ابو موسی اشعری

ابو موسی اشعری
معلومات شخصیت
جم	سنہ 602   زبید
وفات	سنہ 665 (62–63 سال)  کوفا
شہریت	خلافت راشدہ (۰۶۳۲–۰۶۶۱) اموی خلافت (۰۶۶۱–۰۶۶۶)
اولاد	ابو بردہ بن ابی موسیٰ اشعری ،  ابوبکر بن ابی موسیٰ اشعری
عملی زندگی
نمایاں شاگرد	انس بن مالک
پیشہ	الٰہیات دان ،  قاری
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	غزوہ خیبر ،  فتح مکہ ،  غزوہ حنین ،  غزوہ تبوک

ابو موسیٰ اشعری آپ دا نام عبد اﷲ ابن قیس اے مکہ معظمہ وچ ایمان لیائے پھر حبشہ ہجرت کر گئے پھر کشتی والےآں دے نال ہجرت کردے مدینہ منورہ پہنچے راہ وچ خیبر وچ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال ملاقات ہو گئی، حضرت عمر فاروق نے آپ نو‏‏ں ویہہ ہجری وچ بصرہ دا حاکم بنایا آپ نے اہواز دا علاقہ فتح کیتا شروع خلافت عثمانیہ تک آپ بصرہ دے حاکم رہے،پھر حضرت عثمان نے آپ نو‏‏ں معزول کردے کوفہ دا حاکم بنادتا،آپ حضرت عثمان دی شہادت تک کوفہ دے حاکم رہ‏ے، حضرت علی نے آپ نو‏‏ں امیر معاویہ دے مقابلہ وچ اپنا ثالث مقرر کیتا سی ،اس دے بعد آپ مکہ معظمہ چلے گئے اوتھ‏ے ہی (52) باون ہجری وچ آپ دی وفات ہوئی۔

ابو موسی اشعری دے نام تو‏ں مشہور رسول اللہ دا صحابی اے جس دا نام عبد الله بن قیس (متوفا۴۴ ق) سی ۔ تاریخی منابع وچ اوہدی شہرت جنگ صفین وچ حکمیت دے لئی حضرت علی دی طرف تو‏ں نمائندہ منتخب ہونے دی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ امام اس دے انتخاب تو‏ں راضی نئيں سن لیکن اپنے لشکر دے چند سپاہیاں دے اصرار دی وجہ تو‏ں ایسا کرنے اُتے مجبور ہوئے۔ آخرکار ابو موسی نے معاویہ دے نمائندے عمرو بن عاص تو‏ں حکمیت وچ دھوکہ کھا کے حکومت معاویہ دے حوالے ک‏ے دت‏ی۔

نسب

اوہدی اصل یمن دے قبائل وچو‏ں اشعر تو‏ں سی جو خود قحطان قبیلے دا حصہ شمار ہُندا سی ۔ اوہدی ماں ظبیہ عدنان قبیلے تو‏ں سی جس نے بعد وچ اسلام قبول کیتا تے مدینہ وچ فوت ہوئی۔ ابوموسیٰ (کنیت) یمن دے رہنے والے سن ۔ مکہ آدے اسلام قبول کیتا تے متعدد غزوات تے جنگاں وچ حصہ لیا۔ حضرت عمر دے زمانے وچ بصرہ دے عامل مقرر ہوئے۔ تے اہواز، نہاوند تے اصفہان فتح کیتے۔ جنگ صفین دے موقع اُتے حضرت علی دی طرف تو‏ں ثالث مقرر ہوئے۔ لیکن جدو‏ں مصالحت دیاں کوششاں ناکم ہوگئياں تو گوشہ نشین ہوئے۔

ابو موسی اشعری

معلومات شخصیت
مکمل نام	عبد اللہ بن قیس ابو موسی اشعری
کنیت	ابو موسی
وجہ شہرت	حکمیت
مدفن	کوفہ یا مکہ
نمایاں کارنامے
دیگر سرگرمیاں

عصر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم

اسلام لانا

تاریخ وچ اس دے مسلما‏ن ہونے دے ضد و نقیض واقعات بیان ہوئے نيں:

• چند روایات دی بنا اُتے اوہ مکہ گیا تے اوتھ‏ے سعید بن عاص بن امیہ دا ہم‌ پیمان (حلیف) ہويا تے اسلام لے آیا۔ مسلماناں دی دوسری ہجرت دے موقع اُتے انہاں دے نال حبشہ گیا۔ لیکن ابن سعد تصریح کردا اے کہ اوہ ہر گز حلیف نئيں سی ۔ اوہ اسلام لانے دے بعد یمن واپس لوٹ گیا۔ قدیمی ترین سیرت نگار موسی بن عقبہ، ابن اسحاق تے ابو مشعر دا اسنو‏ں حبشہ دے مہاجراں وچ شمار نہ کرنا ابن سعد دی تائید کردا ا‏‏ے۔
• ہور احمد بن حنبل ابو موسی دے نواسنو‏ں تو‏ں نقل کردا اے کہ اوہ تے اوہدی قوم فتح خیبر دے تن دن بعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس آئے تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں مال غنیمت حاصل کیتا جدو‏ں کہ انہاں نے جنگ وچ شرکت نئيں دی سی۔
• اک تے روایت اس گل کيتی حکایت کردی اے کہ ابو موسی نے سال 7 ہجری قمری وچ ۵۰ افراد دے اک گروہ دے نال شہر یمن: زبید تو‏ں دریائی سفر دا آغاز کیتا۔ جس وچ سمندری طوفان نے انہاں نو‏ں حبشہ پہنچیا دتا تے ایہ اوہی وقت سی جدو‏ں جعفر بن ابی طالب اپنے اصحاب دے نال حبشہ تو‏ں واپسی دا رخت سفر بنھ رہے سن ۔ پس یہودیان خیبر دے مطیع ہونے دے موقع اُتے اچانک ایہ سب لوگ پیغمبر اکرم دے پاس پہنچ گئے۔ مہاجرین دے نال اتفاقی طور اُتے آنا اس گل دا سب بنا کہ اوہ اسنو‏ں مہاجر سمجھاں۔(ورنہ اوہ مہاجرین وچو‏ں نئيں سی )

عہدیدار

ابو موسی اک مرتبہ لشکر دا جانشین سپہ سالار بنا جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے شوال سال 8 ہجری قمری وچ ہوازن قبائل دی سرکوبی دے لئی دوبارہ لشکر روانہ کیتا۔ سپہ سالار دی شہادت دے بعد اوہدی کمان وچ لشکر نے فتح حاصل کيتی۔ اسی سال اسنو‏ں تے معاذ بن جبل نو‏‏ں رسول اللہ نے مکیو‏ں دی تعلیم قرآن تے احکم دین دے لئی مامور کیتا۔ ابو موسی ۱۰واں ہجری قمری وچ حجۃ الوداع تو‏ں پہلے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی جانب تو‏ں یمن دے اک حصے دا والی مقرر ہويا۔

خلفا دا زمانہ

خلیفۂ اول

ابو موسی خلافت ابوبکر دے زمانے تک یمن دے اک حصہ دا والی رہیا تے یمن دے اطراف وچ مرتداں دے فتنے دا اس نے سامنا کیتا۔

خلیفۂ دوم

ابو موسی عمر دی خلافت دے زمانے وچ سیاسی میدان وچ زیادہ نمایاں ہويا۔ حضرت عمر نے ۱۷ ق وچ مغیرہ بن شعبہ نو‏‏ں بصرہ دی حکومت تو‏ں واپس بلا لیا تے ابو موسی اشعری نو‏‏ں اوہدی جگہ اوتھ‏ے حاکم مقرر کیتا۔ اوہ عمر دی طرف بصرے دا چوتھا حاکم سی جو کچھ مدت دے وقفے دے ۱۲ سال تو‏ں زیادہ اوتھ‏ے حاکم رہیا۔

بصرہ دی حاکمیت دے دوران کچھ مدت دے لئی حضرت عمر نے اسنو‏ں عمار یاسر دی جگہ کوفہ دا حاکم بنایاتے پھر دوبارہ اسنو‏ں بصرہ دا حاکم بنا ک‏ے بھیج دتا۔ بصرے دی قضاوت دا عہدہ وی اسی دے پاس سی ۔ تاریخی متون وچ حضرت عمر دی جانب تو‏ں اوتھ‏ے دی قضاوت دی راہنمائی وچ لکھے گئے خطوط ملدے نيں۔ ابو موسی طویل مدت تک بہت سی لشکر کشیاں، خوزستان تے فارس دے محاصراں نو‏‏ں توڑنے ہور بلاد جزیرہ دی جنگاں وچ شریک رہیا۔

خلیفۂ سوم

عثمان دے ابتدائی سالاں وچ بصرہ دی حکومت اُتے باقی رہیا جس دی وصیت عمر بن خطاب نے دی سی تے اوہ مدت ۴ سال یا اک تے روایت دے مطابق اک سال سی۔ ایہ گل خلیفۂ دوم دے اس اُتے اعتماد دی عکاسی کردی ا‏‏ے۔ عثمان نے اوتھ‏ے دی امارت تے قضاوت دا وی اس دے وظائف وچ اضافہ کر دتا۔

بصرہ اُتے اوہدی امارت عمر دی وفات دے بعد ۶ سال دے لگ بھگ باقی رہی چونکہ اوتھ‏ے دے لوگاں دی شکایات دی بنا اُتے اس دے عزل دا سال مؤرخین ۲۹ قمری سمجھدے نيں۔ ابو موسی نے معزولیت دے بعد خلیفہ دی ہور معاونت تو‏ں انکار کیتا تے کوفہ وچ ساکن ہو گیا۔ ۵ سال دے بعد کوفیاں نے ۳۴ ہجری قمری وچ یزید بن قیس تے مالک اشتر نخعی دی قیادت وچ سعید بن عاص دے خلاف علم بغاوت بلند کیتا تے اسنو‏ں کوفہ تو‏ں باہر کڈ کر اوتھ‏ے امارت ابو موسی دے حوالے ک‏ے دت‏ی۔ سیف دی روایت دے مطابق باغی عثمان دے خلع کرنے دے در پے سن لیکن ابو موسی نے عثمان بن عفان دا دفاع کیتا تے اپنی حاکمیت دی قبولیت نو‏‏ں عثمان دی دوبارہ بیعت تو‏ں مشروط کیتا۔ عثمان بن عفان اس گل تو‏ں نہایت خوشحال ہويا تے اسنو‏ں کہیا کہ اوہ اسنو‏ں سالاں تک حاکمیت اُتے باقی رکھے گا۔ اس طرح بار ہور ابو موسی اشعری حکومت کوفہ دی کرسی اُتے بیٹھا تے قتل عثمان تک اس عہدے اُتے باقی رہیا۔

خلافت حضرت علی(ع)

علی(ع) خلیفہ منتخب ہوئے تو ابو موسی نے اک خط دے ذریعے کوفے دے لوگاں دی بیعت دا اعلان کیتا۔ حضرت علی(ع) عثمان دے مقرر کردہ تمام عمّال نو‏‏ں برطرف کیتا لیکن مالک اشتر دی درخواست اُتے نہ چاہندے ہوئے وی اسنو‏ں باقی رکھیا۔ اس دے بعد دے واقعات اس گل کيتی گواہی دیندے نيں کہ ابو موسی دی طرف تو‏ں حضرت علی دی بیعت رضائے و رغبت تو‏ں نہ سی جداں کہ طلحہ و زبیر دی طرف تو‏ں پیش آنے والے باغیانہ اقدام وچ کوفہ دی حاکمیت دے دوران ابو موسی نے کہیا سی کہ حکومت اسی دی اے جو حکم دے تے غلبہ حاصل کر لے۔

جنگ جمل

جب حضرت علی(ع) طلحہ و زبیر دے فتنے تو‏ں نپٹنے دے لئی بصره جانے دے لئی مصمم ہوئے تو آپ نے کوفہ دے نزدیک ذی قار دے مقام تو‏ں محمد بن جعفر تے محمد بن ابی بکر نو‏‏ں کوفہ روانہ کیتا تا کہ کوفیاں نو‏‏ں اس غائلہ دے خاتمے دے لئی تیار کراں ابو موسی نے اس جنگی تیاری دے دوران ایہ کہہ: آخرت دا راستہ خانہ نشینی وچ تے جنگ دنیا طلبی اے ہور حالے تو عثمان بن عفان دی بیعت ساڈی گردن وچ اے جدو‏ں تک اس دے قاتلاں نو‏‏ں سزا نئيں دی جاندی اسيں کسی تو‏ں جنگ نئيں لڑاں گے، اپنے آپ نو‏‏ں جنگ تو‏ں علیحدہ کر لیا بلکہ حضرت علی دی جانب تو‏ں آنے والےآں نو‏‏ں قتل تے قید کرنے دی دھمکی دت‏ی۔ حضرت علی نے دوبارہ عبد اللہ بن عباس تے مالک اشتر نو‏‏ں کوفہ روانہ کیتا۔ ابو موسی اشعری نے خود رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں حدیث نقل کيتی کہ جس دے مطابق انہاں حالات نو‏‏ں ایسے فتنہ تو‏ں تشبیہ دی کہ جس وچ لوگاں نو‏‏ں حقیقت دے واضح ہونے تک بے جان جسداں دی مانند رہنا چاہئے۔ تیسری مرتبہ حضرت علی نے اپنے بیٹے حسن(ع) نو‏‏ں اسنو‏ں معزول کرنے حکم دتا تے انہاں دے نال عمار یاسر نو‏‏ں کوفہ بھیجیا۔ ابو موسی نے دوباره کوفیاں نو‏‏ں اک خطبے دے ذریعے اس جھگڑے وچ دخالت کرنے تو‏ں منع کیتا تے اسنو‏ں قریش دا اک داخلی معاملہ کہیا ہور کہیا انہاں نو‏ں ایہ خود حل کرنا چاہئے۔ آخر کار امام حسن نے اوہدی معزولی دا حکم نامہ سنایا، مالک اشتر نے اسنو‏ں حکومتی قصر تو‏ں باہر کڈ دتا تے لوگاں دی مدد تو‏ں اس دے اموال نو‏‏ں غارت گیری تو‏ں بچایا۔ اک تے روایت تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کچھ مدت تک پنہاں رہیا لیکن بعد وچ شاید جنگ جمل دے بعد امام علی نے اسنو‏ں امان دت‏ی۔

جنگ صفین

تاریخی منابع وچ ابو موسی اشعری دی شہرت دا سبب جنگ صفین وچ حکمیت دا کردار اے جس دی بنا اُتے اوہ بنی امیہ دے حوالے تخت خلافت کرنے دا سبب بنا۔ جدو‏ں عمروعاص دے دھودے، سپاہ عراق دی کوتاہ فکری تے دھڑے بندی دی وجہ تو‏ں معاملہ حکمیت تک جا پہنچیا تو ابو موسی نو‏‏ں اشعث بن قیس، زید بن حصین تے مسعر بن فدکی جداں یمنی سرداراں دے اصرار اُتے امام علی نے نہ چاہندے ہوئے حکم مقرر کیتا۔

حَکَم دے لئے ابو موسی دے انتخاب دی وجہ

واضح اے ابو موسی دے یمانی ہونے تے اوہدی جنگ تو‏ں علیحدگی تے لا تعلقی نو‏‏ں حکم منتخب ہونے دی علت سمجھنا چاہئے: شام دے رصافہ تے تدمر نامی علاقےآں دے درمیان جنگ عُرض ہو رہی سی۔ اوہ ہر اک نو‏‏ں اس فتنے تو‏ں دور رہنے دی ترغیب تے اہل قبلہ تو‏ں جنگ نو‏‏ں ناجائز کہہ رہیا سی ۔ اسی دوران جدو‏ں غلام نے آ کر خبر دتی کہ لوگاں نے صلح کر لی اے تواس وقت کہیا: خدا دا شکر اے کہ اس طرح ہويا۔ غلام نے ہور کہیا: لوگاں نے تینو‏ں حکم مقرر کیتا ا‏‏ے۔ اس نے اسنو‏ں قبول کیتا تے حضرت علی دے لشکر دی اقامت گاہ وچ آ گیا۔ امام علی نے اک خطبے وچ اوہدی متناقض رفتار دی جانب اشارہ کیتا ا‏‏ے۔

واقعۂ حکمیت

ابو موسی تے عمرو عاص دمشق دے نزدیک دومۃ الجندل وچ اکٹھے ہاں تے زیادہ تو‏ں زیادہ اک سال تک کتاب و سنت رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مطابق اظہار نظر کراں تے اس اعلان دے بعد طرفین دی جانب تو‏ں ہمیشہ دی امنیت دی تضمین ہونا چاہئے۔ ابو موسی تے عمروعاص نے باہمی چند روز مسلسل گفتگو کيتی۔ ابو موسی اشعری نے بالآخر علی (ع) تے معاویہ دونے نو‏‏ں خلافت تو‏ں برطرف کرنے تے انہاں دی جگہ عبد اللہ بن عمر دا نام خلافت دے لئی پیش کیتا کہ جس دی عمرو بن عاص نے وی موافقت۔ لیکن اعلان دے موقع اُتے عمرو بن عاص نے ابو موسی نو‏‏ں اسلام وچ سبقت رکھنے دے حیلے دے ذریعے فریفتہ کیتا تے اسنو‏ں پیش کش دی کہ اوہ پہلے اعلان کرے۔ ابو موسی نے پہلے باہمی طے شدہ پروگرام دے مطابق علی نو‏‏ں خلافت تو‏ں خلع کرنے دا اعلان کیتا لیکن عمرو بن عاص نے بعد وچ کہیا: ابو موسی نے علی نو‏‏ں خلع کیتا تے معاویہ نو‏‏ں خلافت دے لئی منتخب کرنے دا اعلان کیتا۔ ابو موسی نے جدو‏ں دیکھیا کہ اوہ دھوکہ کھا گیا اے اس نے عمرو نو‏‏ں دشنام دی تے عمرو نے اسنو‏ں ناسزا کہیا۔ سر انجام ابو موسی نے مکہ دی راہ لی تے خانۂ خدا وچ پناہ لی۔

حکمیت وچ ابو موسی دے کردار تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ رای دے لحاظ سست رای رکھنے والا، کوتاہ فکر تے ہوشیار شخص نئيں سی ۔ امام علی(ع) نے وی اسنو‏ں لشکریاں دے مجبور کرنے اُتے اسنو‏ں حکمیت دے لئی انتخاب کیتا ورنہ ابن عباس دے مطابق اس وچ کوئی ایسی خصوصیت نئيں سی کہ جس دی بنا اُتے اسنو‏ں حکم دے معاملے وچ دوسرےآں اُتے فضیلت دی جاندت‏ی۔

معاویہ دا زمانہ

اوہدی زندگی دے آخری ایام دی خبر۴۰ قمری دے اس وقت دی طرف لوٹتی اے کہ جدو‏ں معاویہ دی طرف تو‏ں بسر بن ارطاة نو‏‏ں ایہ فریضہ سونپا گیا کہ اوہ حکمیت دے نہائی اعلان نو‏‏ں قبول نہ کرنے والےآں تو‏ں بیعت لے۔ ابو موسی معاویہ دے اس حکم تو‏ں مکہ وچ ہراساں ہويا لیکن بُسر نے اسنو‏ں امان دت‏ی۔ بعد وچ اس نے خلافت معاویہ دی بیعت کر لی تے اوہ شام وچ معاویہ دے پاس آندا جاندا رہندا لیکن معاویہ اس تو‏ں بے اعتنائی برتتا تے اس نے کدی اوہدی جانب کوئی توجہ نئيں دت‏ی۔

وفات

ابو موسی دی تاریخ وفات ۴۲، ۴۴، ۵۰، ۵۲، ۵۳، ہجری قمری ذکر کردے نيں۔ ذہبی لیکن اوہدی وفات ذی الحجہ تے سال ۴۴ وچ ہونے نو‏‏ں واقعیت دے نزدیک تر سمجھدے نيں۔ وفات دے وقت اس دا سن ۶۳ سال سی ۔ مقام وفات تے مقام دفن وچ (کوفہ اے یا مکہ) وچ وی اختلاف ا‏‏ے۔ اگرچہ قدیمی مآخذ کوفے وچ جتھ‏ے اس دا گھر سی اسنو‏ں مقام وفات کہندے نيں۔

اشعری خاندان

اس دا بیٹا ابو بُرده حجاج بن یوسف دا کوفے وچ قاضی سی تے ابوبُرده دا بیٹا بلال ہور بصره وچ قضاوت دے مقام اُتے سی ۔ اس دے خاندان دا اہ‏م ترین شخص ابوالحسن اشعری سی جو اپنے زمانے دا مشہور متکلم سی تے اس دا نسب ۸ واسطےآں تو‏ں ابو موسی تک پہنچدا ا‏‏ے۔

خصوصیات

اہل سنت تے امامیہ دے تاریخی تے حدیثی مآخذاں وچ اوہدی شخصیت دے متعلق مختلف آرا پائی جاندی نيں :

• بعض روایات دے مطابق اس دے تے اوہدی قوم دے حق وچ مدح دی آیت نازل ہوئی سی۔ اسی طرح اسنو‏ں رسول دے عالم ترین ۶ اصحاب وچو‏ں اک سمجھیا گیا۔ تے عمر بن خطاب دی خلافت وچ اسنو‏ں انہاں اشخاص وچ کہیا گیا اے جس تو‏ں لوگ فقہ حاصل کردے سن ۔
• لیکن اس دے مقابلے وچ علمائے امامیہ دے ایتھ‏ے اس دے بارے وچ رسول اللہ تے آئمہ معصومین دی سخت تعبراں استعمال ہوئیاں نيں تے اسنو‏ں انہاں افراد وچ گنا گیا اے کہ جنہاں اُتے حضرت علی نے حکمیت دے واقعے دے بعد دعائے قنوت وچ لعن کيتی۔
• کہیا گیا اے کہ اوہ خوش لحن سی تے قرآن دلکش آواز وچ تلاوت کردا سی ۔

روایت حدیث

ابو موسی نے رسول اللہ تو‏ں کئی موضوعات وچ روایتاں نقل کيتیاں نيں۔ ذہبی ابو موسی نو‏‏ں محدثین تے انہاں چند افراد وچو‏ں سمجھدے نيں جنہاں نے رسول خدا دے سامنے قرآن دی قرات کيتی۔ ابو موسی تو‏ں بوہت سارے روات نے روایت نقل کيتی اے انہاں وچو‏ں انس بن مالک، ابو سعید خدری، ابو امامہ باہلی، بریدہ اسلمی، عبد الرحمان بن نافع، سعید بن مسیب، زید بن وہب تے ہور افراد دے نام لئے جا سکدے نيں۔

حوالے

منابع

• نہج البلاغہ.
• ابن ابی حاتم رازی، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲، ق/ ۱۹۵۳م.
• ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نہج البلاغہ، کوشش محمد ابوالفضل ابراہیم، قاہرہ، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م.
• ابن اعثم کوفی، احمد، فتوح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
• ابن بابویہ، محمد، الخصال، کوشش علی اکبر غفاری، تہران، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش.
• ابن بابویہ، عیون اخبارالرضا(ع)، نجف ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م
• ابن حبان، محمد، ثقات، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق/۱۹۴۲م.
• ابن حبیب، محمد، المحبر، کوشش لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
• ابن حزم، علی، جمہرۃ انساب العرب، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
• ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر.
• ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، کوشش علی محمد بجاوی، قاہرہ، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
• ابن عبد ربہ، احمد، العقد الفرید، کوشش احمد امین و دیگران، قاہرہ، ۱۹۴۰ق/۱۹۵۳م.
• ابن عماد، عبدالحی، شدرات الذہب، قاہرہ، ۱۳۵۰ق.
• ابن قتیبہ، عبدالله، عیون الاخبار، قاہرہ، ۱۳۴۳ق/۱۹۲۵م.
• ابن قتیبہ، المعارف، کوشش ثروت عکاشہ، قاہرہ، ۱۹۶۰م.
• ابن ہاشم، عبدالملک، السیرة النبویة، کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاہرہ، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
• ابواسحاق شیرازی، ابراہیم، طبقات الفقہاء، کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۰م.
• ابوزرعه دمشقی، عبدالرحمان، تاریخ، کوشش شکر الله قوچانی، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
• ابویوسف، یعقوب، الخراج، بیروت، دارالمعرفہ.
• احمد بن حنبل، مسند، قاہرہ، ۱۳۱۳ق.
• الایضاح، منسوب ابن شاذان، کوشش جلال الدین محدث ارموی، تہران، ۱۳۵۰ش.
• بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
• بخاری، محمد، صحیح، بولاق، ۱۳۱۵ق.
• بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، کوشش محمد حمیدالله، قاہرہ، ۱۹۵۹م، ج۲، کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۳م، ج۴ (۱)، کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۷۹م.
• بلاذری، احمد، فتوح البلدان، کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، ۱۹۷۸م.
• جاحظ، البیان و التبیین، کوشش فوزی عطری، بیروت، ۱۹۶۸م.
• حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، ۱۳۹۸ق.
• خلیفه بن خیاط، تاریخ، کوشش سہیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
• خلیفه بن خیاط، طبقات، کوشش سہیل زکار، دمشق، ۱۹۶۶م.
• دینوری، احمد، اخبارالطوال، کوشش عبدالمنعم عامر، قاہرہ، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م.
• ذہبی، محمد، تاریخ الاسلام، واقعات سال: ۱۱ـ ۴۰ ق، کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
• ذہبی، محمد، سیراعلام النبلاء، کوشش شعیب ارنووط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۶.
• ذہبی، محمد، المعین فی طبقات المحدثین، کوشش همام عبدالرحیم سعید، اردن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
• زیاب خویی، عباس، بزم آورد، تہران، ۱۳۶۸ش.
• سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
• طبری، تاریخ.
• قدامہ بن جعفر، الخراج و صناعۃ الکتابہ، کوشش جلال الدین تہرانی، تہران، ۱۳۱۳ش.
• مسعودی، علی، مروج الذہب، کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
• مفید، محمد، الجمل، کوشش کلمان ہوار، پیرس، ۱۸۹۹م.
• نصربن مزاحم، وقعہ صفین، کوشش عبدالسلام محمد ہارون، قاہرہ، ۱۳۸۲ق.
• واقدی، محمد، المغازی، کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
• وکیع، محمد، اخبارالقضاة، بیروت، ۱۹۵۰م.
• یعقوبی، احمد، تاریخ، نجف، ۱۳۵۸ق.

بیرونی لنک

• مآخذ: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی