فریڈرش اینگلز

فریڈرش اینگلز

Friedrich Engels
جیون:	1820 - 1895
کم :	لکھاری
گن:	مزدوراں ‏لئی کم
دستخط:

جرمنی دا لکھاری جس نے کارل مارکس نال رل کے سائنسی سوشلزم دی نیو رکھی ۔ فریڈرش اینگلس (جرمن : [ˈfʁiːdʁɪ� ˈɛŋəls]؛ 29 نومبر 1820 – 5 اگست 1895) اک جرمن سماجشاستری اتے فلسفی سن۔ اینگلس اتے اوہناں دے ساتھی کارل مارکس نوں مارکسزم دے اصولاں دے پرتیپادن دا سیہرا پراپت ہے۔ اینگلس نے 1845 وچّ انگلینڈ دے مزدور طبقے دی حالت اتے ‘د کنڈیشن آف ورکنگ کلاس ان انگلینڈ’ نامک کتاب لکھی۔ اوہناں نے مارکس دے نال ملکے 1848 وچّ کمیونسٹ پارٹی دا مینیفیسٹو دی رچنا کیتی اتے بعد وچّ ابھوت پوروَ کتاب داس کیپیٹل (سرمایہ جاں پونجی) نوں لکھن لئی مارکس دی مالی طور اتے مدد کیتی۔ مارکس دی موت ہو جان دے بعد اینگلز نے 'پونجی' دے دوجے اتے تیسرے کھنڈ دا سمپادن وی کیتا۔ اینگلز نے سرپلسّ پونجی دے نیم اتے مارکس دے لیکھاں نوں جمع کرن اتے سامبھن دی ذمہ داری وی بخوبی نبھائی اتے انت وچّ اسنوں پونجی دے چوتھے کھنڈ دے طور اتے پرکاشت کیتا گیا۔^[۱]

جیونی

مڈھلا جیون

اینگلس دا جنم 28 نومبر 1820 نوں پرشیا دے بارمین (ہن جرمنی دا وپ‍پیٹرل) نامک علاقے وچّ ہویا سی۔^[۲] اس سمیں بارمین اک تیزی نال وکست ہندا ادیوگک نگر سی۔ اینگلز دے پتا پھریڈرک سینئر اک دھنی کپاہ وپاری سن۔ اینگلز دے پتا دی پروٹیسٹینٹ عیسائی دھرم وچّ ڈونگھی شردھا سی اتے اینگلز دا پالن پوشن وی بے حدّ دھارمک ماحول وچّ ہویا۔ اینگلز دے ناستک اتے کرانتی وادی وچاراں دی وجہ نال اوہناں دے اتے پروار دے وچّ ان بن ودھدی ہی جا رہی سی۔ اینگلز دی ماں الجابیتھ اینگلز دوارا اوہناں نوں 1848 وچّ لکھے اک خط توں اس گلّ دی پشٹی ہو جاندی ہے۔ الجابیتھ نے اوہناں نوں لکھیا سی کہ اوہ اپنیاں گتیودھیاں وچّ بہت اگے چلے گئے ہن اتے اوہناں نوں انا اگے نہ ودھ کے پروار دے کول واپس آ جانا چاہیدا ہے۔ اوہناں نے خط وچّ لکھیا سی، “تسیں ساڈے توں انی دور چلے گئے ہو بیٹے کہ تینوں اجن‍بیاں دے دکھ تکلیف دی زیادہ چنتا ہے اتے ماں دے ہنجھوآں دی ذرا وی فکر نہیں۔ ایش‍ور ہی جاندا ہے کہ میرے اتے کی گزر رہی ہے۔ جدوں میں اج اخبار وچّ تیرا گرپھتاری وارنٹ ویکھیا تاں میرے ہتھ کمبن لگے۔” اینگلز نوں ایہہ خط اس سمیں لکھیا گیا سی جدوں اوہ بیلجیئم دے برسیلس وچّ بھومیگت سن۔ اس توں پہلاں جدوں اینگلز صرف 18 سال دے سن تاں اوہناں نوں پروار دی اچھا انوسار ہائی سکول دی پڑھائی وچّ ہی چھڈّ دینی پئی سی۔ اسدے بعد اوہناں دے پروار نے اوہناں دے لئی بریمین دے اک دفتر وچّ آنریری کلرک دی نوکری دا بندوبست کر دتا۔ اینگلز دے پرجناں دا سوچنا سی کہ اسدے ذریعے اینگلز ووہارک بننگے اتے اپنے پتا دی طرحاں وپار وچّ خوب نام کماؤنگے۔ حالانکہ اینگلز دیاں کرانتی وادی گتیودھیاں دی کرکے اوہناں دے پروار نوں ڈونگھی نراشا ہوئی سی۔ بریمین پرواس دے دوران اینگلز نے جرمن دارشنک ہیگل دے درشن دا ادھئن کیتا۔ ہیگل اوہناں دناں دے بہت سارے جوان کرانتی کاریاں دے پریرنا سروت سن۔ اینگلز نے اس دوران ہی ساہت اتے پترکارتا دے کھیتر وچّ سرگرمی دکھاؤنی شروع کر دتی سی۔ اوہناں نے 1838 دے ستمبر وچّ د بیڈوئن نامک اپنی پہلی کویتا لکھی۔ اینگلز 1841 وچّ پرشیا دی فوج وچّ شامل ہو گئے اتے اس طرحاں برلن جا پجے۔ برلن وچّ اوہناں نوں وشوودیالیاں وچّ ادھئن کرن دا موقع ملیا اتے اس دوران ہی اوہ ہیگلوادی یوکاں دے اک دل وچّ شامل ہو گئے۔ اوہناں نے اپنی پہچان گپت رکھدے ہوئے کارخانیاں وچّ کم کرن والے مزدوراں دی اصلی ستھتیاں اتے رینشے جیتنگ نامک اخبار وچّ وی کئی لیکھ لکھے۔ اس سمیں اس اخبار دے سمپادک کارل مارکس سن۔ مارکس اتے اینگلز دی اس توں پہلاں کوئی جان پہچان نہیں سی اتے نومبر 1842 وچّ ہوئی اک چھوٹی جہی ملاقات دے بعد ہی دوناں نوں اک دوجے نوں جانن دا موقع ملیا۔ اینگلز جیونبھر جرمن درشن دے کرتگ رہے کیونکہ اوہناں دا مننا سی اس پرویش کرکے ہی اوہناں دا بودھک وکاس سنبھوَ ہو سکیا۔

انگلینڈ

اینگلز دے گھردیاں نے اوہناں نوں 1842 وچّ 22 سال دی عمر وچّ انگلینڈ دے مینچیسٹر بھیج دتا۔ اتھے اوہناں نوں ایرمن اتے اینگلز دی وکٹوریا مل وچّ کم کرن لئی بھیجیا گیا سی جو کپڑے سیون دے دھاگے بناؤندی سی۔ اینگلز دے پتا دا خیال سی کہ مینچیسٹر وچّ کم دے دوران اوہ اپنے جیون اتے پرنوچار کرنگے۔ حالانکہ انگلینڈ جاندے وقت اینگلز رینشے جیتنگ دے دفتر ہندے گئے سن جتھے اوہناں دی مارکس نال پہلی وار ملاقات ہوئی سی۔ اس ملاقات دے دوران مارکس نے اینگلز نوں زیادہ گمبھیرتا نال نہیں لیا کیونکہ مارکس دا مننا سی کہ اینگلز اجے وی ہیگلوادیاں توں پربھاوت ہن ، جدوں کہ مارکس اس سمیں تکّ ہیگلوادیاں توں وکھ ہو چکے سن۔ مینچیسٹر پرواس دے دوران اینگلز دی ملاقات کرانتی وادی وچاراں والی اک مزدور تیویں میری برنس نال ہوئی اتے اوہناں دا ساتھ 1862 وچّ برنج دی موت ہو جان تکّ بنیا رہا۔ ایہناں دوناں نے کدے وی ویاہ دے پرمپرک بندھن وچّ اپنے رشتے نوں نہیں بنھیا کیونکہ دونھوں ہی ویاہ کہلاؤن والی ساماجک سنستھا دے خلاف سن۔ اینگلز اک ہی جیونساتھی دے نال زندگی گزارن دے پربل سمرتھک سن لیکن اوہناں دا مننا سی کہ ویاہ حالانکہ راج اتے گرجا گھر دوارا تھوپی گئی اک ووستھا ہے اس لئی اوہ جماعتی شوشن دی ہی اک قسم ہے۔ برنس نے اینگلز نوں مینچیسٹر اتے سیلپھورڈ دے بے حدّ بدحال علاقیاں دا دورہ وی کرایا۔ مینچیسٹر پرواس دے دوران اینگلز نے اپنی پہلی آرتھک رچنا ‘آؤٹلائن آف ا کرٹیک آف پالٹکل اکونومی’ لکھی۔ اینگلز نے اس لیکھ نوں اکتوبر توں نومبر 1843 دے وچکار لکھیا سی جسنوں بعد وچّ اوہناں نے پیرس وچّ رہِ رہے مارکس نوں بھیج دتا۔ مارکس نے ایہناں نوں ‘ڈاؤچے پھرانسوئسچے جاربکھیر’وچّ پرکاشت کیتا۔ اینگلز نے کنڈیشن آف انگلینڈ نامک تنّ بھاگاں والی اک لڑی وی جنوری توں مارچ 1844 دے وچّ لکھی۔ مینچیسٹر دیاں جھگیاں جھوپڑیاں دی خراب حالات نوں اینگلز نے اپنے لیکھاں دی وشا وستو بنایا۔ اوہناں نے بے حدّ خراب ماحول وچّ بال مجوری کردے بچیاں اتے لیکھ لکھے اتے مارکس نوں لیکھاں دی اک نویں لڑی بھیج دتی1 ایہناں لیکھاں نوں پہلاں رینشے جیتنگ اتے پھر ڈاؤچے پھرانسوئسچے جاربکھیر وچّ پرکاشک کیتا گیا۔ ایہناں لیکھاں نوں بعد وچّ اک کتاب دا روپ دتا گیا جو 1845 وچّ ‘د کنڈیشن آف ورکنگ کلاس ان انگلینڈ’ نام نال پرکاشت ہوئی۔ اس کتاب دا انگیجی سنسکرن 1887 وچّ پرکاشک ہویا۔ اینگلز نے اس کتاب وچّ پونجیواد دے جرجر بھوکھ اتے ادیوگک کرانتی بارے تاں اپنے وچار ظاہر کیتے ہی ، اسدے علاوہ انگلینڈ دی محنت کش جنتا دی اصلی حالت دا حالَ اے بیان پیش کیتا۔

پیرس

برٹین وچّ کجھ سال گزارن دے بعد اینگلز نے 1844 وچّ جرمنی پرتن دا نشچا کیتا۔ واپسی دے سفر وچّ اوہ مارکس نوں ملن لئی پیرس گئے۔ پرشیا سرکار دوارا رینشے جیتنگ نوں مارچ 1843 وچّ پرتیبندھت کیتے جان دے بعد مارکس پیرس پلائن کر گئے سن اتے اکتوبر 1843 توں اتھے رہِ رہے سن۔ پیرس وچّ رہندے ہوئے مارکس ڈاؤچے پھرانسسوئچے جارباکھیر پرکاشت کر رہے سن۔ مارکس اتے اینگلز دی 28 اگست 1844 نوں پ‍لیس ڈو پیلائس اتے ستھت کیفے ڈے لیا ریجینس وچّ ملاقات ہوئی اتے دونھوں ڈونگھے دوست بن گئے۔ مارکس اتے اینگلز دی ایہہ دوستی تا عمر قایم رہی۔ اینگلز نے پیرس پرواس دے دوران پوتر پروار (ہولی پھیملی) لکھن وچّ مارکس دی مدد کیتی۔ اس کتاب دا پرکاشن فروری 1845 وچّ کیتا گیا اتے ایہہ جوان ہیگلوادیاں اتے بوئر بندھوآں اتے چوٹ کردی سی۔ اینگلز 06 ستمبر 1844 نوں جرمنی دے بارمین ستھت اپنے گھر پرط گئے۔ اس دوران اوہناں نے اپنی کتاب د کنڈیشن آف د انگلش ورکنگ کلاس دے انگریزی سنسکرن اتے کم کیتا جو کہ مئی 1845 وچّ پرکاشت ہویا۔

برسیلس

فرانس سرکار نے 03 فروری 1845 نوں مارکس نوں دیس نکالے دے دتا سی جسدے بعد اوہ اپنی پتنی اتے پتری سہت بیلجیئم دے برسیلس وچّ جاکے بس گئے۔ اینگلز ‘جرمن وچاردھارا’ (جرمن آئیڈولاجی) نامک کتاب نوں لکھن وچّ مارکس دی مدد کرن دے ارادے نال اپریل 1845 وچّ برسیلس چلے گئے۔ اس توں پہلاں کتاب پرکاشن لئی پیسہ اکٹھا کرن لئی اینگلز نے رائنلینڈ دے کھبیپکھیاں نال سمپرک قایم کیتا سی۔ مارکس اتے اینگلز 1845 توں 1848 تکّ برسیلس وچّ رہے۔ اس دوران اوہناں نے اتھے دے مزدوراں نوں سنگٹھت کرن دا کم کیتا۔ برسیلس آؤن دے کجھ سماں بعد ہی دوناں بھومیگت سنگٹھن جرمن کمیونسٹ لیگ دے میمبر بن گئے سن۔ کمیونسٹ لیگ کرانتی کاریاں دا اک انترراشٹری سنگٹھن سی جسدیاں شاکھاواں کئی یورپی شہراں وچّ پھیلیاں سن۔ مارکس اتے اینگلز دے کئی دوست وی اس سنگٹھن وچّ شامل ہو گئے۔ کمیونسٹ لیگ نے مارکس اتے اینگلز نوں کمیونسٹ پارٹی دے آدرشاں اتے اک پینپھلیٹ لکھن دا کم سپرد کیتا جسنوں اگے جاکے کمیونسٹ مینیپھیسٹو (مینیپھیسٹو آف د کمیونسٹ پارٹی) دے نام نال جانیا گیا۔ اسدا پرکاشن 21 فروری 1848 نوں کیتا گیا اتے اسدیاں جو کجھ سطراں اتہاس وچّ ہمیشہ لئی امر ہو گئیاں اوہ سن، “اپنے خیال اتے مقصد چھپاؤنا کمیونسٹ اپنی شان دے خلاف سمجھدے ہن۔ اوہ کھلےعام اعلان کردے ہن کہ اوہناں دا اصلی مقصد تد ہی پورا ہو سکدا ہے جدوں موجودہ سماجی نظام دا تختہ زبردستی الٹا دتا جائیگا۔ مزدوراں کول اپنیاں زنجیراں دے سوا گواؤن واسطے کجھ نہیں ہے اتے جتن واسطے ساری دنیاں پئی ہے۔ دنیاں بھر دے مزدورو، اک ہو جاؤ ! ”

پرشیا واپسی

فرانس وچّ 1848 وچّ کرانتی ہو گئی جنھے چھیتی ہی دوجے پچھم یورپی ملکاں نوں اپنی چپیٹ وچّ لے لیا۔ اس کرکے اینگلز اتے مارکس نوں اپنے دیش پرشیا پرتن اتے مجبور ہونا پیا۔ اوہ دونھوں کالون نامک اک شہر وچّ بس گئے۔ کالون وچّ رہندے ہوئے دونھوں دوستاں نے ملکے ‍یوئے رینشے جیتنگ نامک اخبار شروع کیتا۔ پرشیا وچّ جون 1849 وچّ ہوئے تکھتاپلٹ دے بعد اس اخبار نوں شاسن دے دمن دا سامنا کرنا پیا۔ اس تکھتاپلٹ دے بعد مارکس توں اوہناں دی پرشیا دی ناگرکتا کھوہ لئی گئی اتے اوہناں نوں دیس نکالا دے دتا گیا۔ اسدے بعد مارکس پیرس گئے اتے اتھے ولوں لندن۔ اینگلز پرشیا وچّ ہی ٹکے رہے اتے اوہناں نے کمیونسٹ فوجی ادھیکاری آگسٹ ولیچ دیاں ٹکڑیاں وچّ اک ایڈ ڈے کیمپ دی بھومکا ادا کیتی۔ ایہناں ٹکڑیاں نے دکھن جرمنی وچّ ہتھیاربند سنگھرش نوں انجام دتا سی۔ جدوں اس اندولن نوں کچل دتا گیا تاں اینگلز بچے کھچے کرانتی کاریاں دے نال سیما پار کرکے سوٹزرلینڈ چلے گئے۔ اینگلز نے اک رفیوجی دے روپ وچّ سوٹزرلینڈ وچّ پرویش کیتا اتے سرکھات انگلینڈ پلائن کر گئے۔ اس دوران مارکس نوں لگاتر اینگلز دی فکر ستاندی رہی سی۔

دوبارہ برٹین وچّ

اینگلز نے انگلینڈ آؤن دے بعد مارکس دی داس کیپیٹل لکھن وچّ آرتھک مدد کرن دے ارادے نالاپنے پتا دی اسے پرانی کمپنی وچّ کم کرن دا نشچا کیتا۔ اینگلز نوں ایہہ کم پسند نہیں سی پر اک مہان ادیش نوں سفل بناؤن دے ارادے نال اوہ اس کارخانے وچّ کم کردے رہے۔ بریٹیش خفیہ پولیس اینگلز اتے لگاتار نظر رکھے ہوئے سی اتے اوہ میری برنس دے نال اتھے وکھ وکھ نعماں دے نال چھپ کے رہے سن1 اینگلز نے مل وچّ کم کرن دے دوران ہی سماں کڈھکے د پیجینٹ وار ان جرمنی نامک کتاب لکھی۔ اس دوران اوہ اخباراں وچّ وی لگاتار لیکھ لکھدے رہے سن۔ اینگلز نے اس دوران دفتر کلرک دے روپ وچّ کم کرنا وی شروع کر دتا سی اتے 1864 وچّ اس مل وچّ بھاگیدار وی بن بیٹھے۔ حالانکہ پنج سالاں دے بعد ادھئن وچّ زیادہ سماں دین دے ارادے نال اوہناں نے اس کم-کاج نوں الوداع کہہ دتا۔ مارکس اتے اینگلز دے وچّ اس دوران ہوئے پتراچار وچّ دوناں دوستاں نے روس وچّ سمبھاوی برجوا کرانتی اتے وی وستھار نال چرچہ کیتی۔ اینگلز 1870 وچّ انگلینڈ آ گئے اتے اپنے انتم دناں تکّ اتھے رہے۔ اوہ پرمروس ہلّ اتے ستھت 122 ریجینٹ پارک روڈ اتے رہا کردے سن۔ مارکس دی 1883 وچّ موت ہو گئی۔

انتم سال

مارکس دی موت دے بعد اینگلز نے داس کیپیٹل دے ادھورے رہے گئے کھنڈاں نوں پورا کرن دا کم کیتا۔ اینگلز نے اس دوران پروار، نجی جائداد اتے راج دی اتپتی ورگی ولکھن کتاب نوں لکھن دا وی کم کیتا۔ اس کتاب وچّ اوہناں نے دسن دی کوشش کیتی کہ پراوارک ڈھانچیاں وچّ اتہاس وچّ کئی وار بدلہ آئے ہن۔ اینگلز نے دسیا کہ اک پتنی پرتھا دا ادے دراصل پرکھ دی اپنے بچیاں دے ہتھاں وچّ ہی جائداد سونپن دی اچھا نال تیویں نوں غلام بناؤن دی لوڑ دے نال ہویا۔ اینگلز دی 1895 وچّ لندن وچّ گلے دے کینسر نال موت ہو گئی۔

پرمکھ کتاباں

کمیونسٹ مینیفیسٹو ( 1848، مارکس نال ملکے )
د ہولی فیملی ( 1844 ، مارکس نال ملکے )
پروار ، نجی جائداد اتے راج دی اتپتی (1884)
ساہت اتے کلا ( مارکس دے نال نال اینگلز دیاں ٹوکاں دا سنکلن )
پرکرتی دا ورودھوکاس
اینٹی ڈوہرنگ

ایہہ وی ویکھو

حوالے

↑ The "Theories of Surplus Value" are contained in theCollected Works of Marx and Englels: Volumes 30، 31 and 32 (International Publishers: New York، 1988).
↑ A copy of Frederick Engels' birth certificate is located on page 577 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 2 (New York: International Publishers، 1975).

[1] The "Theories of Surplus Value" are contained in theCollected Works of Marx and Englels: Volumes 30، 31 and 32 (International Publishers: New York، 1988).

[2] A copy of Frederick Engels' birth certificate is located on page 577 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 2 (New York: International Publishers، 1975).

[۱]

[۲]