اسماعیلی
اسماعیلی اہل تشیع دا اک فرقہ اے جس وچ حضرت جعفر صادق (پیدائش 702ء) دی امامت تک اثنا عشریہ توں اتفاق پایا جاندا اے تے ایويں انہاں دے لئی وی اثنا عشریہ دی طرح جعفری دا لفظ وی مستعمل ملدا اے جدوں کہ اک قابلِ ذکر گل ایہ وی اے کہ اکثر کتاباں و رسالے وچ عام طور اُتے جعفری دا لفظ اثنا عشریہ اہل تشیع دے لئی بطور متبادل آندا اے۔ 765ء وچ حضرت جعفر صادق دی وفات دے بعد انہاں دے وڈے فرزند اسماعیل بن جعفر (721ء تا 755ء) نوں سلسلۂ امامت وچ مسلسل کرنے والے جعفریاں نوں اسماعیلی جدوں کہ موسی بن جعفر (745ء تا 799ء) دی امامت تسلیم کرنے والےآں نوں اثنا عشریہ کہیا جاندا اے۔ اسماعیلی تفرقے والے حضرت علی، حضرت حسن، حضرت حسین، زین العابدین، محمد باقر تے جعفر صادق علیہم السلام نوں اہل تشیع دی طرح اپنے ائمہ مندے نيں تے انہاں دے بعد ستويں امام اسماعیل بن جعفر صادق تے انہاں دے بعد محمد بن اسماعیل بن جعفر صادق (746ء تا 809ء) نوں اپنے اٹھويں امام دا درجہ دیندے نيں۔[۱]
آغاز
سودھوجعفر صادق دے وڈے لڑکے اسماعیل توں ایہ فرقہ منسوب اے، انہاں دے مطابق اسماعیل دی وفات 133ھ وچ ہوئی سی تے انہاں نے اپنے بیٹے محمد اُتے نص کيتا سی تے امام محمد دے بعد تن ائمہ عبد اللہ، احمد تے حسین ہوئے۔ ایہ تِناں مستورین کہلاندے سن یعنی ایہ بہت پوشیدہ زندگی بسر کردے سن ۔ انہاں دے خاص خاص نقیباں دے علاوہ انہاں دا پتہ کسی نوں نئيں معلوم ہُندا سی۔ انہاں دے ناواں وچ وی اختلاف پایا جاندا سی۔ حسین نے عسکر مکرم وچ 297ھ وچ وفات پائی۔ اس نے اپنی وفات توں پہلے اپنے بیٹے عبد اللہ مہدی نوں نص کيتا۔ جو مہدی ناں توں 297ھ مغرب (افریقہ) وچ ظاہر ہويا۔ مذکورہ بالا مستورین اماماں دے ناواں وچ بہت اختلاف اے۔
علویاں نے سرتوڑ کوششاں کيتیاں مگر ایسی کامیابی حاصل نئيں ہوئی جس توں انہاں نوں سیاسی دنیا وچ کوئی نمایاں درجہ مل سکے تے دعوتاں نوں بنی عباس دے مقابلہ کرکے اپنی امامت ثابت کرن۔ انہاں دی تحریکاں نوں مشرق وچ عباسیاں نے کامیاب نئيں ہونے دتا۔ عباسیاں دے خوف توں اسماعیلیاں دی تحریک وی جو نہایت خفیہ سی مشرق وچ کامیاب نئيں ہوئی تے انہاں دے اماماں نوں مستور ہونا پرا۔ ايسے بنا اُتے انہاں نے اس دے لئی مغرب (افریقہ) دا انتخاب کيتا تے اوتھے انہاں نے غیر متوقع کامیابی حاصل کيتی تے ایويں فاطمی سلطنت دی بنیاد پئی۔
اسماعیل دی وفات دے بعد تقریبا ڈیڑھ صدی تک اسماعیلاں دے پوشیدہ رہے اورتریخ اسماعیلیہ وچ اس دوران نوں دورہ ”ستر“ کہندے نيں ۔اس زمانہ وچ انہاں دے امام دا ناں تے جگہ صرف انہاں لوکاں نوں معلوم ہُندی سی جو انہاں دے زیادہ نزدیک تے معتبر ہُندا سی اوردوسرے اسماعیلیاں نوں اپنے پوشیدہ امام دا ناں وی معلوم نئيں ہُندا سی ، لہذا پوشیدہ (مستور) ائمہ دے متعلق اطلاعات بوہت گھٹ نيں ،مورخین دے نزدیک اس عصر دے ائمہ دے ناواں وچ وی اختلاف اے ، فاطمیون دے عقیدہ دے مطابق پوشیدہ ائمہ دے ناں ایہ نيں : محمد بن اسماعیل ، عبداللہ، احمد حسین و عبیداللہ ۔
دروز دی روایت دے مطابق : محمد بن اسماعیل دوم، محمد دوم، احمد ، عبداللہ ، محمد سوم، حسین، احمد دوم و عبیداللہ (پنج اماماں دے بجائے نو (۹) امام۔
نزاریہ دی روایت دے مطابق : محمد بن اسماعیل ،احمد ، محمد دوم،عبداللہ تے عبیداللہ۔ لیکن اکثر اسماعیلی مورخین نے اسماعیل دے بعد مستور (پوشیدہ) ائمہ دے ناں اس طرح بیان کيتے نيں : محمد بن اسماعیل، عبداللہ بن محمد، احمد بن عبداللہ، حسین بن احمد جو کہ پردہ وچ آخری امام نيں[۲] ۔
روسی محقق نے لکھیا اے : دوسری اورتیسری صدیاں دے درمیان اسماعیلیہ دو فرقےآں وچ تقسیم ہوگئے ،انہاں وچوں اک پہلے دی طرح محمد بن اسماعیل اعقاب دی موت دے بعد انہاں نوں پوشیدہ امامت دے عنوان توں قبول کردا رہیا تے چوتھی صدی دے بعد اس گروہ نوں اسماعیلیہ فاطمیہ کہیا جاندا سی ۔ دوسرے گروہ دے مننے والےآں دا عقیدہ سی کہ بوہت سارے ائمہ دی تعداد وی انبیاء مرسل (آدم، نوح، ابراہیم، موسی، عیسی اورحضرت محمد مصطفیٰ (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم)) دی طرح ست توں زیادہ نئيں ہونا چاہیدا ، ايسے وجہ توں محمد بن اسماعیل نوں آخری امام شمار کردے نيں ۔ انہاں دے عقیدہ دے بعد محمد بن اسماعیل دے بعد کوئی امام نئيں آئے گا ۔ تے ہن صرف ساتھواں پیغمبر قائم المہدی دے منتظر رہنا چاہیدا جو کہ قیامت توں کچھ عرصہ پہلے ظہور کرن گے ۔ ایہ فرقہ جو کہ صرف نال اماماں نوں قبول کردا اے ”سبعیہ“(ست امامی) دے ناں توں مشہور اے تے مدتاں بعد تیسری صدی وچ انہاں نوں ”قرمطیان“ دے ناں توں پکاریا جانے لگا۔
وہ ہور کہندے نيں : اک مدت تک اسماعیلیاں دی تقسیم قطعی تے یقینی نئيں سی ،کیونجے ائمہ مستور (پوشیدہ) نوں ضخیم پردےآں وچ چھپا رکھیا سی تے پوشیدہ ائمہ دا باہر دے لوکاں توں مستقیم کوئی رابطہ نئيں سی ، ایتھے تک کہ کوئی انہاں دا ناں تک نئيں جاندا سی ، اس بناء پردہ وچ پوشیدہ امام نوں قبول کرنے یاقبول نہ کرنے دی وجہ توں انہاں دونے فرقےآں وچ کوئی اختلاف یا دشمنی نئيں ہُندی سی تے انہاں سب کوعام طور توں کدی اسماعیلی تے کدی ”سبعیہ“ تے کدی ”قرمطیہ“ کہندے سن ۔ تے چوتھی صدی دے شروع تک ایہی حالت باقی رہی (۲) [۳]۔
مورخین نے عام طور توں پوشیدہ ائمہ دے متعلق اپنی اطلاعات نوں اسماعیلی بہت وڈے مورخ داعی ادریس عماد الدین بن حسن (متوفی ۸۷۳) مولف کتاب ”عیوان الاخبار“ توں حاصل کيتیاں نيں ۔اور انہاں معلومات دے صحیح تے غلط ہونے دے متعلق کوئی علم نئيں اے ، کیونجے اس زمانہ وچ اسماعیلی ائمہ تقیہ دی بناء اُتے پردہ وچ زندگی بسر کررہے سن تے انہاں دی حقیقت توں کوئی وی باخبر نئيں سی (۳)[۴] ۔
مستودع تے مستقر امام
سودھواسماعیلیاں دی اصطلاح وچ امام دی دو قسماں نيں : اک امام مستودع تے دوسرے امام مستقر: امام مستودع اوہ امام اے جو امام دا سب توں وڈا بیٹا ہو، اوہ امامت دے تمام اسرار توں واقف ہُندا اے تے جدوں تک اوہ امام اے اس وقت تک اپنے زمانہ دا سب توں وڈا عالم ہُندا اے تے اسنوں اپنی اولاد نوں امامت سپرد کرنے دا کوئی حق نئيں اے ، کیونجے اس راستہ توں سادات دے علاوہ کوئی دوسرا امام نئيں ہوسکدا تے امامت اس دے پاس امانت تے ودیعہ ہُندی اے ۔
لیکن امام مستقر اوہ ہُندا اے جس نوں امامت دے تمام امتیازات حاصل ہُندے نيں تے امامت دے تمام حقوق اسنوں تفویض کيتے جاندے نيں تے اوہ وی انہاں حقوق نوں اپنے جانشیناں نوں عطا کردا اے (۴)[۵] ۔
اس قانون دے مطابق بعض داعیان ،امام دے القاب تے وظایف نوں حاصل کردے سن تے اس وقت حقیقی امام پردہ وچ رہ کے انہاں دے اعمال اُتے نظر رکھدا سی تے پوشیدہ مام کسی خطرہ وچ پئے عمومی افکار دی ہدایت کردا سی ، اس وجہ توں اسماعیلیاں دی بعض کتاباں وچ بیان ہويا اے کہ مشہور رسالے اخوان الصفا دے مصنف امام احمد نے داعی ترمذی نوں حکم دتا کہ اوہ اپنے آپ نوں ملاء عام وچ امام دے عنوان توں تعارف کرواواں اوراس راستہ وچ شہادت دی حد تک اگے بڑھاں، تاکہ اس متعلق ضروری تجربہ حاصل ہوجائے (۵) [۶] ۔
جوینی نے کہیا اے : اسماعیلیاں نے کہیا اے کہ کوئی وی عالم بغیر امام دے نئيں اے تے جو وی امام ہوئے اس دا والد وی امام ہوئے گا تے اس دا والد وی ايسے طرح جِنّا وی اُتے چلے جاواں سب امام ہون گے ،ایتھے تک کہ آدم تک کہ ایہ سلسلہ آدم تک پہنچ جائے ۔ پس امام ،امام اے تے اس دا بیٹا آخر تک امام ہوئے گا تے اس امام نوں اس وقت تک موت نئيں آئے گی جدوں تکہ اس دے بیٹے دی ولادت نہ ہوجائے تے فیر اوہ بیٹا امام ہوئے گا ، یا اس دے صلب توں جدا ہوجائے تے کہندے نيں کہ اس آیت ”ذریةبعضھا من بعض“ تے اس آیت ”وجعلھا کلمة باقیة فی عقبہ“ دے معنی ایہی نيں تے شیعہ ايسے اُتے حجت قائم کردے نيں تے حسن بن علی امام سن لیکن تمام شیعاں دے نظریات دے مطابق انہاں دی اولاد امام نئيں ہوئی ،کہندے نيں کہ انہاں دی امامت مستودع سی یعنی ثابت نئيں سی تے انہاں نوں امامت عاریہ وچ ملے سی ،امام حسین (علیہ السلام) امام مستقر سن ۔ آیت ”فمستقر و مستودع“ وچ ايسے گل کيتی طرف اشارہ ہويا اے تے اوہ کہندے نيں کہ امام ہمیشہ ظاہر نئيں ہُندا ،اک مدت تک ظاہر رہندا اے اوراک مدت تک غائب ،جس طرح روز و شب اک دوسرے دے بعد آندے نيں ۔ اک زمانہ وچ امام نوں ظاہر ہونا چاہیدا شاید اس دی دعوت پوشیدہ ہوئے ،لیکن جس زمانہ وچ امام پوشیدہ ہوئے اس زمانہ وچ اس دی دعوت ظاہر ہونا چاہیدا ،اس دے داعی لوکاں دے درمیان معین ہون، تاکہ مخلوق نوں خدا دے اُتے حجت نہ ہوئے ۔ پیغمبراں دے پاس کتاباں ہاں تے ائمہ اصحاب تاویل نيں، اورکوئی وی زمانہ تے انبیاء دا کوئی وی زمانہ امام توں خالی نئيں رہیا ․․․ اسلام توں پہلے ”ستر“ (پوشیدہ) دا زمانہ سی اورائمہ پوشیدہ سن تے حضرت علی (رضی اللہ عنہ) دے زمانہ توں ائمہ ظاہر ہونے لگے تے انہاں دے زمانہ توں اسماعیل تے محمد بن اسماعیل دے زمانہ تک ظاہر رہے تے پوشیدہ ہونے دا زمانہ اسماعیل توں شروع ہويا تے محمد تک جو کہ آخری امام نيں پردہ وچ پوشیدہ رہن گے تے انہاں دے بعد وی امام مستور رہن گے ایتھے تک کہ ظاہر ہوجاواں تے کہندے نيں کہ موسی بن جعفر، اسماعیل دے فادی النفس سن ،علی بن موسی الرضا ، محمد بن اسماعیل توں فادی النفس سن ۔حضرت ابراہیم ، ذبح تے ”،فدیناہ بذبح عظیم“ دا واقعہ اس صورت دی طرف اشارہ سی (۶) [۷]۔
استاد تریتون (۷) لکھدے نيں : مستودع دی اصطلاح تے امامت دا ودیعہ ہونا شیعہ غلات دے درمیان مشہور سی ۔ لیکن مستودع نوں ”الامام الحفیظ“ وی کہندے نيں ، کیونجے خطرےآں دے وقت اوہ امامت دے لقب نوں قبول کردے سن تاکہ امام حق پردہ استتار وچ محفوظ رہے (۸) ۔
یمن دے داعیاں وچوں اک داعی سیدنا الخطاب بن حسن حسین بن ابی الحافظ حمدانی (متوفی ۵۳۳) دی کتاب ”غایة الموالید“ وچ نقل ہويا اے : امام جعفر صادق دی مرجعیت توں جو چیز مربوط اے اوہ ایہ اے کہ انہاں نے امامت (امر) کواپنے بیٹے اسماعیل نوں تفویض کيتا سی اوراسماعیل نے غیبت اختیار کرلئی، امامت انہاں دے کولوں واپس نئيں ہوہوئے گی (شیعہ دوازدہ امامی دے عقیدے دے برعکس) تے ہرگز کسی دوسرے نوں کدی وی تفویض نئيں ہوئے گی۔ اس (اسماعیل) نے اپنے بیٹے نوں میمون القداح جو کہ حجت سن ، دے پاس ودیعہ دے طور اُتے رکھدتا ، انہاں نے بچپنے وچ اسنوں پوشیدہ رکھیا تے اسنوں اپنی نظارت وچ پرورش دی تے انہاں دے بزرگ ہونے تک انہاں دی حمایت کردے رہے ۔ جس وقت اوہ (محمد بن اسماعیل) وڈے ہوگئے تاں انہاں نے اپنا ودیعہ دریافت کيتا ۔ امامت انہاں دی نسل وچ جاری رہی تے باپ توں بیٹے دی طرف منتقل ہُندی رہی ایتھے تک کہ علی بن حسین بن احمد بن محمد بن اسماعیل امام ہوئے تے انہاں دے ذریعہ آفتاب طلوع ہويا۔ (یعنی مغرب وچ فاطمی خلافت برقرار ہوگئی) جس وقت شمال افریقہ تے یمن وچ ایہ آفتاب طلوع ہويا تاں علی بن حسین افریقہ شمالی دی سر زمین اُتے خدا دے والی مستقر ہوئے ۔ جس وقت انہاں نے شام پہنچ کے غیبت دی تاں اپنی حجت سعید الخیر معروف بہ المہدی نوں اپنا جانشین بنایا۔ سعید نے دعوت دے اصولاں نوں جاری کيتا ،پھرسجلماسہ وچ دشمنوںخصوصا افریقہ شمالی دے حکام دی طرف توں کچھ چیزں انہاں دے پاس آئیاں اورخداوند عالم نے اپنے ولی دی مدد کيتی تے جس وقت مہدیہ وچ انہاں دا انتقال ہويا تاں سعید نے اپنا ودیعہ ، امام مستقر نوں تفویض کردتا تے محمد بن علی القائم بامر اللہ اس دے مالک ہوگے تے فیر امامت انہاں دی نسل وچ جاری رہی (۹) ۔
امامت نوں دو قسماں مستودع تے مستقر وچ تقسیم کرنے توں ساڈے سامنے ایہ احتمال آندا اے کہ ائمہ قداحی یا اوہ ائمہ جو عبداللہ بن میمون قداح دی اولاد توں دورہ ”ستر“ وچ امام ہوئے اوہ سب مستودع یا حفیظ امام سن ۔ اس وجہ توں ”دروز“ دے جدول وچ جواماماں دے ناں آئے نيں انہاں توں ائمہ مستودع دی طرف اشارہ اے جنہاں دا شمار انہاں دی اولاد وچ ہُندا اے ۔ تے ایہی وجہ اے کہ ”ائمہ دروز“ دا شجرہ اسماعیلیہ دے جدول دے ناواں اُتے حاوی اے تے سعید بن عبیداللہ جو خطرےآں دے زمانہ دا امام اے اوہ قداحیاں دا آخری امام شمارہُندا اے انہاں دی وفات دے بعد ابوالقاسم محمد القائم انہاں دی جگہ اُتے بیٹھیا تے اوہ انہاں دا بیٹا نئيں سی تے اوہ مستقر سی انہاں توں پہلے سعید ،مستودع امام دا عہدیدار سی (۱۰) ۔
دروزی دیاں کتاباں تے غایة الموالید دے ذریعہ پوشیدہ ائمہ دی دو نسلاں نوں پیش کيتا جاسکدا اے : اک ائمہ علوی یا مستقر تے دوسرے ائمہ قداحی یا مستودع:
۱۔ ائمہ علوی یا مستقر : محمد بن اسماعیل ، احمد ،حسین، علی (معلی)محمد (القائم) (۱۱) ۔
۲۔ ائمہ قداحی یا ائمہ مستودع : عبداللہ،محمد، حسین، احمد ، سعید (۱۲) ۔ انہاں دونے فہرستاں دے ذریعہ ست ”فلک“ دی لسٹ جوکہ ”دروزی“ دے رسالہ تقسیم العلوم(۱۳) وچ بیان ہوئی اے، درک کيتا جاسکدا اے جو کہ مندرجہ ذیل نيں :
۱۔ اسماعیل، ۲۔ محمد ، ۳۔ احمد، ۴۔ عبداللہ، ۵۔ محمد ، ۶۔ حسین ، ۷۔ احمد (سعید دے والد) ۔
ان وچ شروع دے تن ناواں دے علاوہ سب دے سب میمون القداح دی نسل توں نيں تے انہاں نوں امام مستودع کہیا جاندا اے ۔شروع دے تن افراد دا شمار ائمہ مستقر علوی وچ ہُندا اے ، اس بناء اُتے ایہ فاطمی خلفاء دے اجداد علی المعل وچ شمار ہُندے نيں ۔ حقیقت ایہ اے کہ ائمہ دی ایہ دونے نسلاں مولفین اورمصنفاں نوں شک وچ ڈال دیندی نيں اوران دی اطلاعات نوں غلط کردیندی نيں،لہذانہاں نے مختلف نسب نامے پیش کيتے نيں (۱۴) ۔
اسماعیلیاں دے مختلف القاب
سودھوفرقہ اسماعیلیہ دے مختلف القاب و عناوین نيں ، جداں : باطنیہ ، قرامطہ،تعلیمیہ،فاطمیہ ، سبعیہ، ملاحدہ ، حشیشیہ ، نزاریہ، مستعلویہ تے سفاکین۔
اسماعیل بن جعفر دی پیروی کرنے دی وجہ توں انہاں نوں ”اسماعیلیہ کہیا جاندا اے تے چونکہ ایہ کہندے سن کہ قرآن وسنت دی ہر چیز وچ ظاہر و باطن اے اورظاہر بجائے کھل تے باطن بجائے مغز اے اس لئی انہاں نوں باطنیہ کہندے نيں تے انہاں وچوں بعض گروہ ”حمدان قرامط “کی پیروی کردے سن اس لئی انہاں نوں ”قرامطہ “ کہیا جاندا سی۔ ”تعلیمیہ“ ناں رکھنے دی وجہ ایہ اے کہ انہاں دا عقیدہ سی کہ حقیقی تعلیم نوں فقط امام زمانہ توں حاصل کيتا جاسکدا اے ۔ انہاں نوں ”فاطمی“ اس وجہ توں کہندے نيں کہ انہاں دے تمام ائمہ، فاطمہ بنت رسول اللہ (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دی اولاد توں نيں۔
اور انہاں نوں ”سبعیہ“ اس لئی کہندے نيں کہ ائمہ نوں شمار کرنے وچ ست دور دے قائل سن تے ستويں امام نوں آخری ادوار سمجھدے سن ۔” ملاحدہ“ دا لقب انہاں دے دشمناں نے خصوصا ایران وچ اسماعیلیاں نوں دتا سی تے ایہ ملحد دی جمع اے ، اس دے معنی بے دین دے نيں ۔
ان نوں ”حشیشیہ“ اس لئی کہندے نيں کہ حسن صباح تے اس دے جانشین ، اسماعیلیاں نوں حشیش کھلیا کے اپنے مخالفین نوں قتل کرنے اُتے مجبور کردے سن ، انہاں نوں ”نزاریہ“ اس لئی کہندے نيں کہ اسماعیلیاں دا اک گروہ ”مستنصر فاطمی“ دے وڈے بیٹے ”نزار“ دا طرفدار سی۔ان نوں ”مستعلویہ“ اس لئی کہندے نيں کہ اسماعیلیاں دا اک گروہ ”مستنصر فاطمی“ دے بیٹے ”مستعلی“ دی امامت دا قائل سی(۱۵) ۔
اسماعیلیاں دے فرقے
سودھوعصر حاضرماں اسماعیلیہ دو قسماں وچ تقسیم ہُندے نيں :
۱۔ اسماعیلیہ نزاری جو کہ حسن صباح توں مربوط نيں تے ہن شام (مصیصہ علاقہ) وچ ، عمان مں تے ایران دے بعض علاقےآں (محلات دے پہاڑی علاقےآں) وچ تے شمال افغانستان وچ موجود نيں ، اج دے بدخشان (افغانستان دے شمال مشرق )ماں تمام لوک نزاریان نال تعلق رکھدے نيں ، ویہويں صدی دی چوتھی دہائی تک تاجیکستان دے مشرق دے تمام لوک تے پامیر(جو کہ اج پہاڑی علاقہ بدخشان دے خود مختار علاقہ دے ناں توں پکاریا جاندا اے )کے تمام لوک نزاری سن ۔
روسی محقق پطروشفکی نے لکھیا اے : نزاریان دا اصلی مرکز ہندوستان منتقل ہوگیا ، انہاں لوکاں نے تیرہويں صدی عیسوی توں ہندوستان مہاجرت کرنا شروع کيتا ، خصوصا سولہويں صدی توں انیہويں صدی تک انہاں نے بہت زیادہ ہجرت دی ، انہاں دے راہنما جو کہ عام طور توں اپنے اس عہدہ نوں میراث وچ حاصل کردا اے، لقب ”آقا خان“ اے تے ایہ بمبئی دے نزدیک زندگی بسر کردے نيں ، آقا خان اول نے ۱۳۳۸ عیسوی وچ ایران (محلات دے علاقہ)سے ہندوستان ہجرت دی اوران دے مذہب وچ آقاخان دی نسل نوں نويں امید سمجھیا جاندا اے ، نزاریہ ،اج دے آقا خان (کریم) نوں امام علی (علیہ السلام) دے بعد اڑتالیسواں امام سمجھدے نيں۔
کریم آقا خان دے پاس کروڑاں روپے دی زمین اے ، تمام نزاری انہاں نوں اپنی درآمد دا دسواں حصہ (عِشر) ادا کردے نيں ، اس دے مرکز توں اج وی بوہت سارے داعی تے مبلغ دوسرے شہراں وچ تبلیغ دے لئی جاندے نيں تے ایہ خود وی افریقہ وچ تبلیغ کردے نيں ۔ ہندوستان وچ تقریبا ڈھائی لکھ نزاری زندگی بسر کردے نيں (۱۶) اس گروہ وچ تقریبا دس لکھ افراد نيں جو ایران، ایشیا تے افریقہ وچ منتشر نيں (۱۷) ۔
۲۔ معتدلی اسماعیلی جو ”مستعلوی“ نال تعلق رکھدے نيں اوہ اج وی یمن تے ہندوستان وچ زندگی بسر کردے نيں ہندوستان (گجرات) وچ تقریبا ڈیڑھ لکھ افراد ”مستعلیہ“ نال تعلق رکھدے نيں ، انہاں نوں اوتھے اُتے ”بُہرہ“ یعنی تجارت کرنے والے کہیا جاندا اے ، انہاں دا موجودہ بادشاہ مولانا سیف الدین اے (۱۵) ۔ جزیرة العرب، سواحل خلیج فارس،حماة، لاذقیہ وچ زندگی بسر کردے نيں (۱۹) ۔
البتہ ایہ اصطلاح فقط مسلماناں وچ منحصر نئيں اے جداں کہ ۱۹۰۱ دی مردم شماری توں معلوم ہُندا اے کہ ہندوستان وچ ۶۶۵۳ ، تے چین وچ ۲۵ افراد ”بُہرہ“ فرقہ نال تعلق رکھدے سن ۔
بُہرہ دو قسماں وچ تقسیم ہُندے نيں ،انہاں وچوں اہم گروہ شیعہ تاجراں نال تعلق رکھدا اے تے دوسرا گروہ دیہاندی اورکساناں نال تعلق رکھدا اے تے ایہ اکثر و بیشتر اہل سنت نيں ۔ ”گجرات دے راندیر دے اہل سنت ”برما“ توں تجارت کردے نيں تے انہاں دا شمار ثروت منداں وچ ہُندا اے ۔ اسماعیلی بُہرہ دے بعض خاندان دعوی کردے نيں کہ انہاں دی نسل سعودی عرب توں چلی اے (۲۱) ۔
البتہ ہندوستان دے بُہراں دے اجداد وغیرہ نے اسماعیلی داعی تے مبلغین دے ذریعہ اس مذہب نوں اختیار کيتا اے انہاں دے اک مشہور داعی دا ناں عبداللہ سی جس نوں امام مستعلی دے ذریعہ ہندوستان وچ تبلیغ دے لئی بھیجیا گیا سی۔ کہیا جاندا اے کہ اس نے ۱۰۶۷ وچ مغرب ہندوستان دے اک شہر کامبای وچ زندگی بسر دی تے اوتھے اُتے بہت زیادہ تبلیغ دی ، ایہ واقعہ ”الترجمة الظاہرة لفرقة البھرة الباھرة“ نامی کتابی وچ لکھیا ہويا اے تے اس دے بعض نسخہ بمبئی دے کتابخانہ وچ موجود نيں اس دا انگریزی وچ وی ترجمہ ہويا اے (۲۲) ۔
اس فرقہ دا رہبر ۱۵۳۹ تک یمن وچ مقیم سی تے بُہرہ اس دی زیارت دے لئی جاندے سن تے اسنوں (عِشر) دوسواں حصہ ادا کردے سن تے اپنے کماں وچ اس توں مشورہ کردے سن ، انہاں تمام گلاں دے باوجود ”یوسف بن سلیمان“ نے ۱۵۳۹ عیسوی وچ ہندوستان ہجرت دی تے بمبئی وچ قیام کيتا ۔ داؤد بن قطب شاہ داعی دے مرنے دے تقریبا پنجاہ سال بعد اس فرقہ وچ دوسرے بوہت سارے فرقہ پیدا ہوگئے ۔ گجرات دے بُہرہ جنہاں دی تعداد بہت زیادہ سی ، داؤد بن قطب شاہ نوں اپنا جانشین انتخاب کرلیا تے اسنوں منتخب کرنے دی دلیل یمن وچ اپنے اسيں مسلک افراد نوں بھیج دتی ، لیکن بعد وچ اس فرقہ دے بعض لوک نے سلیمان نامی شخص نوں جس نے دعوی کيتا سی کہ اوہ داؤد بن قطب شاہ دا اصلی جانشین اے ، حمایت دی ۔ ایہ سند اج وی سلیمانی دے اختیار وچ اے لیکن اس دے صحیح تے غلط ہونے دے متعلق اج تک کوئی قانونی تے علمی تحقیق نئيں ہوئی اے (۲۳) ۔
اسماعیلیاں دے دونے فرقہ (نزاری تے مستعلوی) اج اپنے بزرگاں دے برخلاف مسالمت آمیز فرقےآں وچ تبدیل ہوگئے تے انہاں وچ اج کوئی مشترک رابطہ نئيں پایا جاندا ۔ ستويں نزاری امام محمد شاہ آقا خان جس دا وی جلدی ہی انتقال ہويا اے ، برطانیہ وچ علم حاصل کيتا سی اس نے ہندوستان وچ برطانیہ حکومت کیتی بہت زیادہ خدمت کيتی تے اسنوں برطانیہ دی طرف توں ”سر“ دا لقب وی ملیا (۲۴) ۔
ان دونے فرقےآں دے درمیان ”براون“ کسی فرق دا قائل نئيں اے اس کاعقیدہ اے کہ انہاں دے دونے فرقہ ”المستنصر“ دی اولاد نال تعلق رکھدے نيں جو کہ مصر دے فاطمی خلفاء دا آخری خلیفہ سی ، بُہرہ،مستعلی دے معتقد تے آغا خانی جو کہ نزاریہ توں پہچانے جاندے نيں ، مستنصر دے وڈے بیٹے نزاریہ دی پیروی کردے نيں (۲۵) ۔
ان دونے فرقےآں وچ دوسرے فرقہ وی اضافہ ہوے نيں جداں دروزی وغیرہ۔ دروزی اک مستقل فرقہ اے تے انہاں دا عقیدہ اے کہ ”حضرت آدم دی روح امام علی بن ابی طالب وچ تے علی بن ابی طالب دی روح فاطمی خلفاء وچ منتقل ہوگئی اے ، ايسے طرح اک توں دوسرے وچ منتقل ہُندی اے (۲۶) ۔
ان دو فرقےآں دے علاوہ اسماعیلیاں دے اہم ترین فرقے مندرجہ ذیل نيں :
۱۔ آغا خانی : ایہ نزاریہ دے باقی بچے ہوئے افراد نيں تے چونکہ انہاں دے امام دا ناں آغا خان سی اس لئی انہاں نوں آغا خانی کہاجاندا اے (۲۷) ۔
۲۔ ابوسعیدیہ : ابوسعید حسن بن بہرام الجنابی دے پیرو کار اں نوں ابوسعیدیہ کہیا جاندا اے ایہ شخص ایرانی الاصل سی تے اس دی پیروی کرنے والے بدو عرب، نبطیان تے ایرانی سن ، انہاں نے بحرین دے احساء علاقہ وچ اپنی حکومت بنائی تے اس دا پایتخت ہجر نوں قرار دتا ، آخر کار ۳۰۱ ہجری وچ اس دے اک نوکر نے حمام وچ قتل کردتا (۲۸) ۔
۳۔ برقعیہ : اسماعیلی فرقہ وچ محمد بن علی برقعی دے مننے والےآں نوں برقعیہ کہیا جاندا اے ، محمد بن علی برقعی نے ۲۵۵ ہجری وچ اہواز وچ قیام کيتا تے اپنے آپ نوں علویاں توں منسوب کيتا جدوں کہ اوہ خود علوی نئيں سی ، بعض علویاں نے اس دی ماں نال نکاح کيتا سی جس دی وجہ توں اوہ اپنے آپ نوں اپنی ماں دے شوہر توں منسوب کردا سی ، بعد وچ ایہ خوزستان، بصرہ تے اہواز اُتے والی ہوگیا۔ عباسی خلیفہ معتضد نے اک لشکر بھیجیا تے اسنوں سکشت دتی ، آخر کار ۲۶۰ ہجری وچ اسنوں اسیر کرکے بغداد لے گئے ، معتضد نے اسنوں قتل کرکے سولی اُتے لٹکا دتا (۲۹) ۔
۴۔ خطابیہ : غلات تے اسماعیلی فرقہ نال تعلق رکھدے سن تے ایہ ابوالخطاب محمد بن ابی زینب اجدع کوفی دے اصحاب سن جو ابوالخطاب دی نبوت دے قائل سن تے کہندے سن کہ ائمہ ،پیغمبری دے عہدے اُتے پہنچنے دے بعد الوہیت دے رتبہ اُتے فائز ہُندے نيں ، ایہ حضرت امام جعفر صادق (علیہ السلام) نوں خدا سمجھدے سن ، ابوالخطاب، عباسی خلیفہ منصور دے ہمعصر سی اوراس دے حکام دے ذریعہ قتل ہويا (۳۰) ۔
۵۔ خلیطہ : جو کچھ قرآن مجید تے احادیث وچ نماز، روزہ، زکات، تے حج وغیرہ دے متعلق بیان ہويا اے انہاں سب نوں انہاں دے معانی اُتے محمول کردے سن تے اس دے دوسرے معنی مراد نئيں لیندے سن ، قیامت ، بہشت تے دوزخ دا انکار کردے سن (۳۱) ۔
۶۔ باسماعیلی فرقہ نال تعلق رکھنے والے بُہرہ: ایہ مغرب ہندوستان وچ زندگی بسر کردے نيں تے ایہ اکثر و بیشتر ہندو نيں جو یمنی اعراب توں مخلوط ہوگئے نيں ، ایہ فرقہ مستعلویہ دے باقی بچے ہوئے افراد نيں ، انہاں دے مخالف نزاریہ تے آغا قانی انہاں نوں ہندوستان وچ ”خوجہ“ کہندے نيں (۳۲) ۔
۷۔ خنغریہ : یمن وچ علی بن فضل الخنغری داعی اسماعیل دے مننے والےآں نوں خنغریہ کہندے نيں ، کہیا جاندا اے کہ ایہ تمام محرمات نوں حلال سمجھدے سن ، مسجدےآں نوں خراب کيتا تے نبوت دی دعوت دتی (۳۳) ۔
۸۔ تعلیمیہ : اسماعیلی دوسرے فرقہ دا ناں تعلیمیہ اے : ایہ عقلیات نوں حجت قرار نئيں دیندے تے مجبورا حقایق نوں معصوم دے ذریعہ سیکھدے نيں : اسماعیلیہ نوں اکثر و بیشتر خراسان وچ تعلیمیہ کہندے سن (۳۴) ۔
۹۔ دروزیہ : انہاں کانام کلمہ ”دروزی“ ، اس گروہ دے موسس دے ناں توں لیا گیا اے ، اس مذہب دا موسس حمزة بن علی دروزی سی جو فاطمی خلیفہ الحاکم بامراللہ نوں خدا دی روح سمجھدا سی ، اس وقت ایہ لوک لبنان تے شام وچ مقیم نيں تے انہاں دی تعداد دو لکھ توں زیادہ اے تے ایہ اپنے آپ نوں موحد کہندے نيں (۳۵) ۔
۱۰۔ صباحیہ : حسن بن صالح دے مننے والےآں نوں صباحیہ کہیا جاندا اے (۳۶) ۔
۱۱۔ عبیداللھیہ : عبیداللہ مہدی تے انہاں دی اولاد دی الوہیت دے قائل سن (۳۷) ۔
۱۲۔ غیاثیہ : ”غیاث “ توں منسوب نيں ایہ شخص ادیب تے شاعر سی تے اصول اسماعیلیہ وچ اک کتاب ”بیان“ دے ناں توں تحریر کيتی ۔ وضو، نماز، روزہ تے دوسرے احکام دے معنی نوں باطنیہ دے عقیدے دے مطابق بیان کيتا ، ایہ کہندے نيں : شارع دی مراد وی ایہی اے تے جو کچھ عوام سمجھدے نيں اوہ سب خطا تے غلط اے (۳۸) ۔
۱۳۔ قرامطہ : اسماعیلیہ تے غلات دے فرقےآں وچوں اک فرقہ اے جو حمدان وچ مقیم نيں ۔ تے ایہ محمد بن اسماعیل دی امامت دے قائل نيں تے انہاں دا عقیدہ اے کہ اوہ زندہ نيں اوہ انہاں دے قیام دے منتظر نيں ۔ ایہ فرقہ کہندا اے کہ غدیر خم دے بعد رسو ل اللہ (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دی نبوت سلب ہوئے کے حضرت علی (علیہ السلام) نوں مل گئی (۳۹) ۔
۱۴۔ مبارکیہ : اسماعیلی قدیم نيں جو کہ اسماعیل دے آزاد کردہ غلام ”مبارک “ دے مننے والے نيں ، ایہ فرقہ محمد بن اسماعیل دے بعد انہاں دے بیٹے نوں امام سمجھدا اے (۴۰) ۔
۱۵۔ مہدویہ : فاطمی پہلا خلیفہ ابوعبیداللہ مہدی (متوفی ۳۲۳) دے مننے والے جو کہ اپنے آپ نوں ”المہدی“ کہندے سن (۴۱) ۔
۱۶۔ ناصریہ : اسماعیلی شاعر تے دانشور حمید الدین ناصر خسرو قبادیانی اس گروہ دے داعی دے مننے والے سن ایہ لوک ماوراء النہر، خراسان تے طبرستان وچ زندگی بسر کردے سن (۴۲) ۔
۱۷۔ مسقطیہ : نزاریہ دا دوسرا لقب مسقطیہ اے ، انہاں نوں ”سقطیہ“ وی کہندے نيں ،کیونجے انہاں دا مذہب ایہ اے کہ امام ، فروع دا مکلف نئيں اے تے اوہ بعض یا تمام تکالیف نوں لوکاں توں ساقط کرسکدا اے (۴۳) ۔
خلاصہ ایہ اے کہ اسماعیلیاں اُتے بوہت سارے ادوار گذرے نيں تے ایہ مختلف فرقےآں وچ تقسیم ہوئے لیکن اسماعیلیہ فرقہ وچ قدرم مشترک ایہ اے کہ تمام شیعہ اسماعیلی فرقےآں وچ باطنی گری دا نظریہ پایا جاندا اے ۔
فلسفہ تے مذہب
سودھواسلام دے جنہاں فرقےآں نے مذہب نوں فلسفہ توں ملانے دی کوشش کيتی انہاں وچ معتزلہ تے اسماعیلی سرلسٹ نيں۔ لیکن اسماعیلیاں دا عقیدہ دوسرے شیعی فرقےآں دی طرح ایہ سی کہ شریعت دے تمام روحانی علوم دا منبع تے سرچشمہ حضرت علیؓ دی ذات اے تے آپ دے بعد انہاں علوم دی وراثت آپ دی اولاد نوں ملی تے سینہ بہ سینہ منتقل ہُندے ہوئے امام جعفر صادق تک پہنچی۔ اسماعیلیاں دی روایت دے مطابق جعفر صادق نے اس دی اشاعت و تبلغ وچ وڈا اہتمام کيتا۔
عقائد
سودھواسماعیلی ست دے عدد نوں کامل ہونے دی وجہ توں اسنوں اک اُتے اسرار عدد سمجھدے نيں تے انہاں دے عقائد وچ اس عدد نوں وڈی اہمیت حاصل اے۔ ایہ کہندے نيں کہ عالم دے مختلف نظاماں وچ ست نوں وڈا دخل اے۔ چنانچہ آسمان، زمیناں، کواکب، سیارے، دریا، جہنم دے طبقات، قران دی قراءتاں، سورہ فاتحہ دی آیتاں، انسانی چہرے دے منافذ، گردن دے مہرے، ہفتہ دے دن، بیت اللہ دے طواف وغیرہ ایہ سب ست نيں۔ ايسے طرح انبیاے مرسلین جنہاں نوں اسماعیلی نطقا کہندے نيں تے انہاں دے ادوار ست نيں۔ ہر ناطق دا اک قائم مقام ہُندا اے جو صامت کہلاندا اے۔ ایہ علم باطن دا وارث ہُندا اے۔ اس دے دوسرے ناں وصی، اساس تے سوس وی نيں۔ نبی مرسل نوں ناطق اس لئی کہندے نيں کہ اوہ آیت کریمہ "ہذا کتابنا ینطق علیکم بالحق" دے بموجب حق گل کہندا اے تے خدا دی طرف توں نويں کتاب و شریعت لاندا اے۔ وصی نوں صامت اس لئی کہندے نيں کہ اوہ تاویل بیان کردا اے تے ظاہر دے بارے وچ خاموشی اختیار کردا اے یعنی ظاہر بیان نئيں کردا اے۔
ولایت
سودھومعرفت دی طرح ہر مومن اپنے زمانے دے امام دی ولایت وی فرض اے۔ ایہی وجہ اے کہ اسماعیلی اسلام دے ست دعائم شمار کردے نيں۔ یعنی ولایت، طہارت، صلوۃ، زکواۃ، روزہ حج تے جہاد۔ انہاں سب وچ اول درجہ ولایت اے۔ یعنی ولایت دے بغیر کوئی عمل مقبول نئيں، کوئی کِداں ہی اعمال کیوں نہ کرے۔ لیکن جے اوہ امام دی ولایت دا قائل نئيں تاں سارے اعمال بیکار نيں۔ مہدی اسماعیلیاں دے عقیدہ وچ کِسے اک خاض شخص دا ناں نئيں بلکہ ایہ اک روح القدوس اے۔۔ یعنی اس دا ظہور ہر ساتواں جسمانی دور دے اخر وچ امام دی صورت وچ اندا اے۔ ۔۔ ہر اوہ امام آپنی دور دے مہدی ہُندا اے۔ تے اخری مہدی یعنی حقیقی قیامت توں پہلے علم یعنی قران ناطق امامت نوں اٹھایا جاندا اے۔ تے اس دے بعد فیر حقیقی دور قیامت شروع ہُندا اے۔ تے دنیا بیغیر ظاہری امام دے رہ جاندا اے۔ ۔۔ دنیا فساد توں بھر جاندا اے۔ اس دے بعد دوبارہ امام دا ظہور ہُندا اے۔ ۔۔ تے یہان اُتے تمام مسلمان جو اس امام دی پہچان کردے اے تے اوہی اخری امام المہدی ہُندا اے۔ جو اس دی بیعت کردے اے۔ اوہ مہدی دے فوج وچ شامل ہوجاندے اے۔ اس دور وچ اسماعیلی عقیدہ وچ شیعہ سنی والا گل ختم ہُندا اے۔۔ تے مہدی دے فوج دے ناں توں تمام اکٹھے ہُندے اے ۔۔ اخری مہدی دے بارے وچ اسماعیلی کتاب وچ تاویلات تے نشانیان موجود اے۔۔ جو ہر کسی نوں نئيں بتا دتا جاندا اے۔ اسماعیلی عقیدہ وچ روخانی قیامت دا تصور وی اے۔ جو جسمانی دور دے نال یعنی اماماں دے دور دے نال اے۔۔ جس دی اغاز اسماعیلی عقیدہ دیاں کتاباں دے مطابق تاں پہلا امام علی دے دور توں ہی شروع ہويا اے۔۔ جو اسماعیلی کتاب وچ قول علی مولا علی علیہ السلام دا ارشاد اے ٫ اَناَ الذی اَقومُ الساعة ۔۔یعنی وچ ہاں اوہ شخص جوقیامت نوں برپا کردا ہون۔)( منقبت ٥٣ ) ؛کا حوالہ دے نال فلسفے بیان ہوئے اے۔۔ تے دوسری جسمانی قیامت دا دور اسماعیل بن جعفرصادق دے دور نوں کہیا جاندا اے۔ تے تیسری دور عبد اللہ بن حسین المہدی دے دور نوں کہندے نيں، جو گیارواں امام تے فاطمیین دے ظہور دے پہلے خلیفہ نيں۔ اس دے بعد اسماعیلی دعوت دے نو امام ہوئے، جو ظہور دے امام کہلاندے نيں 525ھ وچ انہاں دے اکیہويں امام طیب ڈھائی برس دی عمر وچ دشمناں دے خوف توں مستور کر دتے گئے۔ تے امام نزار دے دور نوں وی دور روخانی قیامت دا دور کہیا جاندا اے۔ کچھ اسماعیلی اٹھتالیس وان امام دے دور نوں وی جسمانی قیامت دا دور سمجھدے اے۔ جس دے بعد کچھ گروہ اس دے فرزند پرنس علی نوں جدوں کہ کچھ گروہ پرنس آغاخان سوم دے پوتے پرنس کریم آغاخان نوں امام مندے سن ۔۔ حالے تک نزاری اسماعیلیاں دی اک کثیر تعداد پرنس علی سلمان نوں وی اماماں وچ شمار کردے اے۔۔ اسماعیلی عقیدہ وچ ایہ امامت جہان توں اختلافات دی بنا اُتے دو گروہ بندے اے اسنوں جسمانی دور قیامت دا اک امتحان سمجھیا جاندا اے۔ یو ایہ امامت اس سلسلے توں نسل بہ نسل قیامت تک ائمہ یکے بعد ہور ہُندے رہن گے ۔، جنہاں دا آخری امام قائم القیامہ ہوئے گا، جس توں دور کشف دی ابتدا ہوئے گی۔ ایہ سب ائمہ اولولامر کہلاندے نيں، جنہاں دی اطاعت بندگان خدا اُتے فرض اے۔ جدوں کہ فرقہ نزار دے مطابق مستنصر تک جو اٹھارويں امام نيں دے بعد نزار انیسواں امام اے تے انہاں دے اماماں دا سلسلہ ہن وی جاری اے تے اس وقت آغا خان چہارم فرقہ نزاریہ دے امام نيں ۔
ناطق
سودھواسماعیلی دے نزدیک پہلے ناطق حضرت آدمؑ سن، جنہاں نے خدا دے حکم توں اک نويں شریعت وضع کيتی۔ انہاں دے بعد حضرت نوحؑ جنہاں نے حضرت آدمؑ دی شریعت نوں منسوخ کرکے اک دوسری نويں شریعت پیش کيتی۔ ايسے طرح برابر ناطق آندے رہے۔ ہر ناطق اپنے پیش رو دی شریعت نوں منسوخ کرکے اپنی شریعت دی تعلیم دیندا رہیا۔ حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم نے گزشتہ انبیا دی شریعتاں نوں منسوخ کرکے اک جدید شریعت وضع کيتی۔ آپ محمد صل اللہ علیہ وسلم نے اپنی وفات توں پہلے حضرت علیؓ اُتے نص کيتی۔ حضرت علیؓ نے حضرت حسنؓ نوں اپنا جانشین بنایا۔
یہ سلسلہ لگاتار امام محمد بن اسماعیل بن جعفر تک پہنچیا، جو ستويں ناطق تے ستويں امام نيں۔ جنہاں نے رسول اللہ صلم دی شریعت دے ظاہر نوں معطل کرکے باطن نوں کشف کيتا تے عالم الطبائع نوں ختم کيتا۔ ایہی دور جسمانی وچ روخانی دور دا مہدی نيں جنہاں دے ذریعہ زمین عدل و انصاف توں آباد ہوئے گیا۔ جس طرح انہاں توں پہلے ظلم و جور توں معمور سی۔
ناطقاں دے مبعوث ہونے تے انہاں دی شریعتاں دے منسوخ ہونے دا حوالہ عام تریخ وچ پایا جاندا اے تے اس دی تصدیق فاطمیین مصر دے مشہور امام معز دی دعاواں نال ہُندی اے۔ انہاں دعاواں نوں اسماعیلی بہت متبرک سمجھدے نيں، ایہ ست دعاواں نيں۔ ہر دن دے لئی اک دعا اے، جس وچ اک ناطق تے اس دے وصی تے ائمہ دا ذکر تفصیل توں کيتا گیا اے۔
سانچہ:امام وصی ناطق
امام
سودھوسوائے کسانیہ تے زیدیہ دے کل شیعی فرقےآں دے اعتقاد دے لحاظ توں سچے امام دی دو وڈی شرطاں نيں۔ اک ایہ اوہ فاطمی ہوئے تے دوسری اس دے پیش رو نے اس اُتے نص وی دی ہوئے۔ شیعی امام دی جامع تے مانع تعریف ایہ ہوسکدی اے کہ اوہ زمین اُتے خدا دے خاص منتخب نمائندے نيں جنہاں نوں اس نے اپنے بندےآں دی ہدایت دے لئی رہنما بنایا اے تے مانوق الطبعیت قوتاں توں سرفراز کيتا اے تے جنہاں نوں مومنین توں بیت لینے دا حق کسی انتخاب تے امت دے اجماع توں نئيں بلکہ برا راست خدا توں حاصل اے۔ غرض کہ شیعہ آسمانی حق و اصول دے قائل نيں جو جمہوری انتخاب دے اصول توں مخالف اے۔ امام علم خدا دا خازن تے علم نبوت دا وارث اے۔ اس دا جوہر سمادی تے اس دا عالم علوی اے۔ اس دے نفس اُتے افلاک دا کوئی اثر نئيں ہُندا اے۔ کیوں کہ اس دا تعلق اس عالم توں اے جو خارج از افلاک اے۔ اس وچ تے دوسرے بندگان خدا وچ اوہی فرق اے، جو حیوان ناطق تے غیر حیوان ناطق وچ اے۔ ہر زمانے وچ اک امام دا ہونا ضروری اے۔ زمین کدی امام توں خالی نئيں رہے سکدی اے، ورنہ متزلزل ہوئے جائے۔ اماماں دا سلسلہ روز قیامت تک حضرت فاطمہؓ دی نسل توں جاری رہے گا۔ باپ دے بعد بیٹا خواہ اوہ عمر وچ وڈا ہوئے یا چھوٹا ہو، بالغ ہوئے نابالغ امام ہُندا رہے گا۔ سوائے حضرت حسنؓ تے حضرت حسینؓ دے جو اک خاص صورت اے۔ امام نوں ہی دنیا اُتے حکومت کرنے دا حق حاصل اے۔ دوسرے سب احکام غاسب تے متغلب نيں۔ کدی امام ظاہر ہُندا اے تے کدی اپنے دشمناں دے خوف توں چھپ جاندا اے۔ ایسی صورت وچ اس دے نائب جنہاں نوں داعی کہندے نيں اس دے قائم مقام ہُندے نيں ۔
امام دی خصوصیات
سودھوامام معصوم ہُندا اے اس توں کوئی خطا نئيں ہوسکدی اے۔ ہر حالت وچ اس دے حکم دی تعمیل لازم اے خواہ اس وچ کوئی حکمت نظر نئيں آئے یا نہ آئے۔ امام شریعت دے تمام علوم جاندا اے۔ خصوصاً قران دے حروف مقطعات دے اسرار توں سوائے امام دے کوئی دوسرا واقف ننيں۔ ہر مومن اُتے اپنے زمانے دے زندہ امام دی معرفت واجب اے، جے اوہ چل بسے تے اپنے زمانے دے امام نوں نئيں پہچانے تاں اس دی موت جاہلیت دی موت اے۔ امام اپنے رائے توں نئيں بلکہ خدا دے الہام توں اپنا خلیفہ مقرر کردا اے۔ امام دے بعد اس دا بیٹا ہی امام بندا اے، چاہے اوہ چھوٹا ہوئے کہ وڈا۔
امامت دا سلسلہ باپ دے بعد بیٹے دا دنیا ختم ہونے تک جاری رہے گا، ہر زمانے وچ امام دا ہونا ضروری اے تے اس دے وجود توں دنیا وچ برکت برقرار اے۔ امام کدی ظاہر ہُندا اے تے کدی دشمناں دے خوف توں مستور تے اس دی نیابت اس دے داعی کردے نيں۔ جنہاں اُتے ہمشیہ اس دی تائید ہُندی رہندی اے۔ امام اپنے پیراں دی جان و مال دا مالک ہُندا اے تے انہاں دے متعلق جداں چاہے ویسا ہی احکام نافذ کر سکدا اے۔ قیامت دے دن قایم القیامہ ظاہر ہون گے جو اس زمانے دی تمام حکومتاں نوں مغلوب کر کے اپنی حکومت قائم کرن گے۔ قیامت دی ابتدا امام محمد بن اسماعیل توں ہوئے گئی اے تے انہاں دے ذریعہ اللہ تعالیٰ نے ظاہر شریعت دی تاویلات بیان کر دتا اے۔ معرفت دی طرح ہر مومن اپنے زمانے دے امام دی ولایت وی فرض اے۔ ایہی وجہ اے کہ اسماعیلی اسلام، دے ست دعائم شمار کردے نيں۔ یعنی ولایت، طہارت، صلوۃ، زکواۃ، روزہ حج تے جہاد۔ انہاں سب وچ اول درجہ ولایت اے۔ یعنی ولایت دے بغیر کوئی عمل مقبول نئيں، کوئی کِداں ہی اعمال کیوں نہ کرے۔ لیکن جے اوہ امام دی ولایت دا قائل نئيں تاں سارے اعمال بیکار نيں۔ مہدی اسماعیلیاں دے لحاظ توں عبد اللہ حسین نيں، جو گیارواں امام تے فاطمیین دے ظہور دے پہلے خلیفہ نيں۔ اس دے بعد طیبی دعوت دے نو امام ہوئے، جو ظہور دے امام کہلاندے نيں 525ھ وچ انہاں دے اکیہويں امام طیب ڈھائی برس دی عمر وچ دشمناں دے خوف توں مستور کر دتے گئے۔ اس امام دی نسل توں قیامت تک ائمہ یکے بعد ہور ہُندے رہن گے ۔، جنہاں دا آخری امام قائم القیامہ ہوئے گا، جس توں دور کشف دی ابتدا ہوئے گی۔ ایہ سب ائمہ اولولامر کہلاندے نيں، جنہاں دی اطاعت بندگان خدا اُتے فرض اے ۔
نصف و توقیف
سودھوشیعاں دے تمام فرقےآں دی طرح اسماعیلی وی باشاہاں دے خدائی حق دے قائل سن ۔ انہاں کہنا اے کہ آدم نوں اللہ نے اپنا خلیفہ بنایا تے بندےآں نوں اختیار نئيں اے کہ اوہ کسی نوں خلیفہ مقرر کرن۔ اللہ نے آدم نوں حکم دتا اوہ اپنا جانشین مقرر کرے۔ اس طرح انہاں دا قائم مقام وی خدا دا خلیفہ کہلاندا اے۔ خدا دی خلافت ہمیشہ زمین اُتے قائم رہے تی اے تے ایہ کدی منقطع نئيں ہُندی اے تے ایہ سلسلہ ہمیشہ روئے زمین اُتے جاری رہندا اے۔ کسی امام دا اپنا جانشین مقرر کرنا نص و توقیف کہلاندا اے۔ بغیر نص و توقیف دے کسی امام دا قیام جائز نئيں اے۔ اس وچ بندےآں دی رائے تے اجماع دا کوئی دخل نئيں اے۔ تے شیعی فرقےآں دی طرح اسماعیلیاں وچ نصف و توقیف دا اصول بہت اہم اے۔ جس وچ خلافت دا قیام اجماع امت توں کوئی تعلق نئيں اے۔ بلکہ ایہ اختیار خود اللہ تعالیٰ دے ہتھ وچ اے۔ حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم نوں خود اللہ تعلیٰ نے اپنا رسول بنایا تے آپ نے خدا دے حکم توں حضرت علی نوں اپنا خلیفہ مقرر کيتا،۔ کسی خلیفہ دی خلافت بغیر نص و تاں قیف دے درست نئيں ہوسکدی اے۔ علاوہ اس اصول دی بنیادی امتیاز حضرت فاطمہ دی نسل توں ہر زمانے وچ اک امام دے ضرورت اے۔ خواہ اوہ ظاہر ہوئے یا کسی مصلحت توں مستور ہوئے۔ باپ دے بعد بیٹا خواہ اوہ عمر وچ وڈا ہوئے یا چھوٹا ہو، بالغ ہوئے نابالغ امام ہُندا رہے گا۔ سوائے حضرت حسنؓ تے حضرت حسینؓ دے جو اک خاص صورت اے۔ امام نوں ہی دنیا اُتے حکومت کرنے دا حق حاصل اے۔ دوسرے سب احکام غاسب تے متغلب نيں۔ فاطمیین دا کہنا اے کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم نوں اپنا رسول بنایا تے انہاں نوں حکم دتا کہ علیؓ نوں اپنا خلیفہ بناواں تے حضرت علیؓ نے اللہ دے حکم توں خلافت دی امانت ساڈی طرف منتقل کيتی۔ لہذا اسيں اللہ دے خلیفہ نيں تے اسيں دنیا وچ مذہبی و سیاسی حکمران نيں ۔
آسمانی حق دا تصور
سودھوکہیا جاندا اے کہ آسمانی حق تے خاندانی حکومت ایداں دے تصورات جنہاں دی طرف عرب دی ذہنیت مائل نئيں سی۔ اس دے بخلاف ایرانی حق آسمانی نوں اہم سمجھدے سن ۔ جنہاں دے ایتھے حکومت اک خاندان وچ محدود رہندی سی۔ ساسانی بادشاہ اپنے آپ نوں دیوتا یا ربانی وجود سمجھدے سن ۔ قدیم کيتانی خاندان دی اولاد ہونے نال اپنے نوں حکومت تے فر کيتانی دا جائز وارث سمھدے سن ۔ ساسانیاں دے عہد وچ حق آسمانی دا عقیدہ جس عمومیت تے جوش دے نال ایران وچ پھیلا اس دی مثال نئيں پیش کيتی جاسکدی اے۔ ائمہ دے جو غلو آمیز عقیدے پھیلے انہاں دا بانی یمن دا عبد اللہ بن سباسی۔ جس نے حضرت علیؓ نوں ’ انت انت ‘ یعنی تسيں خدا کہیا۔ ایہ یہودی سی اس لئی حضرت موسیؑ دے وصی یوشع بن نون دے متعلق ایہی عقیدہ رکھدا سی۔ آسمانی حق تے تناسخ وغیرہ جداں ایرانی خیالات دے یمن وچ شائع ہونے دی وجہ ایہ ہوسکدی اے کہ ایرانیاں نے عام الفیل یعنی حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم دی ولادت دے سال یمن فتح کيتا سی۔ اسماعیلاں دے دور کشف، دور فترت، دور ستر تے جہنم تے نفوس دی جزا تے سزا دے مسائل کم و بیش ہندی فلسفے توں ملدے جلدے نيں۔ اگرچہ بعض مسائل وچ اسماعیلیاں نے جدت وی دکھادی اے ۔
دعوت
سودھواسماعیلیاں نے اپنی سیاسی عمارت دی بنیاد مذہب اُتے رکھی سی۔ جسنوں اوہ دعوت کہندے سن ۔ مہدی توں مستنصر دے زمانے تک انہاں دی مذہبی سرگرماں جاری رنيں۔ لیکن مستنصر دے دور وچ ہی اس دی قوت گھٹنے لگی۔ مستنصر دی وفات دے بعد خود اسماعیلیاں دے دو فرقے ہوئے گئے۔ مستعلیاں نے آمر دے قتل دے بعد اپنی دعوت یمن منتقل کردتی، نزاریاں نے ’ الموت ‘ نوں اپنا مستقر بنایا۔ دروزی جو حاکم نوں خدا مندے سن مصر چھڈ کے لبنان منتقل ہوئے گئے۔ اس طرح اسماعیلیاں دی قوت جو اک مرکز اُتے سی منتشر ہوئے گئی۔ اسماعیلیاں دے دعوت دے اس اصول دے مطابق امامت باپ دے بعد منتقل ہونی چاہیے۔ لیکن آمر دے بعد اس دا چچا ذاد بھائی حافظ امام بن گیا۔ گو مستعلوی کہندے نيں کہ آمر دے قتل دے بعد اس دا ڈھائی سالہ بیٹا طبیب حقیقی امام جو نزاریاں دے خوف توں چھپادتا گیا۔ اس وجہ توں وی بوہت سارے اسماعیلیاں دے خیلات بدل گئے تے اسماعیلیاں دی قوت نوں ضعیف پہنچیا۔
باطنی
سودھواسماعیلیاں دیاں کتاباں وچ ظاہر شریعت دے تعطیل دے معتدد حوالے ملدے نيں۔ امام معز دی دعا وچ جو تعطیل دا لفظ اے اس دے معنی تبدیل و منسوخ دے نيں۔ علاوہ اس دے شریعت محمدی دا مقابلہ انبیا سابقین توں کيتا اے، جنہاں دا ظاہر منسوخ کر دتا گیا اے۔ غرض کہ ستويں امام محمد بن اسماعیل بن جعفر الصادق دے جو قائم القیامہ تے یوم القیامۃ و البعث نيں دے دور وچ ظاہری شریعت دے اسرار واضح کر دتا گیا۔ ۔۔ تے چھٹا جسمانی دور ختم ہوئے کے ستويں روحانی دور دی ابتدا ہوئی، ہن ظاہری اعمال یعنی نماز، روزہ وغیرہ دی تاویلات بیان کردتی گئی۔ تے اسماعیلی عقیدہ شریعت توں طریقت وچ تبدیل ہوئی۔۔ کیوں کہ شریعت دی تاویلات ظاہر کردتی گئياں نيں۔ ممثولات دی معرفت تے ولایت ( محبت ) کافی اے۔ امام معز دی دعاواں دا حوالہ تے شرح جلیل قدر داعیاں نے کيتیاں نيں۔ امام محمد بن اسماعیل دے بعد جو چودہ امام انہاں دی نسل توں ہوئے تے روز قیامت تک ہون گے۔ انہاں نوں امام معز نے اپنی دعاواں وچ امام محمد بن اسماعیل دے خلفائے راشدین کہیا اے۔ امام مزکور توں قائم دا روحانی دور شروع ہويا اے۔ اس دور دے اماماں وچوں جس نوں موقع ملے اوہ قائم کيتی حثیت توں ظاہرہو کے عدل و انصاف توں حکومت کريں گا۔ تے ایہ امامت نسل بہ نسل جاری رہی گا۔ ۔۔۔
امام معز دی دعاواں توں پتہ چلدا اے کہ قدیم اسماعیلاں دا عقیدہ ایہ اے کہ امام محمد بن اسماعیل دے عہد توں ظاہری اعمال اٹھیا گئے تے علم باطن دا دور شروع ہويا۔ چنانچہ قدیم اسماعیلی فرقہ مثلاً قرامطہ تے نزاری وی ایہی عقدہ رکھدے سن ۔ بلکہ انہاں نے کھلاکھلم اپنا عقیدہ ظاہر کيتا۔ امام مہدی تے انہاں دے جانشیناں اس قسم دے عقیدے ظاہر نئيں کیتے۔ اس دی وجہ مستشرق اولیری نے ایہ دسی کہ انہاں حکمراناں نوں مصر و شام اُتے مستقل حکومت کرنے دا موقع ملیا تے انہاں ملکاں وچ اکثریت اہل سنت دی سی۔ اس لئی انہاں نے صرف ایداں دے عقیدے ظاہر کیتے جو انہاں دی رعایا توں ملدے جلدے سن ۔ مہدی تے اس دے خلفاء نے باطن دی تعلیم تاں دتی لیکن اس دے نال اس امر اُتے وی زور دتا کہ کہ باطن دے نال ظاہر وی ضروری اے۔ ظاہری اعمال دور کشف وچ قائم القیامۃ ہی اٹھاواں گے۔ اس مقام اُتے ایہ گل وی ملحوظ خاطر رہے باطن دی تعلیم ہر کس و ناکس نوں نئيں دتی جاندی سی، بلکہ اس وچ سننے والے دے استعداد تے وقت دے مقتضاد دا وڈا لحاظ کيتا جاندا سی۔ دعوتاں دی مجلساں صرف قیصر ہی وچ پوشیدہ مقام اُتے ہويا کردیاں سن۔ مبتدی صرف ظاہر کیتی تعلیم توں مستفید ہويا کردے سن ۔ علامہ مجلسی دی روایت اے کہ امام جعر صادق نے اسماعیل نوں اپنا جانشین بنایا سی۔ لیکن اک موقع اُتے اوہ شرع عمل دے مرتب ہوئے۔ ایہ دیکھ کے انہاں دے والد برا فروختہ ہوئے تے امامت دے عہدہ موسیٰ کاظم دی طرف منتقل کر دتا، فرقہ اسماعیلیہ نے نئيں منیا تے تاویل دی کہ اسماعیل دا ایسا کرنا انہاں دی اعلیٰ روحانیات دا اک ثبوت اے، کیوں کہ اوہ ظاہر شریعت دے پابند نہ سن بلکہ باطن دے قائل سن ۔ ایہ اسماعیلیاں دے اس رجحان دی مثال اے جو تاویل یعنی باطنی شریعت دی طرف اے ۔
اسماعیلی دعوت دے درجات
سودھو| عہدہ | حجت | امور |
|---|---|---|
| صدر دعوت | ( 1 ) نبی# نبی دے بعد وصی جس دا دوسرا ناں صامت اے # وصی دے بعد امام | ظاہر شریعت دی تعلیم
باطنی علوم دی تعلیم ظاہری شریعت دی حفاظت باطنی علم دی تعلیم۔ |
| بارہ باطنی مدگار
ان وچ امام دا خاص تے اول مدد گار شامل اے جسنوں داعی البواب کہندے نيں |
پہلی حجتاں | ایہ لوک امام دی خدمت وچ رہندے نيں تے انہاں اُتے جہاد فرض نئيں اے ۔ |
| بارہ ظاہری مدگار | نہاری حجتاں | ظاہری شریعت دی تعلیم۔ بارہ زجزیراں وچ زمین دی تقسیم کيتی جاندی اے تے ہر جزیرے وچ اک حجت نوں پھیجاجاندا اے۔ نہاری حجتاں اُتے جہاد فرض اے ۔ |
| مبلغین جو نبی یا وصی یا امام دی طرف توں مختلف شہراں وچ تبلیغ دے لئی بھیجے جاندے نيں۔ | داعی البلاغ | ظاہری شریعت دی حفاظت تے باطنی علوم دی تعلیم امام دی غیبت دے زمانے وچ جو داعی اس دا قائم مقام ہُندا اے، اسنوں داعی مطلق کہندے نيں، اسنوں کل اختیارات ہُندے نيں۔ سب داعیاں دے صدر نوں داعی الدعاۃ کہندے نيں ۔ |
| داعی دا اول مددگار | ماذاں | مستجب توں عہد میثاق لینا |
| داعی دا دوسرا مددگار | مکاسر | مستجب دے پہلے مذہب نوں باطل ٹہرانا تے اپنا ،ذہب ثابت کرنا۔ |
بعض اوقات نويں عہدے مثلاً لاحق، جناح، لومصہ، مکلب، رفیق تے داعی محصور وغیرہ وی قائم کیتے جاسکدے نيں۔ کہیا جاندا اے کہ اسماعیلی دعوت دا حقیقی بانی اک ایرانی داعی ابو شاکر میمون القداح یا اس دا بیٹا عبد اللہ سی۔ دونے مختلف ادیان تے یونانی فلسفہ دا ماہر سن ۔
اسماعیلیاں دے مخصوص مذہبی علم
سودھو| علم | تفصیل |
|---|---|
| ( 1 ) فقہ | اسماعیلی فقہ وچ قیاس تے رائے نوں بالکل دخل نئيں اے، اجتہاد گمراہی دا راستہ اے۔ ہر شریعی حکم نص قطی دا محتاج اے ، |
| ( 2 ) تاویل | اس فن وچ سب توں معتبر تصنیفاں قاضی القضاۃ نعمان بن محمد کيتیاں نيں۔ علم تاویل نوں علم باطن وی کہندے نيں۔ انہاں وچ اوہ اسرار نيں جو عوام نوں نئيں دسے جاندے نيں۔ اسماعیلیاں وچ وی جو اک خاص درجہ تک اُتے پہنچکيا اے اوہی انہاں اُتے مطلع ہوئے سکدا اے ۔ |
| ( 3 ) فلسفہ | تاویل دے ختم ہوجانے اُتے مذہبی فلسفہ دی تعلیم دتی جاندی اے جسنوں اسماعیلی اپنی اصطلاح وچ ’ حقیقت ‘ کہندے نيں۔ اس فن وچ عالم دی ابتدا، انتہا، قیامت، بعث، حشر وغیرہ دے مثائل بیان کیتے جاندے نيں ۔ |
علم حقیقت ( یا حقائق ) وچ سب توں اہم تے مستند کتاب ’ اخوان الصفا ‘ اے۔ اس دے آخری رسالہ جو ’ یونیورسٹی ‘ ناں توں مشہور اے۔ اس وچ تاویل و حقائق دے بنیادی مسائل بیان کیتے گئے نيں ۔
اسماعیلی فرقے
سودھواسماعیلی دعوت دی ابتد نوں بارہ صدیاں توں زیادہ گزر چکی اے ں۔ اس طویل مدت وچ کئی مذہبی تے سیاسی بتدیلیاں ہوئیاں۔ جس دی وجہ توں اس وچ مختلف فرقہ پیدا ہوئے، اس لئی اصل عقیدے وچ تبدیلیاں ہوچکيتیاں نيں۔ ہر فرقہ نے علحیدہ اعتقاد اختیار کيتا۔ اس وقت جو اسماعیلی نيں انہاں وچ بعض امام نوں خدا مندے نيں جداں دروزی۔ بعض صرف باطن ہی دے قائل نيں جداں نزاری جو عام طور اُتے خوجے کہلاندے نيں تے بعض باطن توں نال ظاہر دے وی پابند نيں جداں داودی تے سلیمانی۔
ایران دے قلعہ الموت وچ انہاں دی بے مثال حکومت رہی اے۔ ایہ حکومت انہاں توں مصر وچ انہاں دی مشہور زمانہ فاطمی دور حکومت دے چھن جانے دے بعد شروع ہُندی اے جس وچ حسن صباح مرکزی کردار ادا کردا اے۔ موجودہ دور وچ اسماعیلی پوری دنیا وچ آباد نيں تے بین الاقوامی سطح اُتے اسلام دی نمائندگی کردے نيں۔ ایہ بہت ہی اُتے امن لوک نيں تے کسی دوسرے دے عقیدے نوں نئيں چھیڑدے نيں۔ پوری دنیا وچ انہاں دتی تعداد وچ روز بروز اضافہ دیکھنے نوں ملیا اے۔ اس وقت اسماعیلی مسلمان ہندوستان، پاکستان، یمن، لبنان، شام اورایران وچ آباد نيں تے بہت ہی قدر دی نگاہ توں دیکھے جاندے نيں۔
ماخذ ڈاکٹر زاہد علی۔ تریخ فاطمیین مصر
ہور ناں و گروہ
سودھوباہرلے جوڑ
سودھوحوالے
سودھو- ↑ دیکھو اسماعیلی ویب سائیٹ امانہ ہور اسماعیلی تریخ دی ویب سائٹ
- ↑ ۱. ڈاكٹر كامل حسين محمد، طائفة الاسماعيلية، ص ۱۷۲۳، طبع قاهره۱۹۵۹م.
- ↑ ۲.پطروشفسكى، اسلام در ايران، ترجمه كريم كشاورز، ص ۲۹۷.
- ↑ ۳. ڈاكٹر مشكور، تاريخ شيعه و... ص ۲۰۷.
- ↑ ۴. برنارد لويس، پيدايش اسماعيليه، ترجمه آژند، ص ۶۰.
- ↑ ۵. همان مدرك.
- ↑ ۶. جوينى، علاء الدين عطا ملك، تاريخ جهانگشاى، ج۳/۱۵۲ ۱۴۹، چاپ ليدن به اهتمام محمد قزوينى.