سعد بن عبادہ

سعد بن عبادہ
معلومات شخصیت
مکمل نام	سَعد بن عُبادة بن دُلَیم بن حارثہ خَزرَجی
کنیت	ابو ثابت یا ابو قیس
لقب	کامل
وجہ شہرت	صحابی
مہاجر/انصار	انصار
نمایاں کارنامے
دیگر سرگرمیاں

سَعد بن عُبادہ خَزرَجی (متوفی ۱۵ ق) انصار دے علمبردار، جنگ احزاب وچ رسول اکرم (ص) دے مشتے تے ہور کئی غزوات وچ پیغمبر (ص) دے نال رہ‏‏ے۔ سعد مدینہ دے بزرگان و اشراف تے قبیلۂ خزرج دے رئیس سن ۔ اسلام تو‏ں پہلے سعد کامل دے نام تو‏ں جانے جاندے۔ رسول اکرم دے نال پیمان عقبہ وچ سعد بارہ نقبا وچو‏ں اک سن ۔

رسول اللہ دے وصال دے بعد بعض انصار دے بزرگ سقیفہ وچ جمع ہوئے تے خلافت دے لئی انہاں دتی نگاہ سعد بن عبادہ اُتے ٹھہری سی لیکن حضرت ابو بکر، عمر تے ابو عبیدہ دے آنے تو‏ں سقیفہ دے مجمع نے حضرت ابو بکر د‏‏ی طرف میلان پیدا ک‏ر ليا تے انہاں نے حضرت ابو بکر د‏‏ی بیعت ک‏‏‏‏ے لئی۔ لیکن سعد نے خلیفۂ اول و دوم د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی تے آخرکار دوسری خلافت دے دوران قتل ہوئے تے انہاں دے قتل نو‏‏ں جنات د‏‏ی طرف نسبت دتی گئی۔

خاندان

نام: سَعد بن عُبادة بن دُلَیم بن حارثہ خَزرَجی

کنیت: ابو ثابت یا ابو قیس

سعد دا خاندان قبیلہ خزرج اشراف وچو‏ں سی تے انہاں دے والد عباده یثرب دے خزرج قبیلہ دے بزرگاں وچو‏ں سن ۔ والدہ دا نام عمره بنت مسعود بن قیس، انہاں خواتین وچو‏ں سی جنہاں نے رسول اللہ د‏‏ی بیعت کيتی تے ہجرت دے پنجويں سال فوت ہوئیاں۔^[۱]

سعد خود پیامبر اسلام(ص) دے صحابہ وچو‏ں نيں۔ جاہلیت تے اسلام دے دور وچ مدینہ وچ خزرج قبیلے دے بزرگ منے جاندے سن ۔ ^[۲] ابن حزم دے بقول انہاں نے ۲۱ احادیث رسول اللہ تو‏ں نقل کيتیاں نيں۔ ^[۳] اسلام لیانے تو‏ں پہلے لکھنے، پڑھنے، تیراندازی تے تیراکی جاننے د‏‏ی بنا اُتے سعد کامل دے نام تو‏ں معروف سن ۔ ^[۴]

زمانۂ جاہلیت وچ سعد تے انہاں دے آباء و اجداد سخاوتمندی تے سرداری وچ مشہور سن ۔^[۵] ایہ شرافت تے سرداری اسلام قبول کرنے دے بعد وی انہاں وچ باقی رہی۔ ایہ لوگ مدینہ وچ لوگاں نو‏‏ں کھانا کھلیانے والےآں وچ شمار ہُندے سن ۔^[۶] کہیا گیا اے کہ عرباں دے کسی خاندان د‏‏ی چار نسلاں وچ اس طرح مہمان نوازی دا سلسلہ جاری نئيں رہیا جدو‏ں کہ سعد دا بیٹا قیس سب تو‏ں زیادہ مہمان نواز سی ۔^[۷]

سعد د‏‏ی سخاوتمندی د‏‏ی اکثر حکایات معروف نيں؛ مروی اے کہ سعد دے جد دلیم دا اک گھر سی جس وچو‏ں ہر روز کوئی آواز دیندا: جسنو‏ں مرغن تے نرم غذا کھانا ہو اوہ دلیم دے گھر اُتے آ جائے۔ دلیم د‏‏ی موت دے بعد سعد نے ایہی سلسلہ جاری رکھیا تے انہاں دے بعد انہاں دے بیٹے قیس نے اپنے بزرگاں د‏‏ی اس رسم د‏‏ی پاسداری کيتی۔^[۸]

اسی طرح ابن سیرین نے نقل کیتا اے کہ پیامبر (ص) ہر رات اہل صفہ دے اصحاب وچ کھانا تقسیم کردے سن ۔ بعض اک شخص نو‏‏ں بعض دو نو‏‏ں یا اس تو‏ں زیادہ جدو‏ں کہ سعد ہر رات اسّی افراد نو‏‏ں کھانا کھلیانے دے لئی اپنی منزل اُتے لے ک‏ے جاندے۔^[۹]سعد تے انہاں دے بیٹےآں نے حضرت علی(ع) تے فاطمہ (س) د‏‏ی شادی دے اسباب فراہ‏م کرنے وچ بہت مدد کيت‏ی۔^[۱۰]

پیغمبر (ص) نے اک دن افطار دے بعد ایويں دعا فرمائی:

روزه‌ دار تے نیک لوگ تواڈے دستر خوان اُتے کھانا کھا رہے نيں تے فرشتے تساں اُتے درود بھیجدے نيں۔^[۱۱]

اسلام قبول کرنا

بیعت عقبہ دے موقع اُتے سعد بن عبادہ نے اہل یثرب دے انصار وچو‏ں ستّر افراد دے ہمراہ رسول خدا(ص) د‏‏ی بیعت کيتی۔ جدو‏ں سعد نے اسلام قبول کیہ تو منذر بن عمرو تے ابودُجانہ دے نال مل ک‏‏‏‏ے بنی ساعده دے بتاں نو‏‏ں توڑا۔^[۱۲] سعد انہاں بارہ نقبا وچو‏ں نيں جنہاں نو‏ں رسول اللہ نے جبرائیل دے اشارے اُتے متعین فرمایا۔^[۱۳]

غزوات وچ شرکت

سعد اکثر غزوات وچ رسول خدا (ص) دے نال شریک ہوئے۔ لیکن جنگ بدر وچ انہاں د‏‏ی شرکت محل اختلاف ا‏‏ے۔^[۱۴] اوہ رسول اللہ دے مورد اعتماد تے مشتے افراد وچ سن ۔ جنگ احزاب وچ پیغمبر (ص) نے سعد بن عباده تے سعد بن معاذ دے اسلام تے رسول خدا د‏‏ی حیثیت تے دفاع دے سخت مؤقف تے مشورے دے بعد ہی مشرکین تو‏ں مذاکرات د‏‏ی پیش کش نو‏‏ں رد ک‏‏‏‏ے دتا۔^[۱۵]

کتاباں وچ انہاں نو‏ں اسلام دے پرچمداراں وچ شمار کیتا ا‏‏ے۔ غزوات پیامبر (ص) وچ مہاجرین دا علم امام علی(ع) تے انصار دا پرچم سعد وچ رہیا۔^[۱۶] اگرچہ فتح مکہ دے موقع اُتے وی علم سعد بن عباده دے ہتھو‏ں وچ ہی سی ۔^[۱۷] لیکن سعد بن عبادہ تو‏ں انتقام جوئی تے خونریزی اُتے مشتمل شعار رسول اللہ دے کاناں وچ پڑے تو آپ نے علی تو‏ں فرمایا: اے علی(ع) جاؤ تے سعد تو‏ں پرچم لے لو، مرحمت تے عفو اُتے مشتمل شعار کہو۔اک ہور روایت دے مطابق قیس بن سعد بن عباده نو‏‏ں اس کم اُتے مامور کیتا۔^[۱۸]

خلافت ابوبکر

اصل مضمون: ابوبکر

پیامبر (ص) دے وصال دے بعد سعد بن عباده شہر مدینہ دے بزرگاں دے نال سقیفہ بنی ساعده وچ خلافت دے حصول دے لئی اکٹھے ہوئے۔^[۱۹] لیکن ابو بکر بن ابی قحافہ، عمر تے ابو عبیدہ جراح دے سقیفہ وچ آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حاضرین نے ابوبکر د‏‏ی طرف رجحان پیدا ک‏ر ليا۔ سعد د‏‏ی سخت مخالفت دے باوجود حاضرین نے ابو بکر دا خلیفہ دے عنوان تو‏ں انتخاب کیتا تے انہاں د‏‏ی بیعت د‏‏ی البتہ بعض دا کہنا اے کہ سعد نے اپنے لئے خلافت دا دعوی نئيں کیتا سی بلکہ خزرجی سن جو سعد دے خلیفہ ہونے نو‏‏ں چاہندے سن ۔^[۲۰] حضرت ابوبکر د‏‏ی بیعت دے بعد وی سعد تے اس دے قبیلے نے سعد د‏‏ی پیروی کردے ہوئے ابو بکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی۔^[۲۱] اس دے مقابلے وچ بعض نے لکھیا اے کہ سعد خلافت دا خواہاں سی لیکن جدو‏ں اسنو‏ں حاصل نہ ک‏‏‏‏ے سکا تو حضرت ابو بکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی۔^[۲۲]

اس دے بعد خلافت اول نے انہاں تو‏ں بیعت لینے کوشش کيتی لیکن انہاں نے انکار کردے ہوئے کہیا:

اس جھوٹھ نو‏‏ں اپنے لئے وی نئيں چاہیا، کسی دوسرے دے لئی وی اس جھوٹھ نو‏‏ں نئيں چاہندا ہاں تے کسی د‏‏ی خاطر جہنم جانے دے لئی تیار نئيں ہون۔ ^[۲۳]

خلافت عمر

خلیفہ اول دے لئی بیعت لینے تے سعد دے انکار دا واقعہ دوبارہ خلافت ثانیہ وچ فیر تکرار ہويا۔ ہرچند خلیفہ دوم نے سعد تو‏ں بیعت لینے دا اصرار کیتا لیکن اوہ اس وچ کامیاب نہ ہوئے۔ منقول اے کہ سعد دے قبیلے د‏‏ی طاقت تے قوت دے پیش نظر حکومت وقت اس دا سامنا کرنے تو‏ں کتراندی سی۔^[۲۴]

اک روز سعد دا بیٹا عمر نو‏‏ں نصیحت کردے ہوئے کہندا اے: سعد نے قسم اٹھائی اے کہ اوہ تواڈی بیعت نئيں کريں گا تے تساں زبردستی اس تو‏ں بیعت نئيں لے سکدے ہو مگر ایہ کہ تساں اسنو‏ں قتل ک‏‏‏‏ے دو! سعد دا قتل تمام خزرج قبیلے دے قتل اُتے موقوف تے خزرج دا قتل تمام اوس دے قتل اُتے تے انہاں دا قتل تمام یمنی قبیلےآں دے قتل اُتے موقوف اے تے ایہ تواڈے بس د‏‏ی گل نئيں ا‏‏ے۔ پس سعد دے نال حالات بہتر رکھو۔^[۲۵]

قیس بن سعد

اصل مضمون: قیس بن سعد بن عباده

قیس بن سعد انہاں پہلےافراد وچو‏ں سن کہ جنہاں نے وفات پیغمبر دے بعد واقعہ سقیفہ تے حضرت ابوبکر دے انتخاب خلافت وچ ابوبکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی سی۔ انہاں نے امیرالمؤمنین(ع) دا نال دتا تے انہاں دے اصحاب وچ رہ‏‏ے۔^[۲۶]

وفات

سعد بن عبادہ د‏‏ی وفات ۱۵ ق^[۲۷] وچ شام دے علاقے حوران دے راستے وچ واقع ہوئی۔ البتہ تاریخ وفات ۱۱ ق، ۱۴ق وی ذکر ہوئی اے لیکن ۱۵ ق درست تر معلوم ہُندی ا‏‏ے۔

ان د‏‏ی کیفیت وفات وچ اختلاف مذکور ا‏‏ے۔ کچھ کہندے نيں کہ جدو‏ں انہاں نے عمر د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کیہ تو انہاں دے کہنے اُتے مدینہ تو‏ں باہر آئے تے حوران شام ^[۲۸] دے راستے وچ انہاں د‏‏ی موت طبیعی واقع ہوئی۔^[۲۹] لیکن کچھ معتقد نيں کہ انہاں نو‏ں قتل کیتا گیا۔ انہاں دے قتل وچ دو آرا پائی جاندیاں نيں۔ کچھ اہل سنت مآخذاں دے مطابق پہلی رائے ایہ اے کہ کھڑے ہو ک‏‏‏ے پیشاب کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں جنات نے اسنو‏ں قتل کیتا^[۳۰]ان دے قتل دے بعد دف بجاندے ہوئے ایہ شعر پڑھ رہے سن :^[۳۱]

قد قَتَلنا سیدَ الخزرجِ سَعدَ بن عُبادة		ورَمَیناهُ بسهمین فلم یخطِ فُؤادَه
ہم نے خزرج دے سردار سعد بن عبادہ نو‏‏ں قتل ک‏‏‏‏ے دیا		ہم نے اسنو‏ں دو تیر مارے کسی اک نے دل تو‏ں خطا نئيں کیا

اس داستان نو‏‏ں بعض اہل سنت شک و تردید د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں۔ مروی اے کہ اک اہل سنت شخص نے شیعہ تو‏ں سوال کیتا: جے خلافت علی دا حق سی تے ابوبکر نے اسنو‏ں غصب کیتا سی تو علی نے کیو‏ں اس دے حصول دے لئی قیام نئيں کیتا؟ شیعہ نے جواب دتا: علی اس گل تو‏ں ڈر گئے کہ کدرے انہاں نو‏ں وی جنات قتل نہ ک‏‏‏‏ے دتیاں۔^[۳۲] جنات دے ہتھو‏ں سعد دے قتل د‏‏ی داستان دے رد وچ درج ذیل شعر کہیا گیا:

یقولون سعد شقت الجن بطنه		الا ربما حققت فعلک بالغدر
وہ کہندے نيں:جنات نے سعد دا شکم پارہ کیا		آگاہ رہو تساں نے کس قدر چالاکی تو‏ں اپنا فعل انجام دیا
و ماذنب سعد انه بال قائماً		و لکن سعداً لم یبایع ابابکر
سعد دا ایہ گناہ نئيں سی کہ اسنے کھڑے ہو ک‏‏‏ے پیشاب کیا		بلکہ انہاں دا ( گناہ ایہ سی کہ) انہاں نے ابوبکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی تھی

بعض معتقد نيں کہ خالد بن ولید تے محمد بن سلمہ انصاری عمر د‏‏ی طرف مامور ہوئے کہ اوہ شام وچ اس تو‏ں بیعت لاں۔ جدو‏ں سعد دے روبرو ہوئے تو انہاں نے بیعت کيتی مخالفت کيتی۔ انہاں دونے نے انہاں نو‏ں تیر مارے جس تو‏ں انہاں دتی موت واقع ہوئی۔^[۳۳]

حوالے

↑ رکـ: مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸؛ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۳.
↑ تستری، قاموس الرجال، ج۵، ص۴۸؛ رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۱.
↑ ابن حزم، اسماء الصحابہ الرواة، ص۱۱۹.
↑ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸؛ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۸۵؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۳.
↑ رکـ: حائری، منتہی المقال، ج۳، صص۳۲۲-۳۲۳؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸؛ ابن حجر، تقریب التہذیب، ص۲۸۰؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، ص۲۹۹؛ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۸۵.
↑ تستری، قاموس الرجال، ج۵، ص۴۸.
↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، صص۳۵۰-۳۵۱؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، ص۳۰۰.
↑ رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۱؛ تستری، قاموس الرجال، ج۵، ص۵۴؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۳.
↑ تستری، قاموس الرجال، ج۵، ص۵۴؛ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۸۰.
↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ص۲۳۳.
↑ تستری، قاموس الرجال، ج۵، صص۵۳-۵۴.
↑ رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۱؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸، ص۲۷۹؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۴.
↑ رکـ: مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸؛ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۱؛ ابن حجر، تقریب التہذیب، ص۲۸۰؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۴؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۹۳.
↑ رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۱؛ بخاری، التاریخ الکبیر، ج۴، ص۴۴؛ ابن حجر، تقریب التہذیب، صص۲۸۰-۲۸۱؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، ص۲۹۹؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸.
↑ رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، صص۱۶۲-۱۶۳؛ تستری، قاموس الرجال، ج۵، ص۴۸؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، ص۳۰۰.
↑ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۸۰؛ طبرانی، العجم الکبیر، ج۶، ص۱۵، ح۵۳۵۶؛ سیوطی، جامع الاحادیث، جزء۳۶، ص۱۷۳، باب مسند عبدالله بن عباس، ح۳۹۰۳۲؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج۲۰، ص۲۴۹.
↑ رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۲.
↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، صص۱۶۳-۱۶۴؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، صص۳۰۰-۳۰۱.
↑ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، ص۳۰۱؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۶.
↑ رکـ: شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، صص۲۳۳-۲۳۵؛ تستری، قاموس الرجال، ج۵، صص۴۹-۵۲.
↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳.
↑ رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۴؛ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۸۱؛ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۸۵.
↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳.
↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳.
↑ رکـ: شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، صص۲۳۳-۲۳۴؛ تستری، قاموس الرجال، ج۵، صص۵۱-۵۲؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۳.
↑ رکـ: حائری، منتہی المقال، ج۵، ص۲۴۳؛ ابن داوود، رجال، ص۱۵۵؛ طوسی، رجال، ص۵۴؛ علامہ حلی، خلاصہ الاقوال، ص۲۳۱؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۳۵۰.
↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۴؛ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۸۰؛ ابن حجر، تقریب التہذیب، ص۲۸۱؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، ص۳۰۱.
↑ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۳.
↑ ابوحاتم، کتاب الثقات، ج۳، ص۱۴۹؛ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۸۵.
↑ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۷
↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۴؛ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۵؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۸۰؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۷.
↑ تستری، قاموس الرجال، ج۵، ص۴۹.
↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۵.

مآخذ

ابن اثیر، اسدالغابہ فی معرفہ الصحابہ، دارالمعرفہ، بیروت، ۱۴۲۲ق/۲۰۰۱م.
ابن حجر، تقریب التہذیب، تحقیق خلیل مأمون شیحا، دارالمعرفہ، بیروت، ۱۴۲۲ق/۲۰۰۱م.
ایضا، تہذیب التہذیب، دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
ابن حزم، اسماء الصحابہ الرواة و مالکل واحد من العدد، تحقیق سید کسروی حسن، دارالکتاباں العلمیہ، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
ابن داوود حلی، تقی الدین حسین بن علی، کتاب الرجال، منشورات رضی، قم.
ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
ابن عبدالبر قرطبی، الاستیعاب فی معرفہ الاصحاب، تحقیق علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، دارالکتاباں العلمیہ، بیروت، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
ابوحاتم تمیمی، کتاب الثقات، وزارة المعارف و الشؤون للحکومہ العالیہ الہندیہ، دارالفکر للطباعہ و النشر و التوزیع، بیروت.
ابوعلی حائری، منتہی المقال فی احوال الرجال، مؤسسہ آل البیت(ع) لاحیاء التراثف قم، ۱۴۱۶ق.
بخاری، محمد بن ابراہیم، التاریخ الکبیر، زیر نظر محمد عبدالمعبد خان، دارالفکر للطباعہ و النشر و التوزیع، بیروت.
صحیح البخاری باختلاف الروایات، دارالفکر للطباعہ و النشر و التوزیع، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
صحیح البخاری، شرح و تحقیق قاسم الشماعی الرفاعی، دارالقلم، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
بلاذری، کتاب جمل من انساب الاشراف، تحقیق و تقدیم سہیل زکار، ریاض زرکلی، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، موسسہ نشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۴ق.
زرکلی، خیرالدین، الاعلام قاموس تراجم لاشہر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المسشترقین، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۲م.
سیوطی،
شوشتری، نوراللہ، مجالس المؤمنین، کتابفروشی اسلامیہ، تہران، ۱۳۷۷ش.
طبرانی، العجم الکبیر، تحقیق حمدی بن عبدالمجید السلفی، مکتبہ ابن التیمیہ، قاهره‍.
طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، مکتبہ الحیدریہ، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
علامہ حلی، خلاصہ الاقوال فی معرفہ الرجال، تحقیق جواد قیومی، نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
مزی، یوسف، تہذیب الکمال فی اسماء الرجال، تحقیق بشار عواد معروف، مؤسسہ الرسالہ، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۹۸م.

[1] رکـ: مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸؛ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۳.

[2] تستری، قاموس الرجال، ج۵، ص۴۸؛ رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۱.

[3] ابن حزم، اسماء الصحابہ الرواة، ص۱۱۹.

[4] ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸؛ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۸۵؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۳.

[5] رکـ: حائری، منتہی المقال، ج۳، صص۳۲۲-۳۲۳؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸؛ ابن حجر، تقریب التہذیب، ص۲۸۰؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، ص۲۹۹؛ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۸۵.

[6] تستری، قاموس الرجال، ج۵، ص۴۸.

[7] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، صص۳۵۰-۳۵۱؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، ص۳۰۰.

[8] رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۱؛ تستری، قاموس الرجال، ج۵، ص۵۴؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۳.

[9] تستری، قاموس الرجال، ج۵، ص۵۴؛ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۸۰.

[10] شوشتری، مجالس المؤمنین، ص۲۳۳.

[11] تستری، قاموس الرجال، ج۵، صص۵۳-۵۴.

[12] رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۱؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸، ص۲۷۹؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۴.

[13] رکـ: مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸؛ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۱؛ ابن حجر، تقریب التہذیب، ص۲۸۰؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۴؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۹۳.

[14] رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۱؛ بخاری، التاریخ الکبیر، ج۴، ص۴۴؛ ابن حجر، تقریب التہذیب، صص۲۸۰-۲۸۱؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، ص۲۹۹؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۷۸.

[15] رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، صص۱۶۲-۱۶۳؛ تستری، قاموس الرجال، ج۵، ص۴۸؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، ص۳۰۰.

[16] مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۸۰؛ طبرانی، العجم الکبیر، ج۶، ص۱۵، ح۵۳۵۶؛ سیوطی، جامع الاحادیث، جزء۳۶، ص۱۷۳، باب مسند عبدالله بن عباس، ح۳۹۰۳۲؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج۲۰، ص۲۴۹.

[17] رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۲.

[18] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، صص۱۶۳-۱۶۴؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، صص۳۰۰-۳۰۱.

[19] ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، ص۳۰۱؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۶.

[20] رکـ: شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، صص۲۳۳-۲۳۵؛ تستری، قاموس الرجال، ج۵، صص۴۹-۵۲.

[21] شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳.

[22] رکـ: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۴؛ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۸۱؛ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۸۵.

[23] شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳.

[24] شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳.

[25] رکـ: شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، صص۲۳۳-۲۳۴؛ تستری، قاموس الرجال، ج۵، صص۵۱-۵۲؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۳.

[26] رکـ: حائری، منتہی المقال، ج۵، ص۲۴۳؛ ابن داوود، رجال، ص۱۵۵؛ طوسی، رجال، ص۵۴؛ علامہ حلی، خلاصہ الاقوال، ص۲۳۱؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۳۵۰.

[27] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۴؛ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۸۰؛ ابن حجر، تقریب التہذیب، ص۲۸۱؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۲، ص۳۰۱.

[28] ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۳.

[29] ابوحاتم، کتاب الثقات، ج۳، ص۱۴۹؛ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۸۵.

[30] ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۷

[31] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۱۶۴؛ ابن حجر، تہذیب التہذیب، ج۳، ص۴۱۲؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۵؛ مزی، تہذیب الکمال، ج۱۰، ص۲۸۰؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۶۱۷.

[32] تستری، قاموس الرجال، ج۵، ص۴۹.

[33] شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]