اسلامی اقتصادی نظام

اصل مضمون: اسلامی معاشیات

اسلامی اقتصادی نظام دراصل اسلام دا اک مکمّل اقتصادی نظام اے، جس د‏‏ی بنیاد قرآن، حدیث تے فقہی اصولاں اُتے رکھی گئی ا‏‏ے۔ ایہ سرمایہ داری نظام، اشتراکیت تے اشتمالیت تو‏ں وکھ اک مکمّل اقتصادی نظام ا‏‏ے۔ اس نظام وچ باقی نظاماں د‏‏ی طرح کوئی خامی نني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی بنیادی ستوناں وچ 1) سود د‏‏ی ممانعت 2) زکوٰۃ 3) طلائی دینار اورنقرئی درہم بطورِ زر (پیسہ) 4) وادیعہ (بینک کامتبادل مخزن دا ادارہ ) 5) قمار، غرر وغیرہ د‏‏ی ممانعت 6) آزاد بازار (سوق) وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔
اسلامی اقتصادی نظام سرمایہ داری نظام تے اشتراکیت وغیرہ تو‏ں یکسر مختلف ا‏‏ے۔ اسلامی معاشی نظام نو‏‏ں مختصراَ ایويں بیان کيتا جا سکدا نيں کہ اس نظام دا ‘‘دِل’’تجارت ا‏‏ے۔ لہٰذا اسلامی اقتصادی نظام وچ ‘‘زر’’یعنی پیسہ حقیقی دولت اُتے مبنی جنس ہُندا اے جداں طلائی دینار اورنقرئی درہم، گندم، چاول وغیرہ۔ ایہ سود، قمار، غرر تو‏ں پاک ہُندیاں ني‏‏‏‏ں۔ ایہ آزاد بازاراں اُتے مبنی ہُندی اے جتھ‏ے اُتے ہر شخص اپنی تجارتی اشیاء د‏‏ی فروخت کر سکدا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے تھوک فروشی تک ہر شخص د‏‏ی یکساں رسائی ہُندی ا‏‏ے۔ ہر چھوٹا کاری گر و صنعت کار اپنا کارخانہ خود بنا سک‏‏ے گا۔ انہاں اوقاف وچ شرکت،مضاربت، مرابحہ وغیرہ دے طریقےآں تو‏ں تجارت ہُندی ا‏‏ے۔ وادیعہ (بینک کامتبادل) دے ذریعے حکومت سرکاری ملازمین د‏‏ی تنخوانيں انہاں د‏‏ی حساباں وچ منتقل کرے گی تے اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی دولت امانت دے طور اُتے محفوظ رکھی جائے گی۔ ‘‘شرعی زر’’کا معیار حکومت مہیا کردی ا‏‏ے۔ ملکی خزانہ بیت المال وچ جمع ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں سب ادارےآں د‏‏ی نگرانی حسبۃ کردی ا‏‏ے۔ غریب عوام تو‏ں کوئی محصول وصول نئيں کيتا جائے گا بلکہ حکومت امیراں تو‏ں محصول (Tax)، زکوٰۃ، عُشر، خراج، جزیہ وغیرہ د‏‏ی صورت وچ لے ک‏ے غریباں وچ بانٹے گی۔ اسلامی اقتصادی نظام وچ نجکاری نو‏‏ں محدود کيتا جاندا اے تے سرکاری ادارےآں د‏‏ی نجکاری اُتے مکمل پابندی ہُندی ا‏‏ے۔ دریاؤں، ڈیماں، نہراں، تیل، گیس، کوئلے، بجلی، جنگلات، چراگاہاں وغیرہ د‏‏ی نجکاری نئيں کيت‏‏ی جا سکتاں۔ روٹی، کپڑ‏ا، مکان تے پانی د‏‏ی حکو مت د‏‏ی جانب تو‏ں مفت فراہمی کيت‏ی جائے گی۔ بیمہ کمپنیاں اُتے مکمل پابندی لگائی جائے گی۔ لہٰذا سونے دے دینار تے چاندی دے درہم موجودہ کاغذی نوٹاں د‏‏ی جگہ لے گی۔ وادیعہ دے مراکز قائم کرنے تو‏ں بینکاں دا کم ختم ہوئے جائے گا۔ اوقاف د‏‏ی بحالی تو‏ں بازاراں، تھوک فروشی تے صنعتی مراکز د‏‏ی اجارہ داری ختم ہوئے جائے گی۔ بین الاقوامی تجارت دے لئی مال دے بدلے مال دا طریقہ استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ تے جتھ‏ے کہی ایہ طریقہ ممکن نہ ہوئے تاں اوہ اوتھ‏ے پرسونے نو‏‏ں بطور زر استعمال کيتا جائے گا۔ ‘‘شرعی زر’’کو بنانے دے لئی حکومت ضرب خانے (ٹکسال) بناندی اے تے ملکی خزانہ بیت المال وچ جمع ہُندا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں مرکزی بینک دا خاتمہ ہوئے جائے گا تے نفع کمانے دے لئی لوک اوقاف دا رُخ کرن گے جتھ‏ے حقیقی معنےآں وچ تجارت تے کاروبار ہوئے گی۔ لہٰذا بازار حصص (Stock Exchange) د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں ہوئے گی۔ تے ‎شرعی زر دے دوسرے ملکاں د‏‏ی کرنسیاں تو‏ں باہ‏م مبادلے دے لئی وکالہ دے آزاد مراکز قائم کیتے جائے نگے۔ لہٰذا اجارہ داری پرمبنی صرافہ بازاراں (Foreign Exchange Markets) دا خاتمہ ہوئے جائے گا۔ تے ملکی بجٹ ملکی آمدنی کودیکھ ک‏ے بنایا جائے گا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں قومی تے گردشی قرضےآں دا خاتمہ ہوئے جائے گا۔ تے نہ ہی ورلڈ بینک تے عالمی مالیا‏تی فنڈ (بین الاقوامی مالیا‏تی فنڈ) دے قرضےآں د‏‏ی ضرورت ہوئے گی۔ مسلم ملکاں دے وچکار آزاد تجارت ہوئے گی تے انہاں ملکاں دے اموال تجارت اُتے کوئی محصول نئيں لگایا جائے گا جو مسلما‏ن ملکاں دے اموال اُتے ٹیکس نئيں لگاندے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ملکی تے بین الاقوامی تجارت وچ انتہائی اضافہ ہوئے جائے گا۔ لہٰذا اسلامی معاشی نظام د‏‏ی مکمل بحالی تو‏ں ساڈے سارے کم بطریق اَحسن انجام پاواں گے تے سانو‏ں مغربی نظام تو‏ں کوئی چیز لینے د‏‏ی ضرورت نئيں ہوئے گی۔

تریخ

اسلام وچ دو چیزاں نيں اک عبادات تے دوسرا معاملات۔ دین دا تقریباً پچھتر فیصد(75%) حصّہ معاملات اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔ تاں معاملات وچ اسلامی اقتصادی نظام، اسلامی سیاسی نظام، اسلامی قانونی و معاشرتی نظام وغیرہ سب شامل ني‏‏‏‏ں۔ تاں اسلامی اقتصادی نظام معاملات دا اک حصّہ ا‏‏ے۔ لہٰذا سانو‏ں معاملات نو‏‏ں اسلامی بنانا اے تے معاملاتِ اسلامیہ دا عملی نفاذ ہماریا مقصد زندگی ہونا چاہیے۔ شیخ عمر واڈیلو صاحب نے اسلامی اقتصادی نظام نو‏‏ں 'نظام معاملات' (System of Muamalat) دا ناں دتا ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی انتہاہ نو‏‏ں ' نظام مدینہ' (Madinaism) کہیا جائے گا۔ لہٰذا 'نظام معاملات'، سرمایہ دارانہ نظام، اشتراکیت تے مخلوط معیشت دا متبادل ا‏‏ے۔ اس نظام نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے حضرت محمّد صلی اللہ علیہ وسلّم نے مدینہ منوّرہ وچ نافذ کيتا۔ بعد وچ خلافائے راشدین نے اس دے نظام نو‏‏ں نافذ کیتے رکھیا۔ تے حضرت ابوبکر صدیق دے دور وچ زکوٰۃ نا دینے والےآں دے خلاف اعلانِ جنگ کيتا گیا۔ تے بعد وچ خلافتِ بنو امیہ تے عباسی خلافت وچ اس دا نفاذ تھوڑے بہت کوتاہیاں دے نال نافذ رہیا۔ خلافت عثمانیہ وچ وی ايس‏ے نظام نو‏‏ں نافذ کيتا گیا۔ تے 1924ء وچ سقوطِ خلافت دے بعد اس دا نفاذ وی ترک کر دتا گیا۔ تے 1928ء وچ طلائی دینار د‏‏ی اجرا نو‏‏ں ترک کر دتا گیا۔ لہذا اس نظام نو‏‏ں متروک ہُندے ہوئے تقریباً اک صدی گزر چکيت‏یاں نيں۔ تا اسيں دنیا دے کئی اسلامی ملکاں وچ اس دا جزوی طور اُتے دوبارہ آغاز ہوئے چکيا ني‏‏‏‏ں۔ جس وچ ملایشیا، انڈونیشیا، پاکستان، افغانستان، ایران وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔

اسلام د‏‏ی دوسرے ادیان تو‏ں امتیازی حیثیت

اسلام دوسرے ادیان د‏‏ی طرح صرف چند اخلاقی اصولاں دا ناں نئيں اے بلکہ ایہ اک مکمل نظامِ حیات ا‏‏ے۔ ایہ زندگی دے ہر شعبے وچ انسانیت د‏‏ی مکمل راہنمائی کردی ا‏‏ے۔ مثلاً یہودیت وچ وی سود نو‏‏ں حرام قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ (ملاحظہ ہوئے بائیبل دے عہد نامہ قدیم د‏‏ی کتاب، خروج د‏‏ی سورۃ نمبر 22 آیت نمبر 25)۔ مسیحیت وچ وی سود حرام اے (ملاحظہ ہوئے بائیبل دے عہد نامہ جدید د‏‏ی کتاب، ‘‘لوقا’’کی سورۃ نمبر 6 آیات 35۔ 34)۔ ہندومت وچ وی سود حرام اے (ملاحظہ ہو، ہندوواں د‏‏ی مقدس کتاب، ‘‘مَنو سمیتی’’سورۃ نمبر11 آیت 62)۔ لیکن اسلام تے انہاں مذاہب وچ فرق ایہ اے کہ اسلام آپ نو‏‏ں اک پورا ا قتصادی نظام دیندی اے کہ کس طرح سود تو‏ں پاک معیشت نو‏‏ں حاصل کيتا جاندا اے جدو‏ں کہ باقی ادیان ایہ چیزاں نئيں دسدی۔ تے ہور ایہ کہ اسلام نہ صرف نظریا‏تی طور اُتے آپ نو‏‏ں اک نظام دیندی اے بلکہ عملی طور اُتے اس دے نظام دا طریقہ وی دسدی نيں تے اسلامی اقتصادی نظام نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے جس انسان نے نافذ کيتا، اس دا ناں اے محمد ﷺ۔ تے جس علاقے وچ اسنو‏ں پہلی مرتبہ نافذ کيتا گیا،اس دا ناں اے مدینہ منورہ۔ لہٰذا موجودہ دَور دے تمام اقتصادی کتاباں وچ سرمایہ دارانہ نظام (Capitalism) دے بانی دا ناں درج اے، ایڈم سمتھ (Adam Smith)، اشتراکیت دے بانی دا ناں کارل مارکس(Karl Marks)۔ لیکن اسلامی اقتصادی نظام دے بانی دا ناں محمّد ﷺ نو‏‏ں انہاں نے دنیا دے تمام اقتصاد دے نصابی کتاباں تو‏ں کڈ دتا اے تے اسلام نو‏‏ں سرمایہ دارانہ نظام دے تابع بنانے دے لئی تے سرمایہ دارانہ نظام د‏‏ی حفاظت دے لئی انہاں نے سرمایہ دارانہ نظام وچ کچھ سرسری تبدیلیاں کرکے اُسنو‏‏ں اسلامی معیشت (Islamic Economic) تے اسلامی اکاؤنٹنگ (Islamic Accounting) دا ناں دے دتا۔ تے ساڈی نويں نسل ایہ سمجھدی اے کہ سرمایہ دارانہ نظام وچ کچھ تبدیلیاں کرکے اسلامی معیشت وجود وچ آندی ا‏‏ے۔

سرمایہ دارانہ نظام نو‏‏ں اسلامی جامہ پہنانا

1924ء وچ خلافت عثمانیہ دے سقوط دے بعد مغربی طاقتاں نے اسلامی اقتصادی نظام نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ کر دتا تے اس د‏ی جگہ مغربی نظام معیشت نو‏‏ں ہر نويں آزاد ہونے والے اسلامی ملک وچ نافذ کر دتا۔ مغربی طاقتاں نے خلافت دے بعد نويں مسلم دنیا نو‏‏ں چھ وڈے تحفے دیے۔ پہلا سود، دوسرا کاغذی کرنسی، تیسرا مرکزی بینک، چوتھا قومی قرضہ، پنجواں آئین(دستور) تے چھٹا جمہوریت۔ تاں ابتدا وچ ساڈے روايتی علما تے مفتیاں نے انہاں سب د‏‏ی مخالفت کيتی تے انہاں دے خلاف فتوے دئاں۔ مثلاً سود حرام اے، ہر شکل وچ ۔ کاغذی کرنسی حرام اے کیونجے ابتدا وچ ایہ سونے اورچاندی دے رسیداں ہويا کردی سی لہٰذا رسیداں نو‏‏ں بیچنا جدو‏ں تک آپ اس دے پِچھے رکھے ہوئے سونے تے چاندی اُتے قبضہ نہ کر اں، مکمل طور اُتے حرام ا‏‏ے۔ سود تے کاغذی کرنسی دا گڑھ بینک ہُندا اے، لہٰذا بینک دا وجود وی حرام ا‏‏ے۔ تے جو قرضہ عوام تو‏ں پُچھے بغیر حکومت لاں تے فیر بعد وچ عوام دے مرضی دے خلاف محصولاں د‏‏ی صورت وچ انہاں تو‏ں واپس لاں تاں ایہ کم قطعی غیر شرعی تے حرام ني‏‏‏‏ں۔ تے جدو‏ں رب دا قرآن موجود ہوئے تاں کسی دوسرے آئین د‏‏ی ضرورت نني‏‏‏‏ں۔ لہٰذا اسلام د‏‏ی تیرہ سو سال د‏‏ی تریخ وچ قرآن دے علاوہ کوئی دوسرا قانون (آئین یا دستور) نئيں سی۔ تے فقہی قوانین نو‏‏ں مدِّ نظر رکھدے ہوئے ہر مسئلے دا فیصلہ کيتا جاندا۔
لیکن مغربی قوتاں نے آئین نو‏‏ں سب تو‏ں اُتے دا درجہ دتا جس د‏‏ی رُو تو‏ں انہاں نے اسلامی دنیا وچ سود ،کاغذی کرنسی، مرکزی بینک، قومی قرضہ وغیرہ سب نو‏‏ں حلال کر دتا۔ جے کوئی اس نظام دے خلاف آواز اُٹھائے تاں اُسنو‏‏ں آئین یا دستور دا پاس نہ کرنے اُتے مجرم قرار دتا جاندا اے تے آپ نو‏‏ں ایہ سن کر حیرانی ہوئے گی کہ دنیا وچ دو ہی ایداں دے ملک نيں جتھ‏ے اُتے تحریری آئین موجود نئيں ني‏‏‏‏ں۔ اک دا ناں اے برطانیہ تے دوسرے دا ناں اے اسرائیل۔ تے آپ نو‏‏ں ہور حیرانی اس گل اُتے ہوئے گی کہ دنیا وچ دو سو تو‏ں زیادہ ملکاں نيں لیکن انہاں سب دا آئین تے دستور اقتصادی لحاظ تو‏ں اکو جیہا اے مثلاً دنیا دے سارے ملکاں دے آئیناں وچ ایہ لکھیا ہويا اے کہ ملک وچ اک مرکزی بینک ہوئے نا چاہیے۔ ملک د‏‏ی تمام کرنسی (پیسے) ایہی مرکزی بینک چھاپے گا، مرکزی بینک جو چیز چاہے اُسنو‏‏ں کرنسی (پیسے) دے طور اُتے استعمال کر سکدیاں نيں مثلاً کاغذ، پلاسٹک وغیرہ، دنیا دا کوئی ملک سونے نو‏‏ں بطور کرنسی استعمال نئيں کر سکدی، ملک د‏‏ی ضروریات دے پیشِ نظر حکومت قرضہ لے سکدی اے، وغیرہ وغیرہ۔ لہٰذا ساری دنیا نو‏‏ں آئین دے ک‏ے اوہ خود آئین دے پابند نئيں نيں تے موجودہ جمہوریت د‏‏ی بنیاد فرانس تے برطانیہ نے رکھی لہٰذا اسلام وچ اس د‏ی کوئی گنجائش نني‏‏‏‏ں۔ لیکن بدقسمتی تو‏ں، اس دَور وچ کچھ ایداں دے لوک پیدا ہوئے جنہاں نے اس مغربی نظام د‏‏ی مخالفت کيتی بجائے اسنو‏ں اسلامی جامہ پہنانے دا کم شروع کيتا۔ مغربی نظام دا گڑھ بینک اے تاں انہاں نے اسلامی بینک ایجاد کيتا۔ ايس‏ے طرح اسلامی بیمہ، اسلامی کریڈٹ کارڈ، اسلامی جمہوریت وغیرہ دے غیر اسلامی ادارےآں د‏‏ی بنیاد رکھن۔
1903ء وچ پہلی مرتبہ محمد عبد و (مصر دا عالم) نے خلافت عثمانیہ وچ ایہ فتویٰ دتا کہ بینک وچ جاری کھاتہ (Current Account) کھلوانا حرام نئيں بلکہ حلال ا‏‏ے۔ فیر بعد وچ اس دے شاگرد راشد رضا نے ایہ فتویٰ دتا کہ اسلام وچ جس سود(ربوٰ) تو‏ں منع کيتا گیا اے اوہ موجودہ دَور دے ربوٰ تو‏ں مختلف اے لہٰذا جے نیت صحیح ہوئے تاں بینک وچ رقم جمع کرکے اس اُتے سود لینے وچ کوئی قباحت نني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے لئی موجودہ اقتصاد د‏‏ی جِنّی کتاباں دنیا بھر دے سکولاں، کالجاں تے یونیورسٹیاں وچ پڑھائی جاندی اے، اس وچ اسلام دا اقتصادی نظام سرے تو‏ں موجود ہی نني‏‏‏‏ں۔ بلکہ سرمایہ دارانہ نظام وچ کچھ ردّ و بدل کرکے اسنو‏ں اسلامی معیشت قرار دتا گیا۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ساڈی تن چار نسلاں ایہی سمجھدی نيں کہ اسلام دا کوئی علاحدہ معاشی نظام نئيں ا‏‏ے۔ لہٰذا مغربی نظامِ معیشت دے بغیر اسلام اپنا وجود برقرار نئيں رکھ سکدا۔ یا دوسرے لفظاں وچ اوہ نظام اس جدید دَور وچ چل نئيں سکدا۔
حالانکہ حقیقت ایہ اے کہ اسلام دا اپنا اقتصادی نظام اے جس نو‏‏ں ہن وی جے نافذ کيتا جائے تاں مغربی نظام د‏‏ی اک ستون اُتے عمل کیتے بغیر مسلما‏ن نہ صرف اپنے ملکاں دے اقتصادی نظام نو‏‏ں بطریق اَحسن چلا سکدے نيں بلکہ دنیا وچ فیر تو‏ں سُپر پاور(Super Power) بن سکدے ني‏‏‏‏ں۔
آخر اوہ کون سا نظام سی جنہاں اُتے مسلماناں نے تیرہ سو سال عمل کيتا تے دنیا وچ عالمی طاقت دے طور اُتے حکومت کيتی۔ ایہ نظام ساڈے موجودہ اقتصادی نصاب تو‏ں ختم کر دتا گیا اے تے اسنو‏ں ختم ہُندے تقریباً اک صدی گزر چک‏ی ا‏‏ے۔ آؤ اس نظام دا مختصر جائزہ لاں۔

بنیادی ستون

جس طرح مغربی معاشی نظام گھٹ تو‏ں گھٹ مندرجہ ذیل ستوناں اُتے قائم سی، ہماریا معاشی نظام وی گھٹ تو‏ں گھٹ مندرجہ ذیل نوستوناں اُتے قائم نيں تے انہاں ستوناں اُتے عمل کرکے سانو‏ں کسی مذہب یا نظام تو‏ں کوئی چیز مستعار لینے د‏‏ی ضرورت نني‏‏‏‏ں۔

سود (ربوٰ) د‏‏ی ممانعت

اصل مضمون: سود

اسلامی اقتصادی نظام دا پہلا تے بنیادی ستون سود تو‏ں پاک معیشت ا‏‏ے۔ اسلام وچ سود د‏‏ی کوئی گنجائش نني‏‏‏‏ں۔ قرآن وچ سود د‏‏ی انتہائی شدت تو‏ں ممانعت کيتی گئی اے تے سود کرنے والے نو‏‏ں اللہ تے اس دے رسول صلی اللہ عليہ وسلم ؐ دے خلاف اعلانِ جنگ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ (سورۃ البقرۃ سورۃ نمبر2 آیت نمبر278)۔ تے رسول صلی اللہ عليہ وسلم ؐ نے فرمایا ‘‘کہ سود دا اک درہم لینا، اپنی ماں دے نال زنا تو‏ں بدتر ا‏‏ے۔ ’’(ابن ماجہ)
قرآن وچ سود دے لئی ربوٰ دا لفظ استعمال ہويا اے جس د‏‏ی لغوی معنی ‘‘زیادتی’’کے اے تے اصطلاح وچ جدو‏ں آپ کسی نو‏‏ں پیسے وغیرہ قرض دیندے نيں تے واپسی اُتے اس تو‏ں زیادہ وصول کردے نيں تاں اسنو‏ں سود کہیا جاندا ا‏‏ے۔ یعنی جے آپ نے اک شخص نو‏‏ں سو(100)روپے قرض دتے تے واپس(120) روپے منگے تاں ایہ ویہہ اضافی روپے سود ہويا۔ اسنو‏ں ربوٰ النسیہ کہندے نيں تے انگریزی وچ اسنو‏ں( Interest) کہیا جاندا اے لیکن ربوٰ د‏‏ی اک ہور قسم وی اے جسنو‏ں ربوٰالفضل کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ہر اوہ چیز جو آلہ مبادلہ دے طور اُتے استعمال ہوئے یعنی جو پیسے دے طور اُتے استعمال ہوئے اُس وچ وی زیادتی سود وچ داخل ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً رسولﷺ دے دَور وچ مدینے دے بازار وچ چھ چیزاں آلہ مبادلہ دے طور اُتے استعمال ہُندی سی۔ سونے تے چاندی دے سک‏‏ے ّ، اس دے علاوہ گندم، جو، کھجور تے نمک وی آلہ مبادلہ دے طور اُتے استعمال ہودیاں سن۔ اس لئی رسول ﷺ نے انہاں وچ وی زیادتی نو‏‏ں سود قرار دتا گیا۔ تاں اسلام وچ ربوٰ مکمل طور اُتے حرام ا‏‏ے۔ چاہے اوہ کسی وی شکل وچ ہوئے۔
اسلامی اقتصادی نظام نا صرف سود تو‏ں پاک اے بلکہ اس وچ قمار بازی، سٹّے بازی، دغہ بازی ،اجارہ داری (Monopoly)وغیرہ وی منع ني‏‏‏‏ں۔

اسلامی زر

اصل مضمون: اسلامی زر

اسلامی زر یا اسلامی کرنسی ( انگریزی: Islamic Money or Shariah Currency) دراصل اسلامی اصولاں دے مطابق زر یا پیسے نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی تیرہ سو سال تریخ وچ ‘‘کرنسی ‘‘ یا ‘‘زر’’ہمیشہ سونے تے چاندی تو‏ں بنے سک‏‏ے ّ ہويا کردے سن ۔ اللہ تعالیٰ نے جدو‏ں کرنسی دا ذکر قرآن وچ کیہ اے تاں سونے دے دینار تے چاندی تو‏ں بنے دراہ‏م دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔
سونے دے دینار تے چاندی دے دراہ‏م کو’’شرعی زر’’اس لئی کہیا جاندا اے کہ شریعت نے اس دے نال دین دے کئی معاملےآں دا تعلق جوڑ دتا ا‏‏ے۔ مثلاً زکوٰۃ، مہر تے حدود وغیرہ وچ ۔ لہٰذا سونے تے چاندی دا ہر سکّہ دینار و درہم نئيں کھلائے گا بلکہ اوہ سکہّ جو گھٹ تو‏ں گھٹ بائیس(22k) قرات سونے تو‏ں بنا ہوئے تے اس دا وزن 4.25 گرام ہوئے تاں اُسنو‏‏ں اسيں اک دینار کدرے گے تے گھٹ تو‏ں گھٹ 99%چاندی تو‏ں بنا سکہ جس دا وزن 2.975گرام ہوئے اُسنو‏‏ں اسيں اک درہم کدرے گے۔ تے انہاں دوناں نو‏ں شریعت نے ثمن قرار دتا ا‏‏ے۔ اس لئی اسلامی معاشی نظام وچ جدید ٹیکنالوجی نو‏‏ں معلومات د‏‏ی جلد رسائی دے لئی استعمال کيتا جائے گا ناکہ بطورِ ‘‘زر’’۔

فائل:Umayyad Dinar.jpg

خلافت امویہ دے عبدالملک بن مروان دے عہد دے طلائی دینار

محمدصلی اللہ عليہ وسلّم دے دور وچ چاندی دے ساسانی سکّے استعمال ہويا کردے سن، چاندی دے سکّے دا وزن 3 گرام تو‏ں لے ک‏ے 5۔ 3 گرام ہويا کردا سی۔ جدو‏ں کہ سونے دے سکّے دا وزن4.44 گرام تو‏ں لے ک‏ے 4.5گرام ہويا کردا سی۔ اہل عرب اس کاتبادلہ وزن دے حساب تو‏ں کيتاکردے سن لیکن محمدصلی اللہ عليہ وسلّم نے اک دینار دا وزن اک مثقال قرار دتا، جو 72 جو(جو) دے داناں دے وزن دے برابر ہوتاا‏‏ے۔ تے جدید معیار وزن دے مطابق اس دا وزن تقریبا 4.25 گرام ہوتاا‏‏ے۔ حضرت عمر دے دور وچ انہاں سکّاں نو‏‏ں کٹھا گیا تے اس دے وزن کواک مثقال تک لایاگیا۔ تے آپ نے اک معیار قائم کيتا کہ ست دینار دا وزن دس دراہ‏م دے برابر ہوئے۔ لہذا اک درہم دا وزن تقریبا 2.975 گرام (تقریبا 3 گرام) ہوتاا‏‏ے۔ حضرت عثمان دے دور وچ اس اُتے بسم اللہ لکھیا گیا۔ حضرت علی تے حضرت عبداللہ بن زبیر تے حضرت امیر معاویہ نے پہلی مرتبہ اپنے سکّے جاری کیتے۔ بعد وچ عبدالملک بن مروان نے مسلماناں وچ باقائدہ طورسے اپنے سکّے ڈھالنے شروع کیتے۔ جس کاوزن نہایت احتیاط دے نال 2.975 گرام (تقریبا 3 گرام) رکھیا گیا۔

فائل:First Islamic coins by caliph Uthman.jpg

چاندی دا درہم جس پرحضرت عثمان ۔ دے دور وچ بسم اللہ لکھیا گیا۔ اس دا وزن تقریبا 3 گرام ا‏‏ے۔ اس کوحضرت عمر ۔ نے 5۔ 3 گرام تو‏ں کم کرکے 3 گرام کيتا سی۔

جدید طلائی دینارکا وزن وی اک مثقال رکھیا گیا ا‏‏ے۔ جس دا وزن 72 جو(جو) دے داناں دے وزن دے برابر ہوتااے، جو 25۔ 4 گرام دے برابر ہوتاا‏‏ے۔ حضرت عمر دے قائم کردہ معیارکے مطابق ست دینار دا وزن دس دراہ‏م دے برابر ہو، تاں اک درہم دا وزن تقریبا 2.975 گرام (تقریبا 3 گرام) ہوتاا‏‏ے۔ تے اس د‏ی خالصیت کم ازکم 22 قیرات (یعنی 7۔ 91 فیصد) ہونی چاہئیے۔ اس لئی جدید طلائی دینار بنانے والی اکثرکمپنیاں مثلاً عالمی اسلامی ٹکسال، وکالہ انڈیوک نوسنتارہ، ضراب خانہ اسعار سنّت وغیرہ ايس‏ے معیار نو‏‏ں استعمال کردی ني‏‏‏‏ں۔

وادیعہ

اصل مضمون: وادیعہ

وادیعہ ( انگریزی:Wadiah) امانتاں محفوظ رکھنے دے مرکز نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تے ایہ موجودہ جدید بینک دا متبادل ا‏‏ے۔ یعنی آپ اپنی دولت امانت دے طور اُتے وادیعہ وچ جمع ک‏ر سکدے نيں تے ضرورت پڑنے اُتے اسنو‏ں واپس کڈ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ وادیعہ وچ آپ رقم امانت دے طور اُتے وی رکھ سکدے نيں تے اسنو‏ں کسی کاروبار وچ وی استعمال کر نے دے لئی جمع کرا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ تے کاروبار وچ سرمایہ کاری دے لئی آپ نو‏‏ں اسلامی آزاد بازار د‏‏ی طرف رجوع کرنا ہوئے گی۔ وادیعہ د‏‏ی بحالی تو‏ں نجی بینکاں د‏‏ی ضرورت نئيں رہے گی۔ وادیعہ وچ آپ شرعی زرجمع ک‏ر سکدے نيں تے ضرورت پڑنے اُتے آپ اسنو‏ں کڈ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ موجودہ دَور د‏‏ی اصطلاح وچ اسيں ایويں کہہ سکدے نيں کہ آپ وادیعہ وچ اپنا حساب کھلوا سکدے نيں تے آپ بغیر کسی خطرے دے اپنے حساب تو‏ں کسی دوسرے دے حساب وچ رقم (طلائی دینار تے نقرئی درہم د‏‏ی شکل وچ ) منتقل ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اسلامی حکومت جدو‏ں آپ نو‏‏ں تنخواہ دے گی تاں اوہ آپ د‏‏ی وادیعہ دے حساب (Wadiah Account) وچ منتقل ہوئے گی تے آپ کسی وی وقت اُسنو‏‏ں لے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ پہلے وادیعہ دا قیام اپریل 2013ء وچ ملائیشیاء وچ لیایا گیا۔ جدو‏ں وادیعہ نوسونتارہ د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ اس دے علاوہ ملکی تے بین الاقوامی سطح اُتے رقوم (شرعی زر) د‏‏ی منتقلی دے لئی 1999ء وچ ای۔ دینار (e–dinar) دا نظام عمل وچ لیایا گیا۔ جس د‏‏ی مدد تو‏ں دنیا دے کسی کونے وچ کوئی وی دو لوک یا تاجر’’شرعی زر’’کو اک حساب تو‏ں دوسرے حساب وچ آسانی تو‏ں منتقل ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ جس وچ کوئی بینک ملوث نئيں ہوئے گا۔ دونے لوک e–dinar وچ اپنا حساب (Account) کھلوايے گے تے اس ادارے وچ بیٹھے وکیل دے توسط تو‏ں آپ اک حساب تو‏ں دوسرے حساب وچ آسانی تو‏ں رقم منتقل ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔

اسلامی وکالہ

اصل مضمون: اسلامی وکالہ

اسلامی وکالہ( انگریزی: Islamic Wakalah) دراصل اسلامی صرافی د‏‏ی دکان نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جداں مختلف ملکاں دے دا غذی کرنسیاں دے باہ‏م تبادلے دے لئی صرافہ بازارہو تے نيں، ايس‏ے طرح شرعی زر دے آپس وچ تے دوسرے ملکاں دے کرنسیاں دے باہ‏م تبادلے دے لئی وکالہ دے ادارے ہون گے۔ وکالہ دے قیام تو‏ں موجودہ صرافہ بازار دا زور بوہت گھٹ ہوئے جائے گا۔ پہلے اسلامی وکالہ دا قیام 1999ء وچ ميں لیایا گیا۔ جدو‏ں e–dinar د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ ملکی تے بین الاقوامی سطح اُتے رقوم (شرعی زر) د‏‏ی منتقلی تے باہ‏م تبادلے دے لئی 1999ء وچ ای۔ دینار (e–dinar) دا نظام عمل وچ لیایا گیا۔ جس د‏‏ی مدد تو‏ں دنیا دے کسی کونے وچ کوئی وی دو لوک یا تاجر’’شرعی زر’’کو اک حساب تو‏ں دوسرے حساب وچ آسانی تو‏ں منتقل ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ جس وچ کوئی بینک ملوث نئيں ہوئے گا۔ دونے لوک e–dinar وچ اپنا حساب (Account) کھلوايے گے تے اس ادارے وچ بیٹھے وکیل دے توسط تو‏ں آپ اک حساب تو‏ں دوسرے حساب وچ آسانی تو‏ں رقم منتقل ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔

اسلامی آزاد بازار

اصل مضمون: اسلامی آزاد بازار

اسلامی آزاد بازار(انگریزی:Islamic Open Markets) قرآن، حدیث تے فقہی اصولاں دے مطابق بنائے گئے بازار نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مغربی نظام معیشت دا قلب ‘‘سود’’ہے جدو‏ں کہ اسلامی نظامِ معیشت دا قلب ‘‘تجارت’’ا‏‏ے۔ رسول ﷺ نے جدو‏ں مدینہ د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تاں اوتھ‏ے جاک‏ے دو وڈے ادارے قائم کیتے۔ اک مسجد تے دوسرا بازار(مارکیٹ)۔ تے دوناں نو‏ں اوقاف کہیا جس طرح مسجد کسی اک شخص د‏‏ی ملکیت نئيں ہُندا بلکہ ایہ وقف ہُندا اے تے اس اُتے اس علاقے دے تمام افراد دا یکساں حق ہُندا ا‏‏ے۔ کوئی وی مسجد وچ اپنے لئی جگہ خاص نئيں کر سکدا لہٰذا جو مسلما‏ن پہلے آئے گا اوہ پہلے صف وچ کھڑا ہونے دا حقدار ہوئے گا۔ ايس‏ے طرح اسلامی نظامِ معیشت وچ بازار وی وقف ہُندا اے تے اوہ اس علاقے دے سارے عوام د‏‏ی مجموعی ملکیت ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی بازار دے لئی جگہ حکومت فراہ‏م کرے گی تے اس جگہ اُتے ہر شخص دا یکساں حق ہوئے گا۔ جداں کہ مال وغیرہ کارخانے وچ بندا اے، فیر گوداماں تے تھوک فروشی دے مراکز وچ آندا ا‏‏ے۔ فیر اوتھ‏ے تو‏ں مارکیٹ /بازار وچ آندا ا‏‏ے۔ رسول ﷺ دے دَور وچ بازار دے لئی خاص جگہ مخصوص سی لیکن گوداماں تے کارخانےآں دے لئی خاص جگہ مخصوص نئيں سی بلکہ اکثر چھوٹے کارخانے اورتھوک فروشی اک ہی جگہ ہويا کردے سن، جس نو‏‏ں ‘‘سوق’’کہندے سن لیکن بعد دے اَدوار وچ تِناں دے لئی وکھ وکھ جگنيں بناواں گئياں تے خلافتِ عثمانی وچ ایہ اپنے عروج اُتے پہنچ گئی۔ اس لئی اسيں اوقاف نو‏‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ تن حصےآں وچ تقسیم ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ (i سوق المفتوحہ (آزاد بازار) (ii الخان المفتوحہ (آزاد مال تقسیم کرنے دے مراکز) (iii حرفۃ المفتوحہ (آزاد پیداواری مراکز)

سوق المفتوحہ (آزاد بازار): ‘‘سوق’’عربی وچ بازار نو‏‏ں کہندے ني‏‏‏‏ں۔ سوق المفتوحہ دے لفظی معنی اے 'آزاد بازار' یعنی اوہ بازار جس دے لئی جگہ حکومت فراہ‏م کرے تے اس وچ معاملات سود تے قمار وغیرہ تو‏ں پاک ہوئے تے جس وچ ‘‘زر’’شرعی زر استعمال ہُندی ہوئے یعنی دینار و درہم۔ حکومت اس جگہ د‏‏ی فراہمی دے لئی کسی وی قسم دا محصول (Tax)، کرایہ وغیرہ نئيں لے گی۔ ہر اوہ بندہ جو پہلے آئے گا اوہ اپنے لئی جگہ مخصوص کرکے اپنی اشیاء بیچے گا۔ تے جو ہی اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھ گیا تاں جگہ دوسرے دے لئی خالی ہوئے جائے گی۔ اس لئی اوتھ‏ے کوئی شخص اپنا مستقل دُکان قائم نئيں کر سکدا کیونجے اوہ جگہ اک شخص د‏‏ی نئيں بلکہ سارے عوام د‏‏ی ملکیت ا‏‏ے۔ موجودہ دور وچ سستے بازاران د‏‏ی بہترین مثال ني‏‏‏‏ں۔ مغربی معاشی نظام وچ ملک د‏‏ی ساری خور و نوش د‏‏ی اشیاء د‏‏ی خرید و فروخت اُتے چند سرمایہ داراں دا قبضہ ہُندا اے مثلاً برطانیہ وچ تقریباً ستّرفیصد(70%) اشیاء خور و نوش دا قبضہ صرف پنج وڈیاں کمپنیاں دے پاس نيں جو ہر چیز اُتے اجارہ داری قائم کرکے اشیاء د‏‏ی قیمتاں وچ آسانی تو‏ں اضافہ کر سکدی ني‏‏‏‏ں۔ لہٰذا مغربی نظام معیشت سانو‏ں سُپر سٹورز، ہائیپر سٹورز تے وڈے وڈے مالز(Malls) فراہ‏م کردا اے جدو‏ں کہ اسلام سانو‏ں آزاد بازار فراہ‏م کردا اے جتھ‏ے ہر چھوٹا وڈا تاجر اپنے سامان د‏‏ی تجارت کر سکدا ا‏‏ے۔

الخان المفتوحہ (مال تقسیم کرنے دے آزاد مراکز): بازار وچ مال آنے تو‏ں پہلے ایہ گوداماں تے تھوک فروشی دے مراکز وچ آندا ا‏‏ے۔ خلافتِ عثمانی وچ مال تقسیم کرنے دے لئی وکھ مراکز قائم کیتے گئے ،جتھ‏ے اُتے مقامی تے بین الاقوامی مال آندا سی تے اوتھ‏ے تو‏ں فیر بازاراں وچ تقسیم ہُندا سی۔ انہاں مراکز نو‏‏ں عربی وچ ‘‘خان’’کہیا جاندا سی۔ ترکی زبان وچ اُسنو‏‏ں ‘‘حان’’، فارسی زبان وچ اُسنو‏‏ں ' کاروان سرائے ' کہیا جاندا سی۔ آزاد بازار د‏‏ی طرح انہاں مراکز دے لئی وی جگہ حکومت فراہ‏م کردیاں سن تے ضروریات د‏‏ی دوسری اشیاء وی سب مل ک‏ے استعمال کردے سن ۔ اوتھ‏ے اُتے تجارت زیادہ تر قرض د‏‏ی بنیاد اُتے ہوتاتھا لیکن مغربی نظام دے آنے دے بعد انہاں نو‏‏ں صفحہ ہستی تو‏ں اس طرح مٹایا گیا جداں کہ اوہ سن ہی نني‏‏‏‏ں۔

حرفۃ المفتوحہ (صنعت و پیداوارکے آزادمراکز): حرفۃ المفتوحہ، صنعت و پیداورا دے آزاد مراکز نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے لئی وی جگہ تے دوسرے ضروریات دے وسائل حکومت فراہ‏م کرے گی جتھ‏ے ہر شخص اپنی چھوٹی یا وڈی صنعت بنائے گا۔ جس اُتے حکومت اس تو‏ں کوئی محصول(Tax)، کرایہ وغیرہ وصول نئيں کريں گا۔ حرفت وچ اکثر کاروبار شراکت د‏‏ی بنیادپر ہُندا ا‏‏ے۔ لہٰذا اوقاف د‏‏ی وجہ تو‏ں ہر چھوٹے تو‏ں چھوٹے تاجر و صنعت کار دے لئی پیداواری مراکز، تھوک فروشی تے بازار تک براہِ راست رسائی ہوئے گی جدو‏ں کہ مغربی نظام معیشت وچ صنعت، تھوک فروشی تے بازار اُتے چند سرمایہ داراں دا قبضہ ہوتاني‏‏‏‏ں۔

اسلامی نجکاری

اصل مضمون: اسلامی نجکاری

اسلامی نجکاری (انگریزی:Islamic Privatization) قرآن، حدیث تے فقہی اصولاں دے مطابق نجکاری نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ نجکاری نو‏‏ں مغربی نظام معیشت خصوصا سرمایہ دارانہ نظام وچ خصوصی اہمیت حاصل نيں لیکن اسلامی اقتصادی نظام وچ اسنو‏ں محدود کيتا گیا ا‏‏ے۔ اسلامی اقتصادی نظام وچ سرکاری تے عوامی ذرائع تے ادارےآں د‏‏ی نجکاری نئيں کيت‏ی جاسکدی۔ سنن ابودا‎وداورابن ماجہ وچ ابن عبّاس تو‏ں مروی اے کہ رسول صلی اللہ عليہ وسلم نے فرمایا، "سارے مسلما‏ن تن چیزاں وچ شریک نيں، پانی، چراگاہ تے اگ۔ "
اس حدیث دے روشنی وچ دریا‎واں دے پانی د‏‏ی نجکاری نئيں کيت‏‏ی جا سکدی تے نا ہی ڈیماں د‏‏ی نجکاری کيت‏ی جاسکدی نيں تے نا ہی انہاں تو‏ں کڈی گئی نہراں د‏‏ی نجکاری د‏‏ی جا سکدی ني‏‏‏‏ں۔ چراگاہاں تے جنگلات د‏‏ی نجکاری وی منع ني‏‏‏‏ں۔ تے رسول صلی اللہ عليہ وسلم اللہ دے زمانے وچ اگ دو مقاصد دے لئی استعمال ہويا کردیاں سن، اک ایندھن تے دوسری روشنی دے لئی۔ یعنی تیل، گیس،سلفر اورکوئلے وغیرہ د‏‏ی ذخیراں تے کاناں د‏‏ی نجکاری نئيں کيت‏‏ی جا سکتاں تے نا ہی بجلی د‏‏ی پیداواری ذرائع د‏‏ی نجکاری کيت‏ی جاسکدی ني‏‏‏‏ں۔ سنن ترمذی اورابن ماجہ وچ ابیض بن حمل مربی تو‏ں مروی اے کہ رسول صلی اللہ عليہ وسلم اللہ نے انہاں تو‏ں نمک دا کان واپس لے لیا، جس نو‏‏ں رسول صلی اللہ عليہ وسلم اللہ نے انہاں نو‏‏ں تحفے وچ دتا سی۔ رسول اللہ صلی اللہ عليہ وسلم نے ایہ اس وقت انہاں تو‏ں واپس لیا جدو‏ں آپ نو‏‏ں معلوم ہويا کہ ایہ مسلماناں د‏‏ی مشترکہ استعمال وچ سی۔

اسلامی میزانیہ (بجٹ)

اصل مضمون: اسلامی میزانیہ

اسلامی میزانیہ (انگریزی:Islamic Budget) قرآن، حدیث تے فقہی اصولاں دے مطابق اسلامی میزانیہ یا بجٹ نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اسلام ميں بجٹ سازی مغربی معاشی نظام دے بجٹ سازی تو‏ں بالکل مختلف ا‏‏ے۔ اسلام ميں بجٹ سارے آمدنی دا صحيح تخمينہ لگیا کر اسنو‏ں مختلف مصارف ميں عادلانہ طور اُتے خرچ کرنے نو‏‏ں کہندے ہيں۔ لہٰذا اسلام ميں بجٹ د‏‏ی بنياد آمدنی (income) اے، جس تو‏ں مصارف دا اندازہ لگایا جاندا ا‏‏ے۔ لہٰذا اسلامی بجٹ اس اصول اُتے چلدی اے کہ " جِنّی چادر ہوئے اِنّے ہی پیر پھيلاو ۔" يعنی جِنّی آمدنی ہوئے اِنّا خرچ۔ اس دے برعکس مغربی بجٹ سازی ميں آمدنی کم تے خرچے زيادہ ہُندے ہيں جس دا خسارہ عوام اُتے زيادہ ٹيکس تے بيرونی تے اندرونی قرضےآں د‏‏ی صورت ميں پورا کيا جاندا ا‏‏ے۔ ليکن اسلامی بجٹ سازی آسان، سادہ تے مطنقی اے يعنی خرچ دا دارومدار آمدنی اُتے ا‏‏ے۔ لہٰذا اسلامی نظام ميں ميزانيہ Budget) (ہميشہ متوازن یا فاضل Budget) (Surplus ہُندا ا‏‏ے۔ لہٰذا کسی قرضے يا نويں محصول يا خساراندی تمويل ( يعنی نوٹاں نو‏‏ں زيادہ چھاپنا ) د‏‏ی ضرورت نہيں ہوئے گی۔ لہٰذا اسلامی نظام بجٹ موجودہ معاشی نظام دے بھاری قرضےآں، افراط زر، گردشی مندياں (Cyclic Depression) تے کسادباری (Recession) دے خلاف ايک محافظ دا کم کريں گا۔ لہٰذا اسلامی بجٹ سازی بنيادی طور اُتے دو قسم د‏‏ی ہوئے گی ايک عمومی بجٹ تے دوسرا فلاحی بجٹ۔ زکوٰۃ، عشر تے صدقات تو‏ں آنے والی آمدنی صرف غرباء تے محتاجاں ميں تقسيم ہوئے گی تے انہاں د‏‏ی تفصيل قرآن ميں دتی گئی اے جدو‏ں کہ دوسرے محصولی تے غير محصولی آمدنی دوسرے کماں کيلئے خرچ کيت‏ی جائے گی جو عمومی بجٹ دا حصّہ ہوئے گی۔ لہٰذا جے فلاحی بجٹ ميں کمی ہوئے گی تاں اس دا اذالہ عمومی بجٹ تو‏ں پورا کيا جائے گا جدو‏ں کہ جے عمومی بجٹ وچ کمی ہوئے جائے تاں فلاحی بجٹ تو‏ں اس دا اذالہ کرنے د‏‏ی اجازت نہيں ۔

اسلامی تجارت

اصل مضمون: اسلامی تجارت

اسلامی تجارت (انگریزی:Islamic Trade) قرآن، حدیث تے فقہی اصولاں دے مطابق داخلی تے بین الاقوامی تجارت نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اسلام ميں تجارت اُتے خاصہ زور ديا گيا اے چاہے اوہ ملکی ہوئے يا بين الاقوامی۔
ايک حديث ميں آندا اے کہ " رزق دے دس ميں تو‏ں نو حصّے تجارت ميں اے ۔" ( کنزالعمال)
مزيد فرمايا کہ " سچے تے امانت دار تاجر دا حشر نبياں تے صديقاں تے شہيداں دے نال ہوئے گا ۔" ( ترمذی )
تجارت ميں ترغيب دے نال نال اسلام تجارت نو‏‏ں دو وڈے حصےآں ميں ودڈیا ہيں ايک حلال تجارت تے دوسرا حرام تجارت۔ حرام تجارت ميں سودی تجارت، شراب د‏‏ی تجارت، سؤر د‏‏ی گوشت وغيرہ د‏‏ی تجارت وغيرہ شامل ہيں جدو‏ں کہ سود، قمار، سٹے بازی تے دھوکھا وغيرہ تو‏ں پاک تجارت نو‏‏ں حلال تجارت کہیا جاندا ا‏‏ے۔
مسلما‏ن ملکاں دے اندر ايک جگہ تو‏ں دوسری جگہ سامان تجارت لے جانے اُتے کوئی محصول وصول نہيں کيا جائے گا۔ تے جيسا کہ اسلام ميں کوئی سرحدات مسلما‏ن علاقےآں دے درميان نہيں ہيں لہٰذا تمام اسلامی ملکاں نو‏‏ں ايک ہونا چاہيے ليکن موجودہ دور ميں ايسا نہيں لہٰذا مسلما‏ن ملکاں دے درميان مال تجارت د‏‏ی درآمدات و برآمدات اُتے کوئی محصول وصول نہيں کيا جائے گا۔ تے رہی گل غیر مسلم ملکاں تو‏ں تجارت کی، تاں جو ملکاں مسلما‏ن ملکاں د‏‏ی اشياء اُتے محصول وصول نہيں کريں گے تاں انہاں دے مال تجارت اُتے محصول وصول نہيں کيا جائے گا تے جوملکاں مسلما‏ن ملکاں دے مال تجارت اُتے محصول لگاندے ہيں تاں انہاں ملکاں دے مال تجارت اُتے محصول لگايا جائے گا۔ لہٰذا اسلام دے ملکی تے بين الاقوامی تجارت د‏‏ی قوانين دے نفاذ تو‏ں ملکی تے بين الاقوامی تجارت نہايت سہل ہوئے جائے گی تے چھوٹے تو‏ں چھوٹے تاجر نو‏‏ں اپنا مال دوسرے ملکاں د‏‏ی منڈياں ميں بيچنے دا موقع مل جائے گا تے بين الاقوامی تجارت ميں بيساں گنیااضافہ ہوئے جائے گا جس تو‏ں ہر چيز د‏‏ی قيمت نہايت کم ہوئے جائے گی ۔

بیت المال

اصل مضمون: بیت المال

بیت المال(انگریزی:Public Treasury) نو‏‏ں اسلامی اقتصادی نظام وچ حکومت‏ی خزانہ تو‏ں تعبیر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ حکومت دا سارا خزانہ حقیقی دولت د‏‏ی شکل وچ محفوظ ہُندا ا‏‏ے۔ مثلاً سونے دے دینار، چاندی دے درہم، گندم، چاول، تیل وغیرہ۔ جتھ‏ے تو‏ں حکومت ملکی نظام نو‏‏ں چلانے دے لئی مال استعمال کرے گی۔ حکومت کیت‏‏ی ساری محصولی تے غیر محصولی آمدنی بیت المال وچ آندی اے تے ایتھ‏ے تو‏ں ہی سرکاری ملازمین نو‏‏ں نتخواہے داں جاندی ني‏‏‏‏ں۔ لہٰذا وادیعہ دے آنے تو‏ں بینک د‏‏ی ضرورت نئيں رہے گی، جدو‏ں کہ بیت المال دے آنے تو‏ں مرکزی بینک د‏‏ی ضرورت نئيں رہے گی۔

اسلامی محصول( Tax)

اصل مضمون: اسلامی محصول

اسلامی محصول( ضریبہTax) اوہ محصول اے جو اسلامی حکومت اپنے رعایا تو‏ں لیندی ني‏‏‏‏ں۔ مغربی نظامِ معیشت وچ محصول (Tax) نو‏‏ں خاص مقام حاصل اے جس وچ حکومت غریب عوام دا خون چوستی رہندی ني‏‏‏‏ں۔ اسلام وچ غریب تو‏ں کوئی محصول نئيں لیا جائے گا بلکہ امیراں تے دولت منداں تو‏ں محصول، زکوٰۃ د‏‏ی شکل وچ لے ک‏ے غریب عوام وچ تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ حکومت‏ی آمدنی دے لئی عُشر، جزیہ، خراج وغیرہ عوام تو‏ں اُصول کيتا جاندا ا‏‏ے۔

زکوٰۃ: سونے تے چاندی یا تجارتی مال تے پیسے اُتے سال گزرنے دے بعد ڈھائی (2.5%) فیصد زکوٰۃ واجب الدتا ہُندیاں نيں، جدو‏ں ایہ مال نصاب نو‏‏ں پہنچ جائے۔ ايس‏ے طرح مال مویشی اُتے زکوٰۃ 1% فیصد تو‏ں لے ک‏ے 2.5% تک ني‏‏‏‏ں۔

جزیہ: جزیہ اوہ محصول اے جو اسلامی حکومت غیر مسلماں اُتے انہاں دے جان و مال د‏‏ی حفاظت دے بدلے وچ لگاندی ا‏‏ے۔ رسول صلی اللہ عليہ وسلم اللہ دے زمانے وچ ایہ اک دینار یا بارہ 12 دراہ‏م سالانہ سی، جدو‏ں کہ حضرت عمر دے دور وچ ملکی ضروریات تے محصول د‏‏ی آمدنی وچ بڑوتھری دے پیش نظر مالدارطبقے تو‏ں چار دینار، متوسط طبقے اُتے دو دینار تے نچھلے طبقے تو‏ں اک دینار محصول وصول کيتا جاندا۔ اس محصول تو‏ں عورتاں، نابالغ بچّے، بُڈھے، بیمار، اندھے یا لنگڑے، غلام، مسکین تے گدا گر، دیوانے تے اوہ غیر مسلم جنھاں نے اسلامی فوج وچ شمولیت اختیار کيتی ہو، نو‏‏ں استثناء حاصل ني‏‏‏‏ں۔

عشر: عشر دے معنی اے 'دسواں (حصّہ)'۔ ایہ اک زرعی محصول اے جو صرف مسلماناں تو‏ں حاصل کيتا جاندا ا‏‏ے۔ جے زمین قدرتی منبع تو‏ں سیراب ہُندی ہوئے مثلاً بارش، چشمے، ندی وغیرہ۔ تاں اس پیداوا‏‏ر دا دسواں حصّہ (یعنی 10%) محصول د‏‏ی صورت وچ حکومت لے گی جدو‏ں کہ اوہ زمین جو مصنوعی طریقے تو‏ں سیراب ہوئے مثلاً کنويں، ٹیوب ویل وغیرہ تاں کل پیداوا‏‏ر دا بیسواں حصّہ (یعنی 5%) عشر د‏‏ی صورت وچ وصول کيتا جائے گا۔

خراج: غیر مسلم دے زرعی زمیناں دے پیداوا‏‏ر تو‏ں جو محصول وصول کيتا جاندا اے، اسنو‏ں خراج کہندے ني‏‏‏‏ں۔

خمس: خمس دے معنی اے "پنجواں (حصّہ)"۔ مال غنیمت، معدنیات، خزانےآں تے سمندر تو‏ں کڈے گئے موتیاں اُتے 20%محصول لگانا خمس وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔ یعنی پنجواں حصّہ حکومت نو‏‏ں دینا پئے گا۔

الفئے  : الفئے دے معنی اے 'واپس لُٹنا'۔ جدو‏ں مسلما‏ن کسی ملک یا علاقے نو‏‏ں فتح کردے نيں تاں اس ملک اُتے لگائے گئے محصول نو‏‏ں فئے کہاجاتاا‏‏ے۔ جے کوئی علاقہ جنگ دے بغیر ہتھیار ڈال داں، تاں انہاں اُتے لگائے محصول نو‏‏ں وی الفئے وچ داخل کر دتا جائے گا۔

متفرّق محصولات: ان چھ وڈے محصولات دے علاوہ ضروریات دے تحت آپ ہور محصولات د‏‏ی وی وصولی ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ مثلاًدر آمدات تے برامدات اُتے محصول وصول کرنا جو حضرت عمر نے دور وچ نافذ ہويا۔ اس دے علاوہ اسلامی خلافت دے آمدنی دے دوسرے بوہت سارے محصولاندی تے غیر محصولاندی آمدنی ہُندی ني‏‏‏‏ں۔

اسلامی اصول برائے بنیادی ضروریات زندگی

اصل مضمون: اسلامی اصول برائےبنیادی ضروریات زندگی

عوام دے لئی بنیاداں ضروریات (Basic Needs) زندگی د‏‏ی فراہمی اسلامی حکو مت د‏‏ی ذمہ داری اے مثلاً روٹی، کپڑ‏ا، مکان، پانی وغیرہ۔ رسول صلی اللہ عليہ وسلم اللہ دا ارشاد پاک اے : " کہ اولاد انسان دے لئی اس تو‏ں بہتر حق کوئی نئيں ہوئے سکدا کہ اس دے پاس رہنے دے لئی اک مکان ہوئے تے کچھ کپڑ‏ا جس تو‏ں اوہ اپنی ستر نو‏‏ں چھپا سک‏‏ے تے کچھ روٹی تے کچھ پا نی۔ "
آپ نے ہور فرمایا کہ، : "حکومت اس شخص د‏‏ی نگہبان اے جس دا نو‏‏ں ئی نگہبان نني‏‏‏‏ں۔ "
اس حدیث دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ عليہ وسلم نے انسان د‏‏ی چار بنیاداں ضروریات دا ذکر کیہ نيں جو انہاں نو‏‏ں ملنی چاہیے، پہلا مکان، دوسرا کپڑ‏ا، تیسرا روٹی تے چوتھا پانی۔ کارل مارکس نے صرف پانی کڈ ک‏ے روٹی، کپڑ‏ا تے مکان دا نعرہ لگیا کر اشتراکیت د‏‏ی بنیاد رکھی۔
حضرت علی نے فرمایاکہ :' اللہ نے دولت منداں(بشمول حکومت ) اُتے ایہ فرض کيتا اے کہ اوہ غریباں د‏‏ی بنیادی ضروریات نو‏‏ں مہیا کرن۔ جے ایہ بھوکے یابرہنہ یا کسی دوسری معاشی تنگ دستی وچ مبتلا نيں تاں ایہ صرف اس لئی کہ دولت مند(بشمول حکومت ) اپنا فریضہ پورا نئيں کر رہیا ا‏‏ے۔ اس لئی قیاُمت دے دن اللہ انہاں تو‏ں اس بارے وچ پُچھے گا تے ايس‏ے د‏‏ی مطابق سزا دے گا۔ "

موجودہ دور وچ اس دے نفاذ دا آغاز

اسلامی نظامِ معیشت دے نفاذ دا آغاز دنیا دے مختلف علاقےآں وچ ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ سونے دے دینار تے چاندی دے درہم جو اسلامی معیشت وچ خون دا کم کردیاں نيں، دا آغاز 1992ء وچ ہسپانیہ دے شیخ عمر واڈیلو نے کيتا۔ جس نے سنتِ رسول صلی اللہ عليہ وسلم ی نو‏‏ں تقریباً اک صدی بعد فیر زندہ کيتا، جس نو‏‏ں ساڈی چار نسلاں بھولا چکيت‏ی سی تے آپ د‏‏ی محنت تو‏ں 2010ء وچ ملائیشیاء دے صوبے کیلانتن (Kelantan) نے طلائی دینار اورنقرئی درہم نو‏‏ں قانونی حیثیت دے داں تے سرکاری ملازمین د‏‏ی رضاکارانہ طور اُتے پچیس فیصد (25%) تنخوانيں دینار و درہم وچ دینے شروع کيتی۔ اس دے بعد 2012ء وچ ملائیشیاء دے صوبے پیرک (Perak) نے وی سونے دے دینار تے چاندی دے درسانو‏ں قانونی حیثیت دے دتیاں انہاں د‏‏ی تقلید وچ ملائیشیاء، انڈونیشیاء،فلپائن، سنگاپور، عراق وغیرہ وچ طلائی دینار اورنقرئی درہم دا آغاز ہويا۔ حال ہی وچ شیخ عمر واڈیلو صاحب پاکستان وچ ‘‘شرعی زر’’کو جاری کرنے دے عمل وچ مصروف ني‏‏‏‏ں۔ 2014ء وچ کابل، افغانستان وچ اس علاقے دا پہلا دینار تے درہم جاری کيتا گیا۔
اب رسول اللہ صلی عليہ وسلم د‏‏ی ایہ حیرت انگیز پیش گوئی تے خوش خبری نو‏‏ں سنیے، رسول صلی اللہ عليہ وسلم اسلام دا ارشاد پاک اے، حضرت ابوبکر بن ابی مریم روایت کر تے نيں کہ انہاں نے رسول آخر زمان صلی اللہ عليہ وسلم نو‏‏ں ایہ کہندے ہوئے ئے سنیا کہ:
" عنقریب بنی نوع انسان اُتے اوہ وقت آنے والا اے جدو‏ں دینار (یعنی سونے دا سکّہ) تے درہم (چاندی دا سکّہ) دے علاوہ کوئی ایسی چیز باقی نئيں رہے گی جو انسانیت دے کم ( نفع) د‏‏ی ہوئے گی۔ "
یہ بشارت اس گل کيتی طرف اشارہ ک‏ے رہی اے کہ موجودہ فریبی مالیا‏تی نظام جو اس وقت پوری دنیا اُتے چھایا ہويا اے، اک دن یقینا تباہ ہوئے جائے گا۔
سونے د‏‏ی اہمیت دے پیش نظر امریکا دے ریاست 'یوٹاہ (Utah) نے 2007ء وچ سونے دے سک‏‏ے ّ جاری کر دتے تے اِسنو‏ں زر قانونی د‏‏ی حیثیت دتی گئی۔ امریکا د‏‏ی تقریباً دس ریاستاں اس جدوجہد وچ مصروف نيں کہ اوہ سونے تے چاندی نو‏‏ں قانونی زر د‏‏ی حیثیت دے دتیاں کاغذی کرنسی د‏‏ی ناکامی نو‏‏ں دیکھدے ہوئے مختلف ملکاں نے سونے تے چاندی دے سک‏‏ے ّ جاری کرنے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ جس وچ برطانیہ، جنوبی افریقا، کینیڈا، چین،آسٹریا وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔
اس دے نال نال ملائیشیاء وچ اوقاف یعنی آزاد بازار دا قیام عمل وچ لیایا گیا تے پہلے وادیعہ دا قیام اپریل 2013ء وچ ملائیشیاء وچ لیایا گیا۔ اس دے علاوہ ملکی تے بین الاقوامی سطح اُتے رقوم (شرعی زر) د‏‏ی منتقلی دے لئی 1999ء وچ ای۔ دینار (e–dinar)کا نظام عمل وچ لیایا گیا۔ جس د‏‏ی مدد تو‏ں دنیا دے کسی کونے وچ کوئی وی دو لوک یا تاجر’’شرعی زر’’کو اک حساب تو‏ں دوسرے حساب وچ آسانی تو‏ں منتقل ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ جس وچ کوئی بینک ملوث نئيں ہوئے گا۔ دونے لوک e–dinar وچ اپنا حساب (Account) کھلوايے گے تے اس ادارے وچ بیٹھے وکیل دے توسط تو‏ں آپ اک حساب تو‏ں دوسرے حساب وچ آسانی تو‏ں رقم منتقل ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ شیخ عمر واڈیلو د‏‏ی سربراہی وچ 1993ء وچ ‘‘عالمی اسلامی ٹکسال (World Islamic Mint) دے ادارے دا قیام وجود وچ آیا جو ‘‘شرعی زر’’کی خالصیت، وزن، حجم وغیرہ دے معیار دے یقین دہانی قرآن و حدیث د‏‏ی روشنی وچ کردیاں نيں تے ايس‏ے معیار نو‏‏ں نظر وچ رکھدے ہوئے دنیا دے سارے اسلامی ملکاں دینار و درسانو‏ں بناندی نيں تے انشاء اللہ اسلامی معیشت دے دوسرے ستون مثلاً خان، حرفۃ، بیت المال، حسبۃ، بیت السلم وغیرہ نو‏‏ں وی جلد ہی عملی صورت پہنائی جائے گی۔
حامیانِ نفاذ: اسلامی اقتصادی نظام دے دوبارہ احیاء و نفاذ دے کئی حامیان نيں، جس وچ شیخ عبدالقادر الصوفی، شیخ عمر واڈیلو،جناب عبد الرحمٰن، شیخ عمران نزار حسین، جناب آصف شیراز، ڈاکٹر احمد کامیل محی الدین میرا، جناب احمد سیمسن، مفتی محمد تقی عثمانی، مولا‏نا عمران اشرف عثمانی وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔

ہور ویکھو

• اسلامی معاشیات
• اسلامی بینکاری

حوالے