چانݨ ویلا
چانݨ ویلا لہندی فلاسفی دا اک ویلا اے جداں 18ویں صدی وچچ جیون وچ عقل نوں اتلی تے قنونی حیثیت دتی گئی ۔
دور استبصار، دور روشن خیالی یا دور عقلیت اٹھارواں صدی وچ یورپ وچ ثقافتی تحریک دا ناں اے جس دا مرکز فرانس وچ سی جتھے اس دی قیادت رینے دیکارت تے ڈینس دیدرو جداں فلسفی کر رہے سن ۔ ایہ دور 1620ء دی دہائی توں 1780ء دی دہائی تک جاری رہیا۔
اس روشن خیالی دا سب توں اہم عقیدہ لوکاں دی اپنی وجوہات دے یقین دا عقیدہ سی۔ سب لوک اپنے تئاں سوچ دی صلاحیت رکھدے نيں۔ لہذا، کسی شخص نوں غیر اختیاری طور اُتے خود بخود طاقت تے ہور حکام دا یقین نئيں کر لینا چاہیے۔ انہاں دے خیال دے مطابق لوکاں نوں اس دا وی یقین نئيں کر لینا چاہیے جو چرچ سکھاندا اے یا جس دی پادری تبلیغ کردے نيں۔ اک ہور اہم خیال ایہ سی کہ اک معاشرہ اس وقت سب توں بہتر ہوئے سکدا اے جدوں تک اس دے تمام ارکان، انہاں دی حیثییت توں قطع نظر، اس دے ترقی دے لئی یکساں طور اُتے تعاون کرن۔
عہد عقلیت (Age of Enlightenment) نوں اک "عقل و عقیدہ دے وچکار جنگ (War between Faith and Reason)" توں باآسانی تعبیر کيتا جا سکدا اے، جس دے باعث بالآخر مغربی معاشرے وچ "عقل (Reason/Rationalism)" نے مسیحی عقائد (Beliefs/Faith) نوں فکری شکست دتی۔ ایہی وجہ اے کہ اج تک یورپ وچ مذہب محض اک "روایت (Tradition)" بن دے رہ گیا اے تے فرنگی لوک در حقیقت عقلیت (Rationalism) دے پیروکار نيں۔
لیکن مسلمان ہمیشہ توں جدید عقلیات (Science) اُتے اپنے عقیدےآں نوں زیادہ ترجیح دیندے نيں مثلاً تقدیر،عذاب،وحی،بعث بعد الموت،وجودِ جنّ و مَلَک،یوم الآخر وغیرہیا نوں برحق مندے نيں، جدوں کہ یورپ وچ دیکھو تاں حالت بالکل اس دے اُلَٹ اے۔
اگرچہ اک تحریک دی صورت وچ ایہ ستارہويں صدی عیسوی وچ وجود وچ آئی، لیکن اس فکر (فلسفیانہ سوچ) دے قائل ہر دور وچ کدرے نہ کدرے پیدا ہُندے رہے نيں۔ اسلام دی رو توں ایہ فکر بلکل باطل اے اس دے مطابق "اک انسان دا حق اے کہ اوہ کسی وی ہستی (خواہ کوئی نبی یا ہور برگزیدہ شخصیتاں) دے قول دا اقرار نہ کرے (اسنوں اپنا عقیدہ نہ بنائے) جدوں تک اس قول نوں اپنی عقل توں پرکھ دے نہ دیکھ لے؛ پس جے اوہ گل انسان دی عقل دے موافق نہ ہو، تاں اوہ قول محض اک جھوٹھ اے "۔
جداں دسويں صدی عیسوی دا عقلیت پسند فلسفی ابو العلاء المعری، اپنے اک مشہور عربی شعر وچ نبی ﷺ دے امام مہدی علیہ السلام دی آمد دے متعلق تمام فرامین نوں فقط اسلئی غلط قرار دیندا اے کہ ایہ امر (آمدِ امام آخر الزماں) اس دی انسانی عقل توں غیر موافق اے۔ اس دے شعر ترجمہ ایويں اے کہ: "لوک (مسلمان) امامِ موعود (امام مہدی علیہ السلام) دا انتظار کر رہے نيں جو انہاں دے لشکر دی قیادت کرن گے۔ ایہ انہاں دی غلط فہمی اے۔ عقل دے سوا کوئی امام نئيں جو ہر لمحہ انسان نوں صحیح مشورہ دے کے راہ دکھا سکے"۔ (نعوذ بااللہ)
ایہی وجہ اے کہ بر صغیر دے ناں نہاد عقلیت پسند مسلم اسکالرز جداں سر سید احمد خان، غلام احمد پرویز، امین احسن اصلاحی، جاوید احمد غامدی وغیرہم ہمیشہ توں ہی حضور ﷺ دی تمام احادیث دی تکذیب کردے آئے نيں کیونجے انہاں وچوں کئی احادیث انسانی عقل توں بالاتر نيں (امت نوں انہاں دے متعلق محض عقیدہ رکھنے دا حکم اے نہ کہ انہاں نوں عقل توں ثابت کرنے کا)۔ تے انہاں ناں نہاد اسکالرز دا کہنا اے کہ اسلام نوں سمجھنے دے لئی فقط قرآن ہی کافی اے، جس دے امور نوں وی اوہ اپنی مرضی دی تاویلات توں اپنی عقل دے موافق بنا کے اس دی تشریح کردے نيں۔ چنانچہ سر سید احمد خان لکھدے نيں:
’’ان غلط قصےآں وچوں جو مسلماناں دے ہاں مشہور نيں اک قصہ امام مہدی آخر الزماں دے پیدا ہونے دا وی اے۔ اس قصے دی بہت ساریاں حدیثاں کتاباں احادیث وچ وی مذکور نيں مگر کچھ شبہ نئيں کہ سب جھوٹی تے مصنوعی ہیں… تے انہاں توں (احادیث سے) کسی ایداں دے مہدی دی جو مسلماناں نے تصور کر رکھیا اے تے جس دا قیامت دے نیڑے ہونا خیال کيتا اے بشارت مقصود نہیں‘‘۔ [۱]
’’جبریل ناں دا کوئی فرشتہ نئيں, نہ اوہ وحی لے کے آندا سی۔ بلکہ ایہ اک قوت دا ناں اے جو نبی وچ ہُندی اے ‘‘۔ [۲]
’’جن فرشتےآں دا ذکر قرآن وچ آیا اے انہاں دا کوئی اصلی وجود نئيں ہوسکدا۔ بلکہ خدا دی بے انتہا قوتاں دے ظہور نوں تے انہاں قوتاں نوں جو خدا نے اپنی تمام مخلوق وچ مختلف قسم دے پیدا کيتے نيں ملک یا ملائکہ کہندے ہیں‘‘۔ [۳]
سر سید احمد خان نے یونہی میزان، پل صراط، اعمال نامے تے شفاعت دا وی انکار کيتا اے۔ [۴] کیونجے ایہ تمام امور انسانی عقل یا جدید سائنس توں ثابت نئيں ہُندے۔
مغرب دی برعکس، مسلماناں وچ عہد عقلیت (Enlightenment) دے حامیاں دی انہاں باطل نظریات نوں کوئی حیثیت حاصل نئيں، کیونجے اج وی اکثر مسلمان حضور ﷺ دے تمام متفقہ فرامین نوں بر حق مندے نيں چاہے عقلیات و جدید سائنس انہاں نوں ثابت کر سکے یا نہ کر سکے۔ کسی وی گل دا قرآن و حدیث وچ ہونا ہی انہاں دے نزدیک اس گل کيتی سب توں وڈی دلیل اے۔
کچھ مفکرین کہنا اے کہ غیر مقلدیت یا سلفیت دی تاریخی جڑاں وی نظریہِ عقلیت پسندی توں جا ملدی نيں۔ کیونجے غیر مقلدین دا فلسفہ وی ايسے طرح اے کہ آئمہ و مجتہدین دیاں اکھاں بند کرکے تقلید کرنا غلط اے، جدوں تک اسيں خود اک امر دی تحقیق نہ کر لین۔ فیر جے ساڈی تحقیق انہاں دے کسی قول، فعل یا عقیدے دے موافق نہ ہوئی تاں سانوں انہاں سب دی تکذیب کر کے اپنی گل اُتے عمل کرنا اے۔