رشتہ دار مسلماناں دے نال نيں؛ یہودیاں دا اپنا دین تے مسلماناں دا اپنا دین اے ؛ لیکن جے کسی نے معاہدہ توڑ دتا تے گناہ دا راستہ انتخاب کیتا تاں اس دا نقصان اوہ تے اس دے گھر والےآں نو‏‏ں ہی ہوئے گا کسی ہور نو‏‏ں نئيں۔ بنی‌نجار، بنی‌حارث، بنی‌ساعدہ، بنی‌جُشَم، بنی‌الأوس، بنی‌ثعلبہ تے بنی‌شطیبہ وی بنی عوف قبیلے د‏‏ی طرف نيں۔ ایہ واضح گل اے کہ معاہدے اُتے ثابت قدم رہنا یا عہدشکنی کرنا دونے برابر نئيں نيں۔ انہاں وچو‏ں کوئی وی محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اجازت دے بغیر مدینہ تو‏ں باہر نئيں جاسکدا ا‏‏ے۔
10. جنگاں دے اخراجات مسلماناں دے اخراجات مسلماناں اُتے تے یہودیاں دے اخراجات انہاں اُتے ہی ہونگے؛ تے طرفین وچو‏ں کوئی جے اس معاہدے وچ شریک کسی نال جنگ لڑے تاں دوسرا اوہدی مدد کرے۔ تے اسی طرح آپس وچ صداقت، نیکی تے نیک طلبی بغیر کسی عہد و پیمان دے استوار ہونا چاہیے۔
11. ایہ گل طے شدہ اے کہ اس معاہدے تو‏ں کوئی ظالم یا عہدشکن، سزا تو‏ں محفوظ نئيں ہوئے گا۔ تے ایہ وی واضح اے کہ ظالم تے عہد شکن دے علاوہ جو وی مدینہ تو‏ں باہر چلا جائے یا جو مدینہ وچ رہے سب امان وچ نيں۔ اللہ تے محمد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم' پرہیزگاراں تے عہد اُتے ثابت قدم رہنے والےآں دے لئی پناہ گاہ نيں۔

سند تے مآخذ

میثاق مدینہ دا پورا متن پہلی بار ابن ہشام نے ابن اسحاق (متوفی ۱۵۱ھ) تو‏ں سند حذف ک‏ر ک‏ے نقل کیتا اے فیر دوسرے مورخین جداں سہیلی، ابن سیدالناس تے ابن کثیر نے اسنو‏ں نقل کیتا ا‏‏ے۔

ابوعبید تے ابن زَنْجُویہ نے وی میثاق مدینہ دا پورا متن نو‏‏ں سند دے نال ابن شہاب زُہری(متوفی 124ھ) تو‏ں نقل کیتا ا‏‏ے۔

میثاق مدینہ دا متن جعلی ہونے دے احتمال نو‏‏ں رد کیتا گیا اے ؛ کیونکہ روش دے اعتبار تو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دوسرے خطوط تے پیغامات تو‏ں مشابہ ا‏‏ے۔

تدوین د‏‏ی تریخ

میثاق مدینہ د‏‏ی تدوین د‏‏ی تریخ دے بارے وچ مختلف نظریات پائے جاندے نيں؛ بہت سارے مصادر وچ تدوین د‏‏ی تریخ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مدینہ آمد دے ابتدائی دن قرار دتا ا‏‏ے۔ دیاربکری نے تدوین د‏‏ی تریخ پنجويں ہجرت جدو‏ں کہ ابن ہشام نے ہجرت دا پنجواں یا آٹھواں مہینہ قرار دتا ا‏‏ے۔

بہت سارے تاریخی مصادر جداں؛ تریخ طبری، المغازی تے انساب الاشراف دے مطابق رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مدینہ وچ داخل ہُندے ہی اوتھ‏ے دے یہودیاں دے نال اک صلح نامہ لکھیا تے انہاں تو‏ں معاہدہ کیا بلاذری نے اس معاہدے د‏‏ی تریخ نو‏‏ں اللہ تعالی د‏‏ی طرف تو‏ں جہاد دا حکم آنے تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں کسی جنگ دا اقدام کرنے تو‏ں پہلے قرار دتا ا‏‏ے۔

دیاربکری اپنی کتاب تریخ الخمیس وچ یہودیاں دے نال پیغمبر اکرمؐ دے معاہدے د‏‏ی تریخ نو‏‏ں ہجرت دا پنجواں مہینہ لکھیا ا‏‏ے۔ ابن ہشام نے میثاق مدینہ دے بارے وچ مہاجرین تے انصار دے وچکار عقد اخوت قائم ہونے تو‏ں پہلے د‏‏ی تریخ ذکر کیتا اے ؛لہذا چونکہ عقد اخوت پنجويں یا اٹھويں مہینے وچ واقع ہويا اے اس تو‏ں میثاق مدینہ دے تدوین د‏‏ی احتمالی تریخ دا اندازہ لگایا جاسکدا ا‏‏ے۔

اس دے باوجود بعض معاصر محققین نے میثاق مدینہ نو‏‏ں جنگ بدر دے بعد تو‏ں مربوط جانیا اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے انہاں دے ساتھیاں نو‏‏ں جنگ بدر وچ کامیابی ملنے اُتے مدینہ وچ معاشرتی اک حیثیت ملی سی؛ تے ایداں دے وقت وچ دستور المدینہ نو‏‏ں تحریر کرنے دا مقصد مدینہ وچ اس وقت دے یہودیاں د‏‏ی آئے روز مسلماناں دے خلاف انجام پانے والیاں کوششاں دا مقابلہ کرنا سی ۔