نجکاری
نجی کاری (Privatisation) اس عمل نوں کہندے جس دے تحت کسی وی سرکاری، نیم سرکاری یا سرکاری ایجنسیاں دے زیر انتظام ادارے نوں نجی ملکیت وچ دے دتا جائے۔
نقصان وچ رہنے والے ادارےآں دی نج کاری توں عموماً ادارے دی کارکردگی تے خدمات وچ بہتری آندی اے تے ادارہ کچھ عرصے وچ منافع بخش بن جاندا اے۔
لیکن منافع بخش ادارے دی نج کاری ملک دے لئی گھاٹے دا سودا ہُندی اے تے ایہ حکمراناں دی بدعنوانی دا نتیجہ ہُندی اے۔
دفاعی اہمیت دے حامل ادارےآں دی نج کاری خودکشی دے مترادف ہُندی اے۔ ایسا کرنے والے حکمران صرف رشوت خور ہی نئيں بلکہ غدار وی ہُندے نيں۔
اقتباس
سودھو- 19 ستمبر 2013ء نوں روزنامہ جنگ تے روزنامہ جنگ دے مڈ ویک میگزین (4 توں 10 نومبر 2015ء) وچ جناب نجم الحسن عطاء صاحب لکھدے نيں "نج کاری: قومی اثاثےآں دی عالمی سرمائے وچ منتقلی":[۱]
- "عصرحاضر وچ نجکاری امپیریل کنٹرول دے تحت کيتی جاندی اے ۔ اسنوں ایويں وی دیکھیا جائے کہ بین الاقوامی بینک، اسٹاک مارکٹاں تے مقامی حکمران نجکاری دے اس عمل توں فائدے حاصل کردے نيں جنہاں دا حتمی مقصد ایہ ہُندا اے کہ آلودگی تے ودھدی ہوئی آبادی دے کرپشن زدہ بے ہنگم انتظامی شہراں وچ ہر قسم دی کرنسی دی یلغار توں کسینو معیشت نوں تقویت دتی جائے۔ اس توں عالمی سرمائے دے مردہ ڈالراں دی گلو بلائزیشن وچ جان پڑ جاندی اے۔ گلوبلائزیشن دا استحصال متحرک ہوجاندا اے تے جارج سورس جداں سٹہ باز جگہ جگہ اپنی دولت ”پارک“ کر کے اسٹاک مارکیٹاں وچ جوا کھیل کر اناڑیاں دی دولت پرت لیندے نيں۔ تے چھاپے گئے منجمد پئے ہوئے کھرباں ڈالر متحرک ہوئے کے غریب دنیا نوں صارف دی منڈی بنا کے قرضےآں وچ جکڑ دیندے نيں۔ نجکاری دے پروگرام نوں ترتیب دے کے امپیریل فنڈ وصول کرنے والے مشیر، معاشی دہشت گرد تے مقامی ملکی حکومتاں مع ایجنسیاں دے ایہ کم سر انجام دیندی نيں۔ قیمتاں دا تعین کرنے دے علاوہ ایہ حلقے بااثر خریدار نوں متوجہ وی کردے نيں۔ سرمایہ داراں دا عالمی پیرس کلب اس عمل دی نگرانی کردا اے تے اپنے پروکسی دے ذریعے اس لو پروکسیٹ وچ اپنا حصہ وی لیندا اے۔ نج کاری دا دائرہ عمل یا احاطہ کار تے فریم ورک دا تعین معاشی طاقتاں (سینٹرل بیکرز) دے ایما اُتے عالمی مالیاتی ادارے کردے نيں۔ چنانچہ عوام دی کمائی اُتے ہوئی ٹیکساں دی آمدنی تے انہاں توں بنائے ہوئے قومی اثاثے عالمی سرمایہ داراں نوں منتقل ہوئے جاندے نيں جنہاں دی واپسی ممکن نئيں۔
بقول ملائیشیا دے رہنما مہاتیر محمد دے کہ "نجکاری اندرونی قدر وچ نہ تاں وادھا کردی اے تے نہ ہی روزگار نوں بڑھاندی اے بلکہ گھٹاندی اے "۔ اس توں ایہ وی واضح ہوئے جاندا اے کہ نجکاری دے عمل توں مقامی سرمایہ کاری وچ کوئی وادھا نئيں ہُندا، نہ ہی پیداواری قوتاں توانا ہُندیاں نيں جس توں عوام نوں فائدہ ہوئے۔ امپیریل قوتاں دے مراکز وچ نجکاری دی حکمت علی اس طرح طے کيتی جاندی اے کہ سامراجی معیشت دے خطےآں وچ ارتکاز دولت ہور بڑھدا اے توں کہ عالمی سرمائے دے بہاؤ وچ کوئی رکاوٹ یا سرحد حائل نہ ہوئے سکے۔ نجکاری دے ایہ معنی نئيں نيں کہ صرف کسی ادارے نوں ”ٹیک اوور" کرنا اے۔ بلکہ ایداں دے پیداواری اسٹرکچر نوں ختم کرنا مقصود ہُندا اے جوعالمی مسلط کردہ سامراجی کنٹرول یا عالمی سرمائے دے لئی چیلنج ہوئے۔ اس لئی انہاں طاقتاں نوں اس امر توں کوئی غرض یا دلچسپی نئيں کہ پرانا اسٹرکچر قائم رہندا اے یا نئيں۔ اک مرتبہ اثاثےآں دی نجکاری ہوئے جائے تاں ازخود ہی اس دا پھل عالمی ساہوکار کھاواں گے۔ مثلاً پاکستان دے وڈے چار قومی بینکاں دی نجکاری کيتی گئی۔ ہن تمام نجی شعبے دے بینکاں نے گزشتہ چار ماہ وچ 171ارب روپے دا منافع کمایا اے جو ڈالراں دی صورت وچ باہر چلا جائے گا۔ نج کاری کےاس عمل وچ سوشلزم تے نیشنلزم دے خوف نوں وی ختم کرنے دی کوشش کيتی جاندی اے۔ کنٹرولڈ جمہوریت یا ملٹری حکومتاں دے ذریعے توں عمداً ایہ کم پارلیمینٹ دے بغیر ہی کرایا جاندا اے۔ اس لئی اس قسم دی جمہوریت عوام دے لئی بے معنی ہوئے جاندی اے۔ اس سارے کھیل وچ اجتمائی جدوجہد، سماجی انصاف دا حصول تے تبدیلی دا عمل ابہام دا شکار ہوئے کے دم توڑ دیندا اے تے نتیجے وچ قومی ریاست دا تشخص عالمی تجارتی تنظیم تے آئی ایم ایف دے تابع ہوئے جاندا اے۔
نجکاری دے جو منطقی نتائج سامنے آ رہے نيں تے معاشیات دی مبادیات دے سائنسی تجزیاں دے حوالے توں باوصف مذکورہ عوامل توں انکار ممکن نئيں۔ ايسے پس منظر وچ ہیوی کمپلکس ٹیکسلا (ایچ ایم سی) تے ہور بھاری صنعتاں دی نجکاری توں پیدا ہونے والے نقصانات تے مضمرات، پی آئی اے دی نجکاری دے حوالے توں جو پیشرفت ہوئی تے اس توں پہلے جنہاں شعبےآں دی نج کاری ہوئے چکی اے اس دے اثرات دا جائزہ لینا ضروری ہوئے گیا اے جو عوامی سطح اُتے جدوجہد تے اس دے خلاف مزاحمت نوں تیز کرنے دا تقاضاکردا اے۔ ايسے دے نال ہور انجینئری دی بنیاد اُتے بنے ہوئے دا تذکرہ وی اہمیت دا حامل اے۔ عموماً ایچ ایم سی دے بارے وچ تمام محب وطن افراد نوں تشویش لاحق اے۔ آپ سب دیکھ رہے نيں تے مشاہدہ وی کر رہے نيں کہ اک عرصے توں عالمی مالیاتی ادارےآں دے کہنے اُتے ڈس انوسٹمنٹ، ڈی ریگولیشن، لبرلائزیشن تے پرائیویٹائزیشن ورگی نويں اصطلاحاں پاکستان وچ عمل پزیر نيں۔ مثال دے طور اُتے کراچی شپ یارڈ جو اک بہترین ادارے دی شکل وچ ابھریا اسنوں سرکاری نظام دی بیوروکریسی نے تباہ کر دتا۔ چنانچہ شپ یارڈ کوڈس انویسٹ کيتا گیا۔ اج اس دا ناں ونشان نئيں۔ سندھ انجینئری وی حکومتاں دی نااہلی تے کر پٹ بیورو کریسی دی نذر ہوئے گئی۔ کسی حکومت نے معمولی نوٹس وی نہ لیا۔ پاکستان اسٹیل نوں اس طرح نئيں چلایا گیا جس طرح اتفاق فونڈری نوں چلایا گیا۔ مختلف حکومتاں نے ناقص پالیسیاں توں تے آخر لال جی تے آصف زرداری دی حکمت عملیاں توں اسنوں ناکارہ بنا دتا۔ موجودہ حکومت ڈالراں دا ذخیرہ کرنے تے سڑکاں بنانے وچ مشغول اے۔ شوکت عزیز منی لانڈرنگ دے استاد نے جس طرح پی ٹی سی ایل دی نجکاری دی اے اسنوں مجرمانہ فعل کہیا جاسکدا اے۔ تے ہن پاکستان دا عظیم منصوبہ ایچ ایم سی جو چینی تے پاکستانی انجینئراں دی ہنرمندی دا شاندار مظہر اے، نج کاری دے لئی پیش کيتا جا رہیا اے جدوں کہ دنیا بھر وچ اسٹیل ملیاں تے بھاری صنعتاں سرکاری اجارہ داریاں کہلاندی نيں جو سرمایہ داراں نوں سہولتاں فراہم کردیاں نيں۔ عوام نوں زر تلافی فراہم کردیاں نيں۔ اس توں نجی شعبے کوتقویت ملدی اے۔ اس لئی ترقی یافتہ ملکاں وچ بھاری صنعتاں دی نج کاری دا کوئی رواج نئيں۔ فرانس وچ یورپی یونین دے ابتدائی آئین دی منسوخی دی بنیادی وجہ ایہ سی کہ آئین وچ واضح طور اُتے تحریر سی کہ بھاری صنعتاں دی نج کاری کيتی جائے گی۔ عالمی صارف، اکنامک نیشنلزم توں جڑی حکومتاں اورمحنت کش ایہ اچھی طرح جاندے نيں کہ نج کاری دا پہلا حملہ روزگار تے قیمتاں اُتے مرکوز ہُندا اے۔ اس دے بعد بھاری صنعتاں نوں مقابلے توں بچانے دے لئی دغام وی کيتا جاندا اے۔ اسٹاک مارکیٹاں وچ انہاں دی قوت توں جوا وی کھیلا جاندا اے۔ اس طرح عالمی سرمائے دے ڈھیراں تے ذخیراں وچ وادھا ہُندا اے۔ ایہ وی دیکھے کہ پاکستان دے سرکاری معیشت دان گڈ گورننس دا غل مچاندے نيں تے ترقی دی راہ پرگامزن کرنے دا دعویٰ وی کردے نيں۔ نال وڈے ادارےآں دی نج کاری کرکے ثابت کردے نيں کہ اوہ کِنے نااہل نيں۔
بھاری صنعتاں دی نجکاری دے بعد حاصل ہونے والی رقم توں قرض اتارا جاندا اے تاں نجی ملکیت وچ آنے والی مل تے قیمتی اثاثےآں توں حاصل ہونے والی رقم دونے عالمی سرمائے وچ ضم ہوئے جاندے نيں۔ جداں بینکاں تے پی ٹی سی ایل دا منافع ڈالراں دی صورت ملک توں قانونی طور اُتے باہر چلا جاندا اے۔ دنیا بھر دے ترقی یافتہ ملکاں سرکاری بھاری صنعتاں نوں زر تلافی فراہم کردے نيں۔ اس لئی کہ اوتھے انکم ٹیکس درست وصول کيتا جاندا اے تے دستاویزی معیشت لازمی اے۔ سرمایہ داری نظام وچ ٹیکس اوتھے وی چوری ہُندا اے لیکن اوتھے بے ایمانی ایمانداری نال کیندی جاندی اے۔ انجینئری توں جڑی ہوئی ایچ ایم سی نے ماضی وچ کئی ملکی تے بیرون ملک صنعتاں نوں پلانٹ بنا کے فراہم کیتے سن تے برآمدات وچ وی معاون رہی اے۔ پاكستان ہیوی کمپلیکس ٹیکسلا (ایچ ایم سی) ہیوی الیکٹریکل کمپلکس (ایچ ای سی)، مشین ٹول فیکٹری کراچی (پی ایم ٹی ایف) تے اتار پیٹرو سروس (انجینئری کنسلٹنٹ کمپنی) انہاں سب نوں سب توں پہلے 2006ء وچ نج کاری دے لئی پیش کيتا جا رہیا سی۔
ہیوی کمپلکس ٹیکسلا (ایچ ایم سی)
سودھواس وقت پرائیویٹائزیشن کمیشن ایچ ایم سی دے اثاثےآں دی تخمینہ کاری کرائے گا۔ یاد رہے کہ ایچ ایم سی دے دو اہم حصے نيں۔ اک میکانیکل ورکس کہلاندا اے جسنوں 1960ء وچ قائم کيتا گیا۔ دوسرا اسيں حصہ ایچ ایف ایف یا فونڈری اینڈ فورج ورکس اے جو 1970ء وچ قائم ہويا۔ ایہ دونے منصوبے پی آئی ڈی سی دے سن جو چین دی تکنیکی معاونت توں وجود وچ لیائے گئے سن ۔ اول اول ایہ منافع دے حصول دے لئی نئيں لگائے گئے سن بلکہ اس توں حقیقی قدر یعنی پاکستان وچ صنعتی ترقی کيتی جائے اورخود کفالت دے حصول کوممکن بنایا جائے مقصود سی۔ چین دی مثال سامنے اے جو ٹیکسٹائل دے شعبے نوں بجلی تے انفرا اسٹرکچر مفت فراہم کردا اے۔ ایچ ایم سی پیداواری یونٹس دی اک زنجیر دے طور اُتے بنائی گئی سی جس وچ تمام سہولتاں دستیاب سن جنہاں وچ لائیٹ، میڈیم تے ہیوی فیبریکیشن، اسمبلی، اسٹیل فونڈری، کاسٹ آئرن فونڈری، نان فیرس فونڈری، ہیٹ ٹریٹمنٹ، سرفیس ٹریٹمنٹ، گلوانائزنگ، ووڈ ورکنگ، ڈائی تے ٹول روم دے علاوہ ہور انفرااسٹرکچر قابل ذکر نيں۔ کوالٹی تے کنٹرول دے عالی شان نظام ہائے جدید نصب کیتے گئے۔ جدید تقاضاں نوں پورا کرنے دے لئی 1986سے 1990 تک اسنوں کمپیوٹرائزڈ کيتا گیا، آئی ایس او 9001کی سرٹیفیکیشن وی حاصل کيتی گئی۔ ہور براں ایچ ایم سی دا ادا شدہ سرمایہ 1,077 ملین روپے سی جو حکومت پاکستان دی ملکیت اے۔ حکومت دا نامزد کردہ بورڈ اسنوں چلاندا اے۔ 1971ء وچ پیداواری عمل دے آغاز دے بعد ایچ ایم سی نے ملکی تے غیر ملکی سطح اُتے صنعتی ترقی وچ اہم کردار ادا کرنا شروع کر دتا۔ اندازہ کیجیے کہ پہلے عشراں وچ ایچ ایم سی نے نہ صرف ارباں ڈالر کمائے بلکہ پاکستان انجینئری دے شعبے کوفروغ دینے وچ پیش پیش سی۔ اشیائے سرمایہ دی مینوفیکچرنگ (مشینری) وچ اس دا معیار عالمی سطح دا سی۔ ایچ ایم سی اوہ عظیم منصوبہ اے جس نے نہ صرف بھاری منافع کمایا بلکہ ہزاراں ہنرمند تے غیر ہنرمنداں کوروزگار فراہم کیہ۔ اس دے ذریعے سینکڑاں انجینئراں تے تکنیکی ماہرین دی وڈی کھیپ تیار ہوئی جو پاکستان دے مختلف شعبےآں وچ کم کر رہے نيں۔ ایچ ایم سی نے دفاعی ضرورتاں دے لئی نہایت نازک تے پیچیدہ پروڈکٹس وی بنائے۔ ملک وچ ڈیزائن تے مینوفیکچرڈ تنصیبات وچ اہم کردار ادا کيتا اے۔ مثال دے طور اُتے ایچ ایم سی نے 23 شوگر ملیاں تے پنج سیمنٹ پلانٹس بنائے اوربجلی دے شعبے دے لئی 35ہزار ٹن سازوسامان تیار کيتا۔ تعمیراتی مشینری، انڈسٹریل بوائلرز مختلف قسماں دی کرینز، ریلوے دا سامان، ٹرک دے چیسز، ہور براں ایکسل، کھاد، آئل ریفائنریز دے آلات بنا کے ایسی انڈیجنس (مقامی) ترقی دا آغاز کيتا جس توں پاکستان صنعتی ترقی وچ جست لے سکدا سی۔ بعد وچ آنے والی حکومتاں نے انڈیجنس ترقی دے برعکس راستہ اختیار کيتا۔ کرپشن نوں فروغ دتا تے نااہلی دا ثبوت فراہم کر دتا۔ اج حالات ایداں دے نيں کہ ہن کوئی زیادہ تفصیل وچ جانے دی ضرورت نئيں اے۔ بہت کچھ بے نقاب ہوچکيا اے۔ افسوس اس گل دا اے کہ قومی اثاثےآں دے نال مذاق کيتا گیا اے انہاں نوں برباد کيتا گیا اے تے اس دا کوئی افسوس کسی حکمران نوں نئيں اے۔ ہن ایداں دے اک ادارے دی نج کاری دی جا رہی اے جو ملکی ترقی دا شاندار ستون اے۔ اک ایداں دے ادارے دی نج کاری دی جا رہی اے جس نے عالمی مقابلے وچ کئی ٹینڈر جتے نيں تے متعدد ملکاں وچ پلانٹس نصب کیتے نيں۔ 1990ء دی دہائی وچ سیاسی تے فوجی حکومتاں دی رسہ کشی نے مذکورہ عظیم منصوبے دی مارکیٹنگ دی جانب عدم توجہ دے نتیجے وچ اسنوں زوال پزیر بنا دتا۔ 2005ء تک اس دا نقصان 776 2 میلین روپے ریکارڈ کيتا گیا۔ ایويں گولڈن ہینڈ شیک تے رضا کارانہ اسکیماں دا اجرا 1996ء وچ شروع ہويا۔ اس وقت 5 ہزار ہنرمنداں نوں ڈاؤن سائیزنگ کر کے محنت کشاں دی تعداد نوں 1,057 افراد تک لے آئے۔ حکومت کیتی طرف توں جو محصولاندی سہولدیاں سن اوہ وی واپس لے لی گئياں۔ اس طرح قومی ترقی نوں روک دتا گیا۔ ایتھے ایہ دسنیا ضروری اے کہ عالمی بینک نے گولڈن ہینڈ شیک دے لئی (بینکاں کو) ڈھائی سو میلین ڈالر قرض دتے سن ۔ حیرت دی گل ایہ اے کہ ایچ ایم سی دے بورڈ تے ہور مینیجمنٹ دے ارکان نے اپنے تیئں 2005ء دے آخری مرحلےآں وچ مارکیٹنگ دی کوشش کيتی۔ ٹریڈ یونین وی نال سی۔ ایچ ایم سی دی بہترین سا کھ دی وجہ توں اس وقت 2,927 میلین دے آرڈر ملک آ چکے سن ۔ لیکن دوبارہ توں کھڑے ہونے اُتے عالمی مالیاتی ادارے خوش نہ سن تے اس دی نج کاری اُتے زور دیندے رہے۔ آپ دیکھے تے اندازہ کیجیئے کہ ایہ معلوم نئيں ہوئے سکیا کہ ماضی بعید وچ ایران تے ازبکستان توں سیمنٹ پلانٹس سازی تے نصب کرنے دے معاہداں اُتے حکومتاں نے دستخط کیتے سن انہاں دا کیہ ہويا؟
جے کسی ملک دی خارجہ پالیسی بھاری صنعتاں دے دفاع توں عاری ہُندی اے تاں ایسی خارجہ حکمت عملی دے امن، دوستی تے بقائے باہمی جداں باقی سب دعوواں دی مثال انہاں داناں دی طرح اے جو منطقی دھاگے دے بغیر بکھرے پئے ہون۔ جدید دور وچ ترقی توں مراد قرضےآں توں زرمبادلہ دے ذخائر بنانا نئيں اے بلکہ اس توں مراد سائنس تے ٹیکنالوجی دی ترقی اے تے خود مختاری توں اس ترقی دا راستہ کھلا رکھنا اے۔ صنعت تے ٹیکنولوجی دی راہاں پاکستان وچ تنگ ہوئے رہیاں نيں اس لئی دماغ بند ہوئے رہے نيں۔ نال ہی قومی خود مختاری دی سرحداں وی سکڑ رہیاں نيں۔ آپ جاپان تے چین دی مثال دیکھ سکدے نيں۔ انہاں دونے ملکاں نے استعمار توں بچنے دا راستہ اختیار کيتا۔ انہاں نے بھاری صنعتاں دی اہمیت نوں بروقت بھانپ کر قومی بجٹ تے خارجہ حکمت عملی دا سارا زور مغربی ٹیکنولوجی دا ادراک حاصل کرنے اُتے لگیا دتا تے بھاری صنعتاں کوقومی معیشت دی بنیاد بنا کے مغربی طاقاں دا غلام بننے دی بجائے انہاں دے حریف بن گئے۔ پاکستان نے اس دے برعکس قرضےآں اُتے انحصار کيتا۔ مثال دے طور اُتے جے آپ ایداں دے مقروض توں جو غلامی دی حد تک آپ دا مقروض ہوئے کہو کہ سورج مشرق توں نئيں مغرب توں نکلدا اے تاں اوہ تسلیم کر لے گا کیونجے قرض ایسی ہی لعنت اے۔ پاکستان آئی ایم ایف دی اسٹرکچرل ایڈجسٹمنٹ دی شرائط وچ بری طرح پھنس چکيا اے۔ اوہ ہدایت کردا اے کہ بجلی دے نرخ بڑھاؤ، وزیر خزانہ ودھیا دیندے نيں۔ اوہ کہندا اے اپنے اثاثےآں دی نجکاری کرو توں کہ قرضےآں دی ادائیگی ہوئے۔ آپ پہلے اپنے اثاثےآں نوں خراب کردے نيں فیر اونے پونے داماں وچ فروخت کردیندے نيں۔ تازہ خبر ایہ اے کہ پاکستان دی بھاری صنعت، جس دی ماضی دی کارکردگی اُتے ناز کيتا جا سکدا اے اسنوں آہستہ آہستہ برباد کر کے ہن نج کاری دے نیلام گھر وچ رکھیا جا رہیا اے۔ ایويں حکومتاں اپنی نااہلی نوں چھپانے دی آڑ وچ تے کک بیکس دی لالچ وچ قرض ادا کرنے دے لئی قومی اثاثےآں دی نجکاری کر رہیاں نيں۔ ہن ہیوی میکینکل کمپلکس ٹیکسلا (HMC) نوں نج کاری دے لئی پیش کرکے اُنہاں اثاثےآں نوں جو عوام دے دتے گئے ٹیکساں توں بنائے گئے سن، انہاں نوں عالمی سرمائے وچ منتقل کيتا جا رہیا اے۔ حالت ایہ اے کہ بجٹ وچ قرضےآں دے سود دی ادائیگی بجٹ اخراجات کا52 فیصد ہوئے گئی اے۔
پیپلز پارٹی دے بانی چیئرمین ذوالفقار علی بھٹو نے کہیا سی کہ تیسری دنیا نوں اپنے خام مال دی قیمت درآمدی تیار شدہ مال دی قیمت دے لحاظ توں مقرر کرنا ہوئے گی۔ تیل پیدا کرنے والے مسلم ملکاں دے سربراہان نوں کہیا کہ اوہ تیل نوں ہتھیار دے طور اُتے استعمال کرن لیکن شاہ فیصل تے ذوالفقارعلی بھٹو نوں موت دی نیند سلا دتا گیا۔ البتہ انہاں دی پارٹی دے لیڈر جنہاں وچ سینٹ دے چیئرمین رضا ربانی، سابق ایم این اے چوہدری منظور، سینیٹر تاج حیدر، سینیٹر سعید غنی، خواجہ محمد اعوان، حبیب جنیدی، لطیف مغل، راحیل اقبال، ریلوے مزدور یونین دے رہنما تے کامریڈ مرزا ابراہیم دے شاگرد منظور رضی بوہت سارے ہور ٹریڈ یونین دے رہنما تے کارکن تے کامریڈ ڈاکٹر لال خان نج کاری دے خلاف مزاحمت کر رہے نيں۔ لیکن مسلسل جدوجد کرنے والےآں نوں ناکامی اس لئی ہوئے رہی اے جنہاں دا ميں وی ہمسفر ہاں کہ اسيں نعرہ تاں لگاندے نيں کہ”دنیا دے مزدور اک ہوجاؤ“ لیکن اک فیکٹری دا مزدور اک نئيں ہُندا۔ اس لئی عالمی سامراج دے حواریاں نوں نجکاری دے خلاف و سیع تر مزاحمت نظر نئيں آندی۔ اس لئی اوہ قومی اثاثےآں دے نال کھل دے کھیل رہے نيں۔ معراج محمد خان تے احفاظ الرحمان نوں اساں بہت نچوڑ لیا اے ہن جدوجہد دے لئی نويں ساتھی سامنے آئیاں تاں استحصال وچ کمی آسکدی اے۔ مذکورہ پس منظر وچ ہیوی میکینکل کمپلکس ٹیکسلا دا جائزہ لینا وقت دا تقاضا اے۔
پی آئی اے
سودھوپی آئی اے نے متحدہ عرب امارات دی ایئر ایمرٹ تے اتحاد ایئرلائن بنائی تے اج اوہ کتھے پہنچ چکيتیاں نيں۔ 1951ء وچ اورینٹ ایئرلائن جدوں قومی ایئرلائن پی آئی اے وچ منتقل ہوئی تاں چند سالاں ہی وچ اس دی بہترین گورننس تے اعلیٰ پروفیشنلز نے اسنوں دنیا دی بہترین پروفیشنلز دی صف وچ لا کھڑا کيتا۔ 1975ء تک قومی ایئرلائن دی ساکھ دنیا تسلیم کردی سی۔ اس دے بعد ایہ آہستہ آہستہ زوال دی طرف ودھنے لگی۔ سرمایہ دارانہ نظام وچ کِسے کارپوریٹ ادارے وچ تن ایم بہت ضروری ہُندے نيں۔ مین، منی تے میٹریل۔ اسنوں اک مثال توں وا ضح کيتا جاندا اے۔ انجینئری دے شعبے وچ پی آئی اے وچ انٹر سانس دا امیدوار لیا جاندا سی، اسنوں اٹھ، دس سال تک بین الا قوامی سطح دی تربیت دتی جاندی سی۔ ایوی ایشن دی پیچیدہ باریکیوں نوں سمجھنا پڑدا اے تب جاکے ایئرکرافٹ انجینئر دے عہدے اُتے کوئی فائز ہُندا اے اس دے بعد پرنسپل انجینئر تے فیر چیف آنجینئر دے عہدے تک پہنچنا پڑدا اے۔ عالمی مالیاتی ادارےآں دی نظر اس بہترین قومی اثاثے اُتے سی۔ اسنوں زوال پزیر بنانے دی حکمت عملی امپیریل قوتاں نے تیار کرلئی سی۔ 1995ء دے سال وچ قرضدار ملک پاکستان نوں عالمی بینک نے گولڈن شیک ہینڈ دے لئی رقم دتی چنانچہ سالہا سال دے تیار کیتے گئے بہترین تیکنیکی ماہرین، انجینئرز تے پائلٹس نوں مذکورہ اسکیم دے تحت کڈ باہر کيتا۔ ایہ قومی ایئرلائن دے اثاثے سن ۔ انہاں ماہرین دی طلب ساری دنیا وچ سی۔ سب توں پہلے قطر ایئرلائن نے انہاں نوں ہتھوں ہتھ لیا جنہاں کوپی آئی اے نے وڈی محنت توں تیار کيتا سی تے ایہ اثاثے ہور دوسرےآں نوں وی تیار کردے۔ بعد وچ دنیا بھر دی ایئرلائناں نے انہاں بہترین افراد دی خدمات حاصل کر لین۔ پی آئی اے دا سربراہ عموماً ایئر فورس توں لیا جاندا سی چاہے اسنوں مارکیٹنگ تے سیلز دا تجربہ ہوئے یا نہ ہوئے۔ البتہ ایئر مارشل نور خان تے ایئر مارشل اصغر خان نے گڈ گورننس دے ذریعے پی آئی اے نوں تیزی توں زوال پزیر نئيں ہونے دتا۔ اُتے سہگل اک ایداں دے سربراہ سن جنہاں دی فنانشل انہاں پٹ بہت اچھی سی انہاں نے پی آئی اے نوں وڈی خوبصورتی توں چلیایا۔ جدوں 1995/96ء وچ ماہرین نوں کڈ باہر کيتا گیا تاں فیر پروفشنلز دی جگہ اقربا پروری نے لے لی تے احمقاں نوں بھرتی کرنا شروع کر دتا گیا جو مینجمنٹ گورننس وچ کورے سن ۔ طیارےآں دی دیکھ بھال تے فنانشل مینیجمنٹٹ بحران دا شکار ہوئے گئی۔ امریکا کسی طرح دفاعی اہمیت دی اس قومی ایئرلائن وچ داخل ہونا چاہندا سی۔ اوہ اس دے لئی سیبر (SABER) ریزولیشن سسٹم لے کے آ گیا حالانکہ قومی ایئرلائن نے KLM توں اپنا ریزولیشن سسٹم خرید لیا سی۔ کچھ عرصے بعد اسنوں اپڈیٹ کرنا سی اس بہائے امریکی مذکورہ کمپنی سیبر نوں پی آ ئی اے وچ داخل ہونے دا موقع مل گیا حالانکہ پرانے پروفیشلز اس سسٹم نوں کامیابی توں چلا رہے سن ۔ اس دا تعلق خاص طور اُتے شناخت وغیرہ دے ریکارڈ توں سی تے اوہ پاکستانی ریزولیشن سسٹم وچ محفوظ ہوئے جاندا سی۔ جے پاکستانی سائنس دان باہر جاندے سن یا کسی خاص سفر دے لئی روانہ ہُندے سن تاں اس دی خبر کسی تے نوں نئيں ہُندی سی ہن ایہ کم سیبر نوں دے دتا گیا جو دفاعی لحاظ توں نہایت خطرناک سی۔ اس کمپنی نے اس دے لئی PNR بنانے دے لئی اک یونٹ اُتے ساڈھے 3 ڈالر وصول کیتے جدوں کہ ایہ کم 57 سینٹ وچ ہوئے سکدا سی۔ ریزولیشن سسٹم دا ہیڈکوارٹر اسٹیلانٹا تے علاقائی دفتر ممبئی وچ اے۔ انہاں دے پاس ہماریا ریکارڈ سیبر دے ذریعے موجود اے۔ انجینئری دے شعبے وچ زبردست دفاعی اہمیت دے کم ہُندے سن جنہاں نوں بند کرنا پيا۔ نالائق تے نااہل لوکاں دی اعلیٰ سطح اُتے بھرتی توں فنانشل گورننس بگڑ گئی۔ اوپن اسکائی پالیسی وچ سول ایوی ایشن نے روٹس دی تقسیم توں قومی ایئرلائن نوں ہور ناچار کر دتا۔ انہاں تمام خرابیاں دے نال سیاسی اثرورسوخ، امن و امان دی بگڑدی ہوئی صورت حال تے تیل دی قیمتاں دے اضافے توں قومی ایئرلائن دی حالت ہور ابتر ہوئے گئی۔ عام طور اُتے سارا نزلہ نچلے ملازمین اُتے گردا اے اُتے دی سطح اُتے جو نااہلی تے اقربا پروری ہُندی اے اسنوں نظر انداز کر دتا جاندا اے۔ جو حلقے ایہ کہندے نيں کہ اک جہاز اُتے 120 افراد دی ضرورت ہُندی اے جدوں کہ پاکستان وچ 700 افراد نيں، اوہ غلطی اُتے نيں۔ باہر دی فضائی کمپنیاں وچ آٹومائزیشن بہت زیادہ اے اوتھے دے ملازمین نوں زبردست سہولتاں تے تنحواہاں میسر نيں۔ پاکستان وچ نچلے عملے دی زندگی بیرونی فضائی کمپنیاں دے مقابلے وچ غلامی ورگی اے۔ مختصر ایہ اے کہ اس دے فوری حل دے لئی پرانے پروفیشلز دی اک کونسل بنائی جائے جنہاں دا تعلق آپریشن، انجینئری، مارکیٹنگ ایئرپورٹ سروس تے ایڈمنسٹریشن توں ہوئے۔ 1995ء دے پروفیشلز کم معاوضے اُتے راضی ہوئے جاواں جو پی آئی اے نوں اپنے پیر اُتے کھڑا کر سکدے نيں۔
پی ٹی سی ایل
سودھوپی ٹی سی ایل سرکاری شعبے وچ سی۔ تمام تر خرابیاں دے باوجود 28 توں 30 ارب روپے دا سالانہ منافع دے رہی سی۔ جس معاہدے دے تحت اسنوں فروخت کيتا گیا اوہ عمل پزیر نہ ہويا تے ہن تک خریدنے والا منافع وچوں قسطاں ادا کر رہیا اے۔
ہور ادارے
سودھواب غور کیجیئے کہ امریکی ریاست کیلی فورنیا نے پہلی مرتبہ اپنے بجلی گھراں دی نجکاری کيتی۔ کچھ ہی عرصے وچ کیلیفورنیا دی حالت پاکستان ورگی ہوئے گئی چنانچہ حکومت نے اپنا جان وین ہوائی اڈا پنج ارب ڈالر وچ فروخت کر کے بجلی گھر واپس سرکاری شعبے وچ لے لیا۔ جے حکومت بھاری صنعتاں نوں نئيں چلاسکدی تاں اسنوں حکومت کرنے دا کوئی حق نئيں۔ 1990ء دے عشرے وچ جنہاں منافع بخش ادارےآں تے اسٹیل ملاں دی نجکاری کيتی گئی اج 95 فیصد بند پئی نيں۔ انہاں وچ پائپ ملز کراچی، میٹروپولیٹن اسٹیل کارپوریشن کراچی، کوالٹی اسٹیل ورکس كراچی ، پاکستان سوئچ گیئر لمیٹڈ لاہور، ٹیکسٹائل مشینری تے پائنیر اسٹیل قابل ذکر نيں۔ ستم ظریفی ویکھو کہ انہاں سب دی نج کاری اونے پونے داماں کيتی گئی۔ اک ادارہ ایسا وی اے جو ارباں روپے بنا رہیا سی اسنوں اک روپے دے ٹوکن اُتے کسی دوست نوں دے دتا گیا اس دی انہاں نوںائری ہوئے رہی اے "۔ (حوالہ کتاب پاکستان دے ما لک کون؟)
کئی ادارے بے دردی توں فروخت کیتے گئے سن تے انہاں دی نجکاری اونے پونے داماں وچ کيتی گئی حالانکہ انہاں وچ بیشتر توں پاکستان دی حکومت نوں چنگا خاصا ریونیو مل رہیا سی۔ ایہ سب یونٹس 140 ملین روپے (14 کروڑ روپے) وچ فروخت ہوئے۔ اج توں کچھ عرصہ پہلے تک پائنیر مل دے علاوہ باقی سب ادارے بند پئے سن ۔ اِنّے وڈے پیمانے اُتے بھاری صنعتاں دا ایہ حال اے تے ہن کنزیومرازم دی ترقی چاہنے والے صرف بینکاں تے اسٹاک مارکیٹاں نوں ہرحال وچ ترقی دینا چاہے نيں۔ اس دے علاوہ نمائشی ترقی اُتے زور دتا جا رہیا اے جو حقیقی ترقی نئيں حالانکہ انسانی ترقی تے قدرتی وسائل نوں بروئے کار لیا کے معاشی بہتری لیائی جاسکدی اے۔ حکومتاں کوشش کرن تاں سرکاری شعبے وچ وی انجینیئرنگ توں متعلق شعبے چلائے جا سکدے نيں۔ مثلاً حکومت دے تحت بعض مائیکرو سطح اُتے چلائے جانے والے یونٹس منافع بخش نيں۔ انہاں یونٹس وچ ملت ٹریکٹرز، الغازی ٹریکٹر، بلوچستان ویلز کاسٹنگ، انڈس پائپ تے راوی انجینئری شامل نيں انہاں یونٹس نوں وی مالیاتی ادارے نجکاری دا کہہ رہے سن ۔ انہاں دا ہن حشر کيتا اے خدا ہی بہتر جاندا اے۔
او جی ڈی سی ایل
سودھواو جی ڈی سی ایل پاکستان اک ہور اہم ادارہ اے جو منافع بخش اے باوجود اس دے کہ اسنوں کرپٹ لوکاں نے برباد کرنے وچ کوئی کسر اٹھانہ رکھی سی۔ 2013ء دے اعدادوشمار دے مطابق او جی ڈی سی ایل دے اثاثےآں دی مالیت 480 ارب روپے ریکارڈ کيتی گئی اے جو پاکستان وچ 55 فیصد تیل دی پیداوار وچ نمایاں اے۔ ايسے طرح گیس وچ حصہ اس دا 28 فیصد اے۔ او جی ڈی سی ایل دے ذخائر 358 ارب روپے نيں تے 2012ء وچ اس کمپنی نے 129 ارب روپے ٹیکس دی صورت وچ قومی خزانے وچ جمع کرائے سن ۔ اس دے باوجود اس دا خالص منافع 90 ارب روپے سی تے پاکستان دی موجودہ حکومت ایداں دے منافع بخش ادارے نوں فروخت کرنے وچ مصروف عمل اے جو نہایت افسوسناک امر اے تے معاشی حب الوطنی دی صریحاً نفی اے۔ سینٹ دے چیئرمین رضاربانی نے اس بارے وچ کہیا سی کہ ”اس سلسلے وچ صوبےآں توں نئيں پُچھیا گیا تے نہ ہی پارلیمینٹ وچ اس اُتے کوئی مباحثہ ہويا۔ انہاں نے کہیا کہ اوجی ڈی سی ایل دی نج کاری غیر آئینی اے کیونجے اسٹیک ہولڈرز صوبےآں توں نئيں پُچھیا گیا“۔ ایہ کم یقینا پاکستان کومکمل طور اُتے عالمی مالیاتی ادارےآں دے اگے فروخت کر کے عوام نوں ہمیشہ دے لئی غلام بنانا اے۔
عالمی رد عمل
سودھودنیا بھر وچ سماجی تحریکاں نجکاری دے خلاف جڑ پھڑ رہیاں نيں۔ سامراجی ایجینڈے اُتے جس طرح زور دتا جا رہیا اے تے جس طرح (IFIS) عالمی مالیاتی پالیسیاں بنا رہیاں نيں انہاں دے خلاف بنگلور ہندوستان وچ کساناں دی وڈی تعداد نے کرناٹکا پاور ٹرانسمیشن اُتے دھاوا بول دتا۔ اس طرح بجلی دی کمپنیاں دی نجکاری دے خلاف وی احتجاج کيتا اے۔ سول سوسائٹی گروپس ارجنٹائنا توں تھائی لینڈ گیٹ معاہداں دے خلاف مزاحمت کر رہے نيں۔ انہاں نوں ردی دی ٹوکری وچ پھینکنے دے نعرے بلند کر رہے نيں۔ پیرس دے محنت کش ملازمتاں توں بے دخلی تے اجرتاں دی کمی دے خلاف مظاہرے کر رہے نيں۔ 50 ملکاں دی 347سول سوسائٹیز جکاردا اعلان دی حمایت کر رہیاں نيں جس وچ عالمی مالیاتی ادارےآں دی پالیسیاں دے خلاف مزاحمت دا ذکر اے۔ ترکی دے ڈیم LLISU دے خلاف مظاہرے کیتے جا رہے نيں۔ اس ڈیم دے بننے توں 78 ہزار کرد افراد بے گھر ہوجاواں گے۔ کارپوریٹ کیپیٹلزم دے خلاف دنیا بھر وچ مضامین لکھے جا رہے نيں۔ ادھر پاکستان وچ نج کاری دی وجہ توں چھ لکھ محنت کشاں نوں بے روزگار کر دتا گیا اے۔ نجکاری دے خلاف مزاحمت ہر محب وطن پاکستانی نوں کرنی ہوئے گی ورنہ انگریزاں توں آزادی حاصل کرنے دا کوئی فائدہ نئيں۔"
