کارل مارکس

کارل مارکس
جمیا:	5 مئی 1818 ٹریر، پرشیا
مریا :	14 مارچ 1883 لندن ، برطانیہ
گن:	انقلابی، لکھاری
دسخط:

کارل مارکس (مئی 5, 1818 – مارچ 14, 1883) اک جرمن فلسفی، سیاسی بپاری کاہڈی، تریخ لکھاری تے انقلابی سی۔ سوشلسٹ سوچ نوں اگے ودھان وچ اوہدا وڈاکم اے۔ کیپیٹل تے کمیونسٹ مینیفسٹو اوہدیاں مشہور لکھتاں نیں۔

کارل ہائینرخ مارکس (جرمن:‌ Karl Heinrich Marx ) (5 مئی، 1818 – 14 مارچ، 1883) اک جرمن فلسفی، سماج وگیانی، اتہاسکار، ماہر معاشیات اتے انقلابی کمیونسٹ سی۔ اس نے پہلی وار منُکھی سماج دی بنتر دی بنیاد اتے اسدی ترقی دے اصولاں دا پتہ لایا۔ مارکس دے خیالاں نے موٹے طور تے سماجی وگیان اتے خاص طور تے اس توں بعد آؤن والے کھبے پکھی انقلابیاں دی سوچ تے ڈونگھا اثر پایا ہے معاشیات وچّ مارکس دے کم نے محنت اتے پونجی(سرمایہ) دے تعلق دے بارے وچّ ساڈی سمجھ لئی آدھار تیار کیتا، اتے بعد دے معاشی وچاراں نوں بہت متاثر کیتا۔

اوہدا پیو اک وکیل سی۔ کارل 17 وریاں دا سی جدوں اوہ قنون پڑن لئی بون یونیورسٹی چ آیا۔ ایتھوں اوہ ہمبولٹ یونیورسٹی برلن جلا گیا تے فلاسفی چ پی ایچ ڈی ڈگری اونوں جینا یونیورسٹی نے دتی۔ ایس توں مگروں اوہ جرنلزم چ آیا تے رہائنش زآئیتنگ کلون دا ایڈیٹر بن گیا پر اودیاں وکھریاں سوچاں نے رپھڑے پاۓ تے اوہ پیرس آگیا۔ ایتھے اودی یاری فریڈرش اینگلز نال ہوگئی تے جیڑی مرن تک رئی۔ مارکس نوں فرانس چوں وی کڈ دتا گیاتے اوہ برسلز آگیا تے ایتھے اونے غریبی دی فلاسفی تے کتاب لکھی۔ اگلے ورے اونے تے اینگلز نے رل کے کمیونسٹ مینیفسٹو لکھی۔ فیر اوہ کلون جرمنی آیا پر اونوں ترکھیاں اے جرمنی چوں کڈ دتا گیا۔ اوہ لندن آگیا تے سارا جیون ایتھے ای گزاریا۔

جیون

کارل مارکس 5 مئی 1818 نوں ٹریر، پرشیا چ جمیا۔ اوہدے پرکھ اشکینازی یہودی سن تے 1723 توں ٹریر دے ربی سن۔ کارل دا دادا ٹرائیر دا ربی سی۔ کارل دا پیو ہائینرش مارکس (1777, 1838) ٹبر وچ پہلا بندا سی جیہنوں سیکولر پڑھائی کرائی گئی۔ اوہ جمیا یہودی سی تے اوہدا ناں ہرشل موڈیشای سی۔ ہرشل وکیل بنیا پر دیس دے قنون باجوں یہودی سرکاری نوکری نئیں کرسکدے سن تے ایس باجوں اوہ لوتھرن سآئی ہوگیا تے اپنا ناں ہائینرش مارکس رکھیا. اوہنے اپنی ٹبری تے نیانے وی سآئی بناۓ۔ کارل مارکس دا نانا اک ڈچ ربی سی۔ کارل مارکس دا ٹبر اک کھاندا پیندا ٹبر سی تے ایہناں دے موزل وچ انگوراں دے کھیت سن۔ پورٹا نگرا لاگے ٹریر وچ اوہناں دا 2س کمریاں دا کر سی۔ کارل دا پیو چانن ویلے دا بندا سی تے اوہنوں کانٹ تے والٹیئر چنگے لگدے سن۔ اوہنے دوجے لوکاں نال رل کے پرشیا وچ قنونی بادشائی دی مانگ کیتی سی۔

ٹریر، جرمنی وج کارل دی جمن تھاں

کارل دی ماں ہنریٹا مارکس (1788-1863) ڈچ سی تے کارل دے جمن ویلے تک یہودی سی۔ اوہ تھوڑا پڑھی سی تے فلپس کمپنی دی نیو رکھن والے اودے ساک سن۔ کارل اپنے ماپیاں دا تیجا نیانا سی۔ کارل مارکس نوں 1824 وچ گرجے لجا کے سائی بنایا گیا پر اوہ وڈا ہوکے مزہب توں وکھ ہوگیا سی۔ کارل مارکس نے 1843 چ جینی فان ویسٹفالیہ نال ویاہ کرلیا۔ اوہ اک نواب دی تعی سی۔ مارکس تے جینی دے 7 نیانے ہوۓ پر تنگی باجوں 3 ای وڈے ہوسکے۔ کارل مارکس دے کزارے دا وڈا وسیلہ فریڈرش اینگلز سی جینوں مانچسٹر توں پیو دی جیداد توں امدنی سی۔ اک اخبار نیویارک ٹریبیون نون ہفتہ وار آرٹیکل لخن تے آمدن سی۔ کارل مارکس دا جیون پیسے ٹکے دے سعاب نال اوکھا لنگیا۔ سوانی تے جواکاں نال مڈل کلاس جیون لنگانا ایڈا اسان نیں سی۔ 1881 چ اودی ٹبری مر گئی تے تھوڑے چر مگروں جدوں کے اوہ کسے دیس دا واسی نیں لندن چ مر گیا تے مرنے تے صرف 9 لوک سن۔

اودے مرن تے کئی لوک بولے۔ فریڈرش اینگلز دی تقریر چ اے بول سن:

14 مارچ نوں، پونے تن وجے دے نیڑے سب توں اچیاں سوچاں سوچن والا، سوچنا بند کر گیا۔ اونوں 2 منٹ لئی ای کلیاں چھڈیا گیا سی جدوں اسیں واپس آے تے اسین اونوں ارام کرسی تے بیٹھے ویکھیا—سکون دی نیند ستا ہویا سی ہمیشہ لئی۔

مارکس دی قبر تے اودی اے گل لخی ہوئی اے (اے کمیونسٹ مینیفسٹو دی انت دی سطر اے): سارے دیساں دے کامیوں کٹھے ہوجاؤ

برطانیہ دی کمیونسٹ پارٹی نے 1954 چ اوتھے اودی اک بتی بنا‏ی۔

پڑھائی

1830 تک مارکس نوں کر وچ ای پڑھایا گیا تے 1830 توں 1835 تک اوہ ٹریر دے جمنیزیم وچ پڑھیا۔ 1835 چ 17 وریاں دا سی اوہ تے اونوں بون یونیورسٹی چ پا دتا گیا۔ اوہ فلاسفی تے ساہت پڑھنا چاندا سی پر اودے پیو دی سوچ سی جے اوہنوں زیادہ فیدے والا قنون پڑھنا چائیدا اے۔ ماڑے پھپھرے ہون باجوں اوہنوں فوج وچ ناں جانا پیا۔ اوہنوں شراب پین دا چسکا تے ایس لئی اوہ اک کلب دا سنگی وی سی۔ اودے تھوڑے نمبر ویخدیاں ہویاں اودے پیو نے اونوں ہمبولٹ یونیورسٹی برلن چ پا دتا پر اودا دل ساہت تے فلاسفی ول ای ریا۔ ہیگل تے پچھ پرتیت کردیاں ہویں اوہ جوان ہیگلی دے ٹولی وچ رلیا۔ 1837 وچ اونے اک نکا ناول تے کئی نظماں وی لکھیاں۔ پی ایچ ڈی لئی اوہدا لکھیا گیا آرٹیکل برلن دے رواجی محول وج پسند ناں کیتا گیا۔ ایدھے وچ اوہنے ایہ گل کیتی جے فلاسفی دینی پڑھائی توں تھلے دی شے اے۔ 1841 چ اونے ازاد سوچ رکھن والی جینا یونیورسٹی اپنا تھیسز پیجیا تے فلاسفی وچ پی ایچ ڈی دی ڈگری لئی۔

جنم اتے پڑھائی: 1818–1835

ٹرائیر وچّ مارکس دا جنم ستھان 1928، ایہہ جرمنی دی سوسل ڈیموکریٹک پارٹی نے خرید لیا سی اتے ہن اس دی یادگار ہے

کارل مارکس دا جنم ٹرائیر ناں دے شہر وچّ ہویا جو کہ اس وقت رائنلینڈ ناں دے ملک دا حصہ سی۔ مارکس دا خاندان یہودی سی‌ جس نے اس وقت دے یہودیاں خلاف قنوناں کر کے عیسائیت قبول کر لئی سی۔ کارل مارکس دے بچپن بارے بہت گھٹّ جانکاری ملدی ہے۔ نوں بچیاں وچوں اوہ تیجا بچہ سی۔ 1819 وچّ اسدے وڈے بھائی مورز دی موت ہو گئی اتے اوہ ہن سبھ توں وڈا پتر بن گیا۔ مارکس پڑھن وچّ ہشیار سی اتے اس نے قانون دی پڑھائی‌ بان اتے برلن ناں دے شہراں وچّ کیتی‌۔ آپانی پڑھائی پوری کرن لئی‌ مارکس نے اک تھیسس لکھی جس وچّ اس نے ڈیموکریتس اتے ایپیکیؤرس ناں دے یونانی دارشنکاں دے فلسفیاں دی آپس وچّ تلنا کیتی۔ 1841 وچّ اپنی پڑھائی ختم کرن توں بعد مارکس کسے یونورسٹی وچّ نوکری دی‌ تلاش وچّ سن۔ پر کیونکہ اوہ اس وقت تک اوہ کئی انقلابی وچاراں والے چنتکاں دی ٹولیاں وچّ شامل ہو چکے سن، کسی وی یونورسٹی وچّ نوکری حاصل کرنا ہن دور دی‌ گلّ بن چکا سی۔

مارکس دی جنم دھرتی صوبہ رائین صنعتی طور تے بہت وکست سی۔ اٹھارویں صدی وچّ فرانس دے برزوازی انقلاب دی وجہ نال اتھے جاگیرداری حق اتے ٹیکس منسوخ ہو چکے سن۔ کوئلے دے ذخیریاں نال حاصل شدہ وڈیاں وڈیاں رقماں نے صنعتی ترکی دے لئی حالات سازگار کر دتے سن۔ اس طرحاں صوبہ رائین وچّ وڈے پیمانے دی سرمائیداری صنعت لگّ چکی سی اتے اک نواں طبقہ یعنی پرولتاریا وی پیدا ہو گیا سی۔

1830 توں 1835 تکّ مارکس نے ٹرائیر دے جمناسٹک سکول وچّ ودیا حاصل کیتی۔ سکولی امتحان وچّ اوہناں نے اک لیکھ لکھیا سی جس دا سرلیکھ سی، پیشے دی چون کرن سنبندھی اک نوجوان دے وچار۔ اس مضمون توں پتہ چلدا ہے کہ اس ستاراں سالا نونجوان نے شروع توں ہی اپنی زندگی دا مقصد انسانیت دی بے غرض خدمت نوں متھّ لیا سی۔ جمناسٹک سکول دی ودیا مکمل کرن دے بعد مارکس نے پہلاں تاں بون وچّ پھر برلن یونیورسٹی وچّ قانون پڑھیا۔ قانون دی پڑھائی اس دا پسندیدہ مضمون سی۔ لیکن اس نے درشن اتے اتہاس وچّ وی گہری دلچسپی لئی۔

انقلابی درشن دا جنم: 1836–1843

مارکس دے وگیانک اتے سیاسی خیال نمایاں طور تے اس وقت روپ وان ہوئے جدوں جرمنی اتے دوجے یورپی ملکاں وچّ عظیم اتہاسک گھٹناواں دی زمین ہموار ہو رہی سی۔ سرمائیداری دے ترکی کر جان نال یورپ دے بہت سارے ملکاں وچّ جاگیرداری رشتیاں دی رہند کھونہد بہت زیادہ ناکابلے برداشت ہو گئی سی۔ مشیناں دے ظہور اتے سرمائیدارانا صنعت دی وڈے پیمانے تے ترکی نے کساناں اتے دستکاراں نوں برباد کرکے رکھ دتا سی۔ پرولتاریا دی شکل صورتَ اک اجیہے طبقے ورگی ہو گئی سی جو پیداوار دے تمام وسیلیاں توں محروم ہو چکا سی۔ پچھمی یورپ دے ملکاں وچّ سرمائیداری دے ابھار نے جماعتی جنگ دے آثار، برزوا جمہوریات اتے قومی آزادی دیاں لہراں نوں نمایاں کر دتا۔ پرولتاریا اتہاسک طاقت دی صورتَ وچّ ابھر آئی جو ہنے تکّ ارمبھک حالت وچّ سی اتے سرمائیدارانا ظلم اتے لٹّ دے خلاف غیر چیتن ورودھ سی۔ اردھ جاگیردارانا پچھڑے، آرتھک اتے سیاسی طور تے غیر متحدہ جرمنی وچّ اک برزوا جمہوری انقلاب پل رہا سی جتھے موجود جاگیرداری اتے نویں پیدا ہوئی سرمائیداری، دوناں دے ہتھوں لوک دوہرے جبر دا شکار سن۔ 1830 والے دہاکے دے آخر وچّ 1840 والی دہاکے دے شروع وچّ جرمنی دی زیادہ تر جنتا وچّ بے چینی دا احساس گھر کر گیا سی۔ سماجی زندگی دیاں سرگرمیاں وچّ وکھ وکھ ورودھ جنم لے رہے سن۔ برزوازی اتے دانشوراں وچّ وکھ وکھ قسم دیاں دیاں سفبندیاں ہو رہیاں سن۔

جینی وان ویسٹفالن، 1830ویاں وچّ

ہیگل دے کم نال مارکس دی پچھان اس دے ودیارتھی زمانے توں ہی ہو گئی سی جدوں اس نے ہیگل دے نوجوان پیروکاراں نال، جو ہیگل دے درشن توں انتہاپسند نتیجے کڈھن دی کوشش کردے سن، میل جول شروع کر لیا سی۔ مارکس دے تھیسس، ڈیموکریٹس دے قدرت دے درشن اتے ایپیکیورس دے قدرت دے درشن وچّ فرق توں پتہ چلدا ہے کہ چاہے اوہ اجے وچارواد دے درشٹیکون نال چمبڑیا ہویا سی اس نے ہیگل دی ورودھ وکاسی تضاد دے درشن توں انقلابی نتیجے کڈھنے شروع کر دتے سن۔ مثال دے طور تے جدوں ہیگل نے ایپیکیورس نوں اس دے پدارتھواد اتے ناستکتا کارن شدید آلوچنا دا نشانہ بنایا، مارکس نے اس دے الٹ اس پراچین یونانی درشن دی دھارمکتا اتے وہمپرستی دے خلاف دلیرانا جدوجہد دی تعریف کیتی۔ مارکس نے اپنا تھیسس یونیورسٹی نوں پیش کیتا اتے اپریل 1841 وچّ درشن وچّ ڈاکٹریٹ دی ڈگری حاصل کیتی۔

یونیورسٹی دا کم ختم کرن دے بعد اس نے چاہیا کہ اوہ اپنے آپ نوں گیان کھیتر دے لئی وقف کر دیوے اتے بون وچّ پروفیسر بن جاوے۔ لیکن پروشیا گورمنٹ دی ترکیپسند پروفیسراں نوں یونیورسٹیاں وچوں کڈھ باہر کرن دی پچھاکھڑی نیتی نال مارکس دا ایہہ بھروسہ پختہ ہو گیا کہ پروشیا دیاں یونیورسٹیاں وچّ ترکیپسند اتے آلوچناتمک خیالاں دی کوئی گنجائش نہیں۔ رینشے جیتنگ (Rheinische Zeitung) نے مارکس نوں سیاسی روڑیواد اتے ظلم دے خلاف نویں خیالاں دا پرچار کرن دے لئی پلیٹ فارم مہئیہ کر دتا۔ اوہ اپریل 1842 نوں اس اخبار نال جڑ گیا اتے اسے سال اکتوبر وچّ اس دا ایڈیٹر بن گیا۔ مارکس دی سمپادکی ہیٹھ رینشے جیتنگ دا انقلابی جمہوری رجھان ہور زیادہ سپشٹ ہو گیا۔ اس نے سماجی،سیاسی اتے روحانی حکومت دے ہر جبر دے خلاف بے باک بغاوت کر دتی جو پروشیا اتے تمام جرمنی وچّ پھیل گئی۔ مارکس نے اک سچے جمہوری انقلابی دیاں طرحاں اپنے لیکھاں وچّ جنتا دیاں آرتھک غرضاں دا پکھ پوریا۔ اخبار دے تجربے نال مارکس نوں مزدوراں دیاں حالتاں اتے جرمنی دی سیاسی زندگی دا بھرپور گیان حاصل ہویا۔ لوکاں دیاں بھکھدیاں ضرورتاں دے بارے وچّ وی پوروشیا دی حکومت اتے اس دے افسراں دے ظالم رویئے دے درجناں تتھ ویکھدے ہوئے مارکس اس نتیجے تے اپڑیا کہ ایہہ حکومت، اس دے افسر اتے اس دے قانون، لوکاں دیاں اچھاواں دے راکھے نہیں بلکہ حکمراناں دے ہتاں دی نمائندگی کردے ہن جنہاں وچّ امیر اتے ملانے وی شامل ہن۔ ایہہ رینشے جیتنگ وچّ کم کرن دا نتیجہ سی کہ اس نے معاشیات وچّ دلچسپی لینی شروع کر دتی۔ اینگلز دے مطابق بعد وچّ مارکس اکثر کیہا کردا سی کہ ایہہ "لکڑ چوری دا قانون پڑھن اتے موزلے دے کساناں دے حالات دی گھوکھ کرن دا نتیجہ سی جس نے اسنوں خالص راجنیتی نال آرتھک سنبندھاں دی طرف آکرشت کیتا اتے اس طرحاں اسنوں سوشلزم دی راہ وکھائی۔"

مارکس دی آرتھک اتے سماجی مثلیاں پرتی بھرپور لگن نہ صرف جرمنی دے جنتا دی تکلیف دیہہ بدحالی اتے محرومی ویکھ کے جاگی سی بلکہ نہایت وکست سرمائیدار ملکاں، برطانیہ اتے فرانس دے حالات اتے گھٹناواں نال وی ابھری سی۔ لیونج دے مزدوراں دیاں 1831 اتے 1834 دیاں ہلچلاں، 1830 دے آخر وچّ برطانیہ دے محنت کشاں وچّ انقلابی لہر - ایہناں سبھ نے 1842 وچّ اپنے سکھری نقطے تے پہنچ کے سیاسی چرتر (چارٹرواد) اپنا لیا۔ اس طرحاں مزدوراں دے کجھ ہور عملی قدم بہت زیادہ سیاسی اہمیت دے دھارنی سن۔ اس وقت توں یورپ دے نہایت وکست ملکاں وچّ برزوازی اتے پرولتاریا وچّ جماعتی کشمکش دا دھارا ہور سپشٹ ہو گیا۔

نویں طبقے یعنی پرولتاریا دی جدوجہد وچّ شمولیت نے مارکس نوں اکسایا کہ اوہ نسبتاً نویں سماجی آرتھک مثلیاں وچّ گہری دلچسپی لوے۔ اویں اس دی دلچسپی سوشلسٹ ساہت وچّ ودھی جو انہیں دنیں برطانیہ اتے فرانس وچّ پرکاشت ہندا سی۔ رینشے جیتنگ وچّ کم کرن، زندگی نال بے باک نپٹن، جرمنی دے عامَ لوکاں دیاں کوششاں دیکھن اتے دوجے ملکاں وچّ چلن والیاں مزدور لہراں نال واقفیت حاصل کرن دی وجہ نال نوجوان مارکس تے زبردست اثر پئے۔ بقول لینن، اتھے سانوں مارکس وچّ وچارواد توں پدارتھواد اتے انقلابی جمہوریات توں کمیونزم دی طرف ودھن دے آثار نظر آؤندے ہن۔ پروشیا دی حکومت، رینشے جیتنگ دے رجھان اتے اس دے تیزی نال ودھدے ہوئے اثراں توں خوفزدا ہو گئی۔ اس نے اخبار تے سینسرشپ دی پابندی سخت کر دتی اتے آخرکار جنوری 1843 نوں اک اپریل 1843 توں اس دی ضبطی دی ڈگری دے دتی۔ اس سال 17 مارچ نوں اخبار دے ہسیداراں دے منصوبیاں نال اختلاف کردے ہوئے جو اخبار دی پالسی نرم کرنا چاہندے سن، مارکس نے استعفٰی دے دتا۔ اس نے باہرلے ملک جان دا فیصلہ کر لیا۔ مقصد ایہہ سی کہ باہر توں اک انقلابی پرچہ پرکاشت کیتا جاوے جو سرحداں دے باہر توں جرمنی دے اندر بھیجیا جاوے۔ مارکس دے خیال وچّ اس پرچے دا مقصد ہر پہلو تے بے رحم آلوچنا سی۔

پیرس تے برسلز

اپنے کم کاج لئی اوہنے اخبار وچ لکھن ول مڑیا تے اخبار رہائینش زائیتنگ ، کلون چ ایڈیٹر لگ گیا پر اوہدیاں نویکلیاں سوچاں نیں اودے لئی رپھڑ بنا دتے۔ سیاست وچ اوہدیاں سوچاں سوشلسٹ سن تے اوہنے یورپی سرکاراں تے نندیا کیتی۔ روسی زار تے اک آرٹیکل لکھن تے پرشیائی سرکار نے 1843 وچ اوہدا اخبار بند کردتا۔ ایس تے اوہنے اک ہور اخبار وچ پرشیا دے سنسر دے قنون دی نندیا کیتی تے کج چر مگروں اوہ اخبار وی بند کردتا گیا۔ 1843 وچ اوہنے On the Jewish Question دے ناں تے لکھیا جیدے وچ اک سماج وج سیاسی تے انسانی آزادی تے اپنی سوچ دنیا اگے رکھی۔

پرشیا چھڈ کے اوہ تے اوہدی ٹبری اکتوبر 1843 وچ پیرس آۓ تے ایتھے مارکس اک جرمن سوشلسٹ انقلابی دے اخبار وچ لکھن لگ گیا۔ 1844 وچ اوہدی دھی جینی جمی۔ ایہ اخبار اکواری ای چھپیا۔ ایدے وچ اچیچی گل جرمن شاعر ہائینرش ہائینے دی باویریا دے بادشاہ تے اک چوبھویں نظم سی جس پاروں ایہنون بارڈر تے ای روک لیا گیا۔ مارکس نے ایدھے وچ ہیگل دی فلاسفی تے اپنا آرٹیکل دتا۔ ایدے وچ ای اوہنے مزہب نوں اک فیم دا ناں دتا۔ ایتھے 24 اگست 1844 نوں اوہدی ملنی جرمن سوشلسٹ لکھاری فریڈرش اینگلز نال ہوجاندی اے جیہڑی ساری حیاتی رئی۔ فریڈرش نے اوہنوں اپنی انگلینڈ دے مزدوراں تے لکھی کتاب وکھائی جس نوں پڑھ کے مارکس من گیا جے کمی ٹولی ای تریخی انقلاب لے کے آئیگی۔ پہلے اخبار دے رکن مکروں مارکس پیرس وچ چھپن والے اک ہور جرمن اخبار فورورٹ وچ لکھن لگ گیا۔ ایس اخبار وچ اوہ سوشلزم بارے اپنیاں سوچاں پدھریاں کردا گیا تے نالے اوہ دوجے ازاد سوج رکھن والے لوکاں تے وی انگلاں چکدا ریا۔ 1845 وچ پرشیا دے بادشاہ دے کہن تے فرانسیسی سرکار فورورٹ تے روک لاندی اے تے مارکس نوں فرانس توں کڈھ دیندی اے تے اوہ برسلز آجاندا اے۔

کمیونسٹ منشور

برسلز تے بیلجیم وچ اوہنوں ایس شرط تے آن دتا جاندا اے جے اوس ویلے دی سیاست دے کج نئیں لکھے گا۔ برسلز وچ اوہ پورے یورپ توں کڈے گے سوشسٹاں نال ملدا اے 1845 وچ اینگلز نال اوہ برطانیہ وی جاندا ے تے فیر دونویں رل کے The German Ideology لکھدے نیں پر ایہ کتاب چھاپے ناں چڑھی ایہ اوہدے مرن مگروں 1932 وچ چھپی۔ 1847 وچ فرانسیسی سوشلسٹ سوچاں تے اوہدی کتاب The Poverty of Philosophy چھپی۔ ایہ کتاباں کارل مارکس دے فیرڈش اینگلز دی اگلی لکھت اک سیاسی لکھت The Communist Manifesto دی نیو سن۔ ایہ پہلی واری 21 فروری 1848 وچ چھپیا ایہ کتابڑی کمیونسٹ لیگ دے اگے چلن دی راہ بن گئی۔ کمیونسٹ لیگ اک سوشلسٹ ٹولی سی جیہڑے مارکس تے اینگلز دے نیڑے تے ہتھاں وچ اندی گئی۔ 1848 وچ پورا یورپ سیاسی افراتفری تے انقلاب وچ آگیا۔ فرانس وچ شاہی راج تے تھاں لوکراج آجاندا اے۔ مارکس نوں اوس ویلے اپنے پیو ولوں 5000 فرانک ملدے نیں تے اوہدا تیجا حصہ بلجیمی کمیاں نوں انقلاب لئی تیار کرن تے لادتا جس تے فیر اوہنوں بیلجیم چھڈنا پیا۔

جینی نال شادی

جرمنی نوں چھڈن توں بعد مارکس نے جینی وان ویسٹفالین نال ویاہ کر لیا جو اس دی بچپن دی دوست سی اتے جس نال اس دی منگنی اسے وقت ہو گئی سی جدوں اوہ سکول وچّ پڑھدا سی۔ اس نے 1843 دیاں گرمیاں اتے خزاں کروزنیش وچّ گزاریاں، جتھے اس نے ہیگل دے حق دے درشن دا آلوچناتمک ادھٔین شروع کیتا۔ ‘ہیگل دے حق دے درشن تے آلوچنا’ نامی کتاب ساڈے تکّ اک نہ مکمل مسودے دے روپ وچّ پہنچی۔ ایہہ کتاب مارکس دے نویں وشو پدارتھوادی نقطہ نظر دی طرف رجھان دی نمائندگی کردے ہوئے میل پتھر دی حیثیت رکھدی ہے۔ جویں کہ اس نے ہر موجود چیز تے بے رحم آلوچنا کرن دا اوکھا دعوہ کیتا سی۔ مارکس نے اس آلوچنا دا آغاز اک اجیہے سوال نال نپٹن نال کیتا جس نال اس دا واسطہ رینشے جیتنگ وچّ کم کرن دے دوران پے چکا سی۔ سوال سی کہ راج اتے سماجی زندگی دیاں پدارتھک حالتاں دا آپس وچّ کی رشتہ ہے۔ اتے ایہہ کس طرحاں اک دوجے تے نربھر کردیاں ہن اس سوال دا وگیانک جواب راج اتے قانون دے متالک ہیگل دے پچھاکھڑی وچاروادی نظرئیے دا آلوچناتمک وشلیشن کرن دے بغیر دینا ناممکن سی۔ مارکس پہلی ہستی سی جس نے ایہہ کم کیتا۔ لڈوگ فیؤرباخ جس دے حوالے ہیگل دے وچاروادی درشن دے خلاف پیش کیتے جاندے سن (اتے ایہہ مارکس نوں پدارتھواد دی طرف لے جان وچّ مددگار وی ثابت ہوئے سن) اوہ وی قدرت دے ورتاریاں دی وضاحت کرن دی حد تکّ پدارتھوادی سی اتے اتہاسک اتے سماجی رشتیاں اتے سیاست دی ویاکھیا کردے ہوئے وچاروادی بن جاندا سی۔ مارکس نے جتھے فیؤرباخ دی تعریف کیتی کہ اوہ پلیٹھی دا پدارتھوادی فلسفی سی، اتھے اس دے پدارتھواد دیاں سیماواں اتے ناہمواریاں دی وی نشاندہی کر دتی ہے۔ فیؤرباخ توں دوری رکھدے ہوئے مارکس نے پدارتھک دنیاں دا اک جڑواں اتے مستحکم نظریہ تیار کرن تے زور دتا جو سماجی زندگی اتے پرکرتک زندگی دوناں تے ڈھکواں ہووے۔

ہیگل دے حق دے درشن دے ادھٔین دے آخر وچّ اوہ جنہاں نتیجیاں تے اپڑیا اوہ اس نے بعد وچّ "سیاسی آرتھکتا اتے آلوچناتمک یوگدان" مضمون دے پیش لفظ وچّ بیان کر دتے۔ “ میری گھوکھ نے مینوں اس نتیجے تے پہنچایا ہے کہ قانونی رشتے اتے راج نہ تاں خود ہی وجود وچّ آ گئے، نہ انسانی دماغ دی نام نہاد عامَ ترکی نال اس دے ظہور اتے وکاس نوں اخز کیتا جا سکدا ہے بلکہ ایہہ زیادہ تر زندگی دیاں پدارتھک حالتاں دی پیداوار ہندے ہن-جنہاں رشتیاں اتے ضابطیاں دے لب لباب نوں ہیگل نے اٹھارویں صدی دے انگریزاں اتے فرانسیسیاں دی پیروی کردے ہوئے ‘سول سوسائٹی‘ دے نام نال پکاریا ہے اس سول سوسائٹی دی اناٹمی وی سیاسی آرتھکتا وچّ تلاش کرنی چاہیدی ہے"۔

مارکس نے نہ صرف پدارتھواد نوں سماجی عمل تکّ پھیلایا بلکہ اس نے پدارتھواد دے درشٹیکون نوں ہور وکست کیتا جو اس دے پہلاں مکانکی اتے ادھیاتموادی نوئیئت دا دھارنی سی۔

لڈوگ فیؤرباخ نے تاں ہیگل دے ورودھوکاس نوں ردّ کر دتا سی مگر مارکس نے اس تے آلوچناتمک نظرثانی کرن دا بیڑا اٹھایا۔ ہیگل دا ورودھوکاسی طریقہ وکاس دا نظریہ رکھدا سی۔ ہیگل گھٹناواں اتے ورتاریاں نوں اوہناں دے انتر عمل اتے انتر سنبندھاں دی روشنی وچّ وکاس، تبدیلی اتے مٹ جان دے عمل وجوں ویکھدا سی۔ اس دا مقصد ایہہ دکھاؤنا سی کہ اس عمل دے ادھار وچّ ورودھاں دی کشمکش ہے۔ ورودھوکاسی ودھی ادھیاتموادی ودھی توں زیادہ ترکی پسند سی جو کہ دنیاں نوں چیزاں دا اتفاقی ڈھیر قرار دندا سی جنہاں دا آپس وچّ کوئی تال میل نہ ہووے، جویں ایہہ موک اتے اچل ہون۔ لیکن ہیگل دے فلسفئی طریقے وچّ اک وڈا نقص سی کہ ایہہ وچاروادی سی۔ ہیگل دا وسواش ایہہ سی کہ قدرت اتے سماج دے وکاس دا آدھار روح (نرپیکھ وچار ) دی پردھانگی تے ہے۔ ہیگل نے ہر شے دی الٹی تصویر دکھا کے خیال دے خود دے وکاس نوں حقیقی ترکی دا بدل پیش کر دتا۔ خیال دا آتموکاس جس دا بھاوَ سی باہرمکھی چیزاں دے ورودھوکاس دی بجائے خیالاں دا ورودھوکاس۔

مارکس نے آپ درشن دی بنیاد سائنس اتے خاصکر قدرتی سائنس دی کلّ تتھ سمگری تے رکھی۔ اس نے ہیگل دے ورودھوکاس نوں پدارتھواد دے نال ملاکے اک اکائی بنائی اتے دنیاں نوں اک سمگرتا دی صورتَ وچّ نویں شکل دین دی کوشش کیتی۔

مارکس دا مسودا ہیگل دے حق دے درشن بارے آلوچنا اتے اس دی اس زمانے دی خطو کتابت توں ظاہر ہندا ہے کہ مارکس ہن اوہ مارکس بن رہا سی جس نے سوشلزم دی بنیاد اک سائنس دے طور تے رکھی، جو آدھونک پدارتھواد دا بانی سی اتے جس دا مواد بے حد وار ثابت ہویا اتے پدارتھواد دے پوربلے روپ دی نسبت بے نظیر حد تکّ جچیا تلیا ہے۔ اکتوبر 1843 دے آخر وچّ مارکس پیرس چلا گا۔ فرانس دی راجدھانی دی زندگی نے اس نوں نویں آگہی اتے سیاسی تجربے نال مالامال کر دتا۔ اوہ شہر دے باہری علاقیاں وچّ مزدوراں دیاں بستیاں زیادہ تر جایا کردا۔ اس نے انجمن عدل ( ایہہ جرمن مزدوراں اتے کاریگراں دی اک خفیہ جماعت سی ) دے لیڈراں اتے فرانس دیاں بہت ساریاں خفیہ سنگٹھناں دے رہنمایاں نال وی رابطہ قایم کیتا، مگر ایہناں وچوں کسے دا میمبر نہ بنیا۔ اتھے اس نے فرانس دے خیالی سوشلسٹاں آٹانے کیبٹ، پیری لوئی روکس، لوئی بلینک اتے پیری پرودھوں نال وی جان پچھان حاصل کیتی۔ آئیزک ہائنے نال اس دی دوستی ہوئی اتے روسی سوشلسٹاں، ایم، اے باکونن، وی، پی بوٹکن، اتے دوسریاں نال وی نیڑتا ہوئی۔

مارکس نے برزوا سیاسی ارتھ ساشتریاں تے اک عظیم آلوچناتمک کتاب لکھن دا ارادہ کیتا۔ اتے اس نقطہ نظر نال سیاسی ارتھ ساشتریاں دے کلاسیکل نمائندیاں ایڈم سمتھ، ڈیوڈ ریکارڈو اتے دوجے ماہر ارتھ ساشتریاں دیاں لکھتاں پڑھیاں۔ اس ادھٔین دا نتیجہ نہ مکمل ‘1844 دے آرتھک اتے دارشنک کھرڑے‘ دی صورتَ وچّ ساہمنے آیا۔ آرتھکتا دے برزوا ماہراں تے آلوچنا کردے ہوئے مارکس نے سرمائیدارانا سوشن دے کجھ نقش پرگٹ کیتے۔ اس نے ارمبھک بھونڈی سمانتا دے کمیونزم تے آلوچنا کیتی۔ اس نے ہیگل دے درشن دا عامَ اتے ورودھوکاس دا آلوچناتمک وشلیشن کیتا۔ اس مسودے تے ہن وی فیؤرباخ دا اثر وکھائی دندا ہے۔ اس نے عظیم خیالی یوٹوپیئن سوشلسٹاں سینٹ سائیمن، چارلس فوریئر، رابرٹ اوون اتے دوسریاں دی کارکردگی دا وی ادھٔین کیتا۔ خیالی سوشلسٹاں نے چاہے سرمائیداری سماج نوں شدید آلوچنا دا نشانہ بنایا سی مگر اوہ اس دے وکاس دے اصول سپشٹ کرن وچّ ناکام رہے۔ اوہ اس سماجی طاقت دی نشاندیہی وی نہ کر سکے جو نویں سوسائٹی دی تعمیر وچّ ہراول دستے دا کردار ادا کر سکدی سی۔

مارکس نے اٹھارویں صدی دے آخر وچّ فرانس وچّ ہون والے برزوا انقلاب دے ادھٔین وچّ بہت سارا وقت سرف کیتا۔ اس نے خاصکر اس گھٹنا دا اتہاسک پچھوکڑ ویکھیا۔ فرانسیسی مزدوراں دی زندگی اتے جدوجہد نال تازہ آشنائی، برزوا ارتھ ساشتریاں دے آلوچناتمک ادھئن اتے خیالی سوشلسٹاں دے لیکھاں نے مارکس دے وچارواد توں پدارتھواد اتے انقلابی جمہوریات توں وگیانک سماج واد دی طرف جان دا فیصلہ دے دتا۔ مارکس دی زندگی وچّ ایہہ فیصلہ کن موڑ اس دے Deutsch - Franzosische Jahrbucher وچّ چھپن والے لیکھاں وچّ سپشٹ طور تے پرتیبمبت ہندا ہے۔ ایہہ اخبار مارکس اتے آرنلڈ روز دی سمپادکی وچّ فروری 1844 وچّ پیرس توں پرکاشت ہویا۔ اپنے اک مضمون 'یہودیاں دا مصلیٰ' وچّ مارکس نے ہیگل دے پیروکار برونو بائر دے قومی مثلیاں دے بارے وچّ وچاروادی نظریہ رکھن تے آلوچنا کردے ہوئے پہلی وار برزوا انقلاب اتے سماج وادی انقلاب دے بنیادی فرق دی سپشٹ تعریف کیتی جو پہلاں کدے نہیں ہوئی سی۔ اس دا مضمون ہیگل دے حق دے درشن تے آلوچنا، اک تعارف اپنی گہرائی اتے انتردرشٹی دے لحاظ نال خاص طور تے دھیان یوگ ہے۔ جرمنی وچّ دھرم تے آلوچنا دی سکاراتمک اہمیت قبول کردے ہوئے مارکس نے ویکھیا کہ کس طرحاں ترکی پسند درشن دا کم دھرم دے خلاف جدوجہد توں اوہناں باہرمکھی حالتاں دے خلاف جدوجہد وچّ بدل گیا جو دھرم نوں جنم دندیاں ہن، یعنی عرش تے آلوچنا نوں دھرتی تے آلوچنا، دھرم دی آلوچنا نوں قانون دی آلوچنا، اتے دینیئت تے نقطہ چینی نوں سیاست تے نقطہ چینی دے روپ وچّ بدلنا ہے۔ مارکس نے زور دتا کہ آلوچنا نہایت مئسر اتے انقلابی ہونی چاہیدی ہے۔ اس نے لکھیا کہ آلوچنا دا ہتھیار شمشیراں دے نال ہون والی جدوجہد دی جگہ نہیں لے سکدا۔ پدارتھک طاقت دا جواب پدارتھک طاقت نال ہی دتا جا سکدا ہے لیکن وچار جیوں ہی جنتا نوں اپنی گرفت وچّ لے لیندا ہے، پدارتھک طاقت بن جاندا ہے۔

مارکس نے اپنے پدارتھک نقطہ نظر دی بنیاد تے ایہہ خیال پیش کیتا کہ نظریہ جنتا نوں اس وقت اپنی گرفت وچّ لے سکدا ہے جدوں اوہ اوہناں دیاں زرورتاں اتے بنیادی ورودھتائیاں دی صحیح طور تے اکاسی کرے۔ اس نے ثابت کیتا کہ پرولتاریا اک اجیہا طبقہ ہے جو اپنی سورتے حالَ دی بنا تے ترکی پسند درشن دے انقلابی نظرئیے دا آلمبردار ہو سکدا ہے اتے اسنوں ہونا وی چاہیدا ہے۔ اوہ کہندا ہے "جویں کہ درشن پرولتاریا دے وجود وچّ اپنا پدارتھک ہتھیار پا لیندا ہے اسے طرحاں پرولتاریا نوں درشن وچّ اپنا روحانی ہتھیار مل جاندا ہے"۔

پرولتاریا دی سنسارویاپی اتہاسک بھومکا دا خیال اس شکل وچّ مارکس نے پہلی وار پیش کیتا اتے انسانیت دی آواز جو مارکس نے اس وقت اٹھائی جدوں اجے اوہ سکول دا ودیارتھی سی، ہن اس آواز نے نہایت مضبوط، سرگرم اتے انقلابی بھومکا دا روپ دھار لیا۔ انسانیت دی خدمت دا مقصد پرولتاریا دی خدمت قرار دتا جو نہایت وکست اتے اصولی طور تے انقلابی طبقہ سی، جو خود نوں اتے تمام منکھ نوں جبر اتے سوشن توں نجات دواؤن دے سمرتھ سی۔

اس وقت توں لے کے آؤن والے سمیں دوران اس دی سمچی اورجا اتے بدھی دیاں ساریاں طاقتاں پرولتاریا دی تیاری دے تائیں وقف ہو گئیاں جو کہ سبھ توں زیادہ ترکیپسند، مکمل انقلابی طبقہ ہے اتے ساری منکھتا نوں انقلابی تبدیلی نال ہمکنار کرن دی سمرتھا رکھدا ہے۔ پرولتاریا دیاں منگاں دی عظم جدوجہد وچّ مارکس نوں فریڈرک اینگلز دی شخصیت دے روپ وچّ اک وفادار دوست اتے کامریڈ مل گیا۔ پہلی وار اوہ دونوں 1942 وچّ ملے جدوں اینگلز نے انگلینڈ جاندے ہوئے کلون وچّ اپنے سفر توں دم لیا اتے رینشے جیتنگ Rheinische Zeitung دے سمپادکی دفتراں وچّ گیا۔ اینگلز دے انگلینڈ وچّ ٹھہرا دے دوران دوناں دانشوراں وچکار خطو کتابت دا سلسلہ جاری رہا۔ اینگلز نے اک نبندھ سیاسی آرتھکتا تے آلوچناتمک لیکھ لکھیا جو Deutsch - Franzosische Jahrbucher وچّ پرکاشت ہویا جس نال سیاسی آرتھکتا وچّ مارکس دی دلچسپی دگنی ہو گئی۔ اگست 1844 دے آخر وچّ اینگلز پیرس آیا جتھے ایہناں دونوں ہستیاں دی یادگاری ملاقات ہوئی اور ایہناں عظیم چنتکاں دے نظریاں وچّ مکمل اکسرتا پائی گئی۔ ایہہ ملاقات ایہناں وچکار سرجنا دی سانجھ دا آغاز سی، جس دی اتہاس وچّ مثال نہیں ملدی۔ لینن دے شبداں وچّ: پرانے قصیاں وچّ دوستی دیاں بھانت بھانت دیاں متاسرکن مثعلاں ملدیاں ہن۔ یورپی پرولتاریا بجا طور پر کہہ سکدی ہے کہ اس دی سائنس دو دانشوراں اور جانبازاں نے رچی جنہاں دا اک دوجے نال رشتہ محبت دیاں پراچین انتہائی اثر انگیز انسان دوستیاں نوں وی مات کر دندا ہے۔"

لندن

لندن چ مارکس سوچ وچار چ لگا ریا تے ایتھے اونے اپنا پہلا وڈا کم (The Poverty of Philosophy) لخی۔ اگلے ورے اونے تے اینگلز نے رل کے کمیونسٹ مینیفسٹو (Communist Manifesto) لخی۔ اے اودی سب توں چوکھی پڑھی جان والی کتاب اے۔ اگلے ورے اوہ کلون جرمنی آیا پر کج معینیاں مگروں ای اونوں کڈ دتا جاندا اے۔ اsہ فیر پکا ای لندن چلا گیا تے اوتھے ای اونے حیاتی لنگائی۔ داس کیپیٹل (Das Kapital) اودی اک وڈی کتاب، ایدا پہلا انگ 1867 ج چھپیا۔ جدوں اوہ 1883 چ مریا تے ایدے دوجے او انگ ہجے نیں سی لخے گۓ ایناں نوں اینگلز نے اودے چھڈے ہوۓ نوٹس نال پورا کیتا تے چھاپیا۔

دھی جینی نال

مارکس دیاں لکھتاں نیں کمیونزم دیاں سوچاں نوں نیو دتی۔ 20ویں صدی چ اودی سوچاں نیں ایس دنیا دی لوکآں دی اک وڈی گنتی نوں اپنے ول کیتا۔ 1980 چ مارکس دیاں گلاں تے چلن والے لوکاں دی گنتی اک ارب تے 30 کروڑ سی۔

لندن وچ کارل مارکس دی قبر

سوچاں

• فلاسفراں نے ایس دنیا نوں کھول اے دسیا اے پر اصل کم اینون پلٹنا اے۔ (1845)
• مزہب اک دبے ہوۓ بندے دی آہ اے اک بے رحم دنیا دا دل اے۔ بے روح حالتاں دی روح اے۔ اے لوکاں دا نشہ اے۔
• ہن تک دے سماج دی تریخ لوکاں دی آپسی جدوجہد اے۔
• فنون، اخلاق تے مزہب اے سارے اودے لئی مڈل کلاس دے تعصب سن۔ ایناں پچھے مڈل کلاس دے مفاد جڑے نیں۔
• کمیونزم دی سوچ اگر اک جملے چ کینی ہوے تے اوہ اے: ذاتی جايئداد نوں مکا دیو۔
• اک جٹ طاقت نال ای ہوندا اے۔
• خیالات بولی تون وکھریاں نین ہوندے۔
• لگیری ضروری دا الٹ اے۔
• پیسہ چلن توں بندا اے۔
• 1846 دے آغرلینڈ دے قحط نے 10 لکھ بندے مارے پر اینے صرف غریب ای مارے۔
• ہر کوئی جاندا اے جے انگلینڈ چ کوئی جنگل نیں امیراں دے پارکاں چ رکھے ہوۓ ہرن پلے ہوۓ مویشی نیں۔
• اک پیسے والا ہمیشہ ان گنت ماردا اے۔
• ازاد ہون چ پرولتارین دا کوئی نقصان نیں سواۓ زنجیراں دے تے ایدے بدلے چ اک نویں دنیا اوناں نوں لبے گی۔
• اوہ ساریاں ٹولیاں جیہڑیاں مڈل کلاس دے سامنے کھڑیاں نین صرف پرولتاری پارٹی ای اصل پارٹی اے۔
• اک پعوت اے جیدے توں یورپ ڈر ریا اے کمیونزم دا پعوت۔
• تریخ سواۓ ایس گل دے کج وی نیں جے اپنے مفاد لئی کیتے گۓ کم نیں۔

سوشلزم مخالف

• "Capitalism and communism stand at opposite poles. Their essential difference is this: The communist, seeing the rich man and his fine home, says: 'No man should have so much.' The capitalist, seeing the same thing, says: 'All men should have as much.' "

–Phelps Adams

• "Communism has never come to power in a country that was not disrupted by war or corruption, or both."

– Kennedy

• "Socialism only works in two places: Heaven where they don't need it, and hell where they already have it."

"How do you tell a communist? Well, it's someone who reads Marx and Lenin. And how do you tell an anti-Communist? It's someone who understands Marx and Lenin." "The years ahead will be great ones for our country, for the cause of freedom and the spread of civilization. The West will not contain Communism, it will transcend Communism. We will not bother to denounce it, we'll dismiss it as a sad, bizarre chapter in human history whose last pages are even now being written." "In an ironic sense, Karl Marx was right. We are witnessing today a great revolutionary crisis – a crisis where the demands of the economic order are colliding directly with those of the political order. But the crisis is happening not in the free, non-Marxist West, but in the home of Marxism-Leninism, the Soviet Union ... [Communism will be] left on the ash heap of history." "The Soviet Union is an Evil Empire, and Soviet communism is the focus of evil in the modern world." –Ronald Reagan

موت

کارل مارکس 1883 چ مرگیا تے اونوں لندن چ ای دبیا گیا۔

اثرات

کارل مارکس اپنے جیون چ گمنام ریا پر اودے مرن دے مگروں ای کمیاں دیاں پارٹیاں چ ہلچل پائی۔ 1917 دے اکتوبر انقلاب نے روس چ بولشویک نوں جت دتی۔ دنیا دے تھوڑے جے پاسے ہون گے جتھے کارل مارکس دیاں سوچاں نیں حالات نوں ناں پلٹایا ہوۓ۔ نویں دور دے وڈے تن سماجی سائینسداناں چ کارل مارکس نوں وی گنیا جاندا اے۔

چونویں کتاب لسٹ

• ٭ قانون دے تریخی سکول دا فلسفیانہ منشور، 1842
• ٭ ہیگل دے حق دے درشن بارے تنقید، 1843
• ٭ یہودی سوال تے، 1843
• ٭ جیمز مل بارے حوالے، 1844

٭ 1844 دے معاشی اتے فلسفی کھرڑے، 1844 ٭ پاک پروار، 1845 ٭ فائرباخ بارے تھیسس، 1845 ٭ جرمن وچاردھارا، 1845 ٭ فلسفے دی کنگالی، 1847 ٭ اجرت کرت اتے سرمایہ، 1847 ٭ کمیونسٹ پارٹی دا منشور، 1848 ٭ فرانس وچّ جماعتی جدوجہد، 1850 ٭ لوئی بوناپارٹ دا اٹھارھواں برومیر، 1852 ٭ گرنڈرشے، 1857 ٭ سیاسی معاشیات دی تنقید وچّ اک یوگدان، 1859 ٭ امریکہ دے خانہ جنگی دے بارے لکھتاں، 1861 ٭ وادھو قدر دے اصول، 3 جلداں، 1862 ٭ قدر، قیمت اتے منافع، 1865 ٭ سرمایہ، جلد پہلی (دس کیپیٹل)، 1867 ٭ فرانس وچّ سول یدھ، 1871 ٭ گوتھا پروگرام دی آلوچنا، 1875 ٭ ویگنر بارے ٹپنیاں، 1883 ٭ پونجی، جلد دوجی (مرن اپرنت اینگلز دوارا پرکاشت)، 1885 ٭ پونجی، جلد تیجی (مرن اپرنت اینگلز دوارا پرکاشت)، 1894 ٭ سنیوکت راج امریکہ بارے مارکس اتے اینگلز (مرن اپرنت پرگتی پرکاشن، ماسکو دوارا پرکاشت)، 1979

ایہہ وی ویکھو

• ٭مارکسزم
• ٭فریڈرک اینگلز
• ٭ولادیمیر لینن

٭کمیونسٹ پارٹی دا منشور ٭مخالف ترقی ٭شریپاد امرت ڈانگے ٭موہت سین ٭پورن چند جوشی ٭اینٹونیؤ گرامشی

بارلے جوڑ

• کارل مارکس
• کارل مارکس دے کم

دنیا دے فلاسفر

سقراط · افلاطون · ارسطو · سپینوزا · رینے ڈیکارٹ · کانٹ · جان لاک · روسو · والٹیئر · شوپنہائر · ہیگل · مارکس · رسل · سارتر · رینے ڈیکارٹ